Tomasz Kozłowski, Anatomia rewolucji. Narodziny ruchu społecznego „Solidarność” w 1980 roku, Warszawa 2017 PDF

Preview

Summary

ANATOMIA REWOLUCJI NARODZINY RUCHU SPOŁECZNEGO „SOLIDARNOŚĆ” w 1980 roku Anatomia rewolucji.indd 1 11/7/17 8:58:05 AM TOM 128 M O N O G R A F I E centralny projekt badawczy IPN Opozycja i opór społeczny w PRL 1956–1989 Anatomia rewolucji.indd 2 11/7/17 8:58:06 AM INSTYTUT PAMIĘCI NARODOWEJ KOMISJA Ś...

Description

ANATOMIA REWOLUCJI NARODZINY RUCHU SPOŁECZNEGO „SOLIDARNOŚĆ” w 1980 roku

Anatomia rewolucji.indd 1

11/7/17 8:58:05 AM

TOM 128

M O N O G R A F I E

centralny

projekt badawczy

IPN Opozycja i opór społeczny w PRL 1956–1989

Anatomia rewolucji.indd 2

11/7/17 8:58:06 AM

INSTYTUT PAMIĘCI NARODOWEJ

KOMISJA ŚCIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU

Tomasz Kozłowski

ANATOMIA REWOLUCJI NARODZINY RUCHU SPOŁECZNEGO „SOLIDARNOŚĆ” w 1980 roku

WARSZAWA 2017

Anatomia rewolucji.indd 3

11/7/17 8:58:06 AM

Recenzent prof. dr hab Mirosława Marody prof. dr hab Jan Skórzyński Projekt okładki Sylwia Szafrańska Redaktor prowadzący Dorota Mazek Redakcja Beata Bińko, Andrzej Brzozowski Korekta Maria Aleksandrow Redakcja techniczna Sławomir Gajda Indeks Łukasz Rybak Skład i łamanie Krzysztof Siwiec Druk i oprawa Legra 30-716 Kraków, ul. Albatrosów 10c Praca powstała w ramach projektu badawczego nr 0214/NPRH2/H11/81/2013 pod tytułem „Solidarność – geneza rewolucji, mobilizacja i demobilizacja ruchu. Solidarność, nowe podejście do ruchu społecznego”. © Copyright by Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Seria „Monografie”: tom 128 ISBN 978-83-8098-239-0 Zapraszamy na stronę internetową www.księgarnia.ipn.gov.pl oraz do księgarni internetowej www.ipn.poczytaj.pl

Anatomia rewolucji.indd 4

11/7/17 8:58:06 AM

SPIS TREśCI Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 1. Rewolucja „Solidarności” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rewolucja – ewolucja pojęcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ruch społeczny jako motor rewolucji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rewolucja – w poszukiwaniu definicji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rewolucje bez przemocy? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hybrydowa rewolucja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15 15 20 23 26 32

2. Narodziny „Solidarności” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Początek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Strajk w Stoczni im. Lenina (14–16 sierpnia 1980 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . Eskalacja strajków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zaszachowane władze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Strajk powszechny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wolne Związki Zawodowe Wybrzeża . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Niezależne Samorządne Związki Zawodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kryzys rejestracyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

36 36 41 61 69 75 82 90 94

3. Sytuacja rewolucyjna: nastroje społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Relatywna deprywacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 Godność jako element delegitymizujący system . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Inne elementy delegitymizujące system . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Rola strajkowych doświadczeń – nowy model protestowania . . . . . . . . . . . 127 Rola strajkowych doświadczeń – pamięć o „kryzysach” . . . . . . . . . . . . . . . 135 4. Sytuacja rewolucyjna: vis unitiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 21 żądań, czyli naprawa systemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

5

Anatomia rewolucji.indd 5

11/7/17 8:58:06 AM

Religijność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 Patriotyzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 5. Sytuacja rewolucyjna: opozycja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Opozycja w drugiej połowie lat siedemdziesiątych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Opozycja demokratyczna w czasie strajku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 6. Sytuacja rewolucyjna: atrofia władzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 PZPR w odwrocie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 Wszystkie grzechy PZPR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 Oczyszczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186 Siłowe rozwiązanie konfliktu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 Nielojalność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 7. Mobilizacja w liczbach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 8. Pierwsza fala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Detonator . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dyfuzja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dyfuzja protestu w zakładzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dyfuzja protestu między zakładami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Specyfika lipcowych strajków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

215 215 217 220 225 233

9. Wybrzeże – republika strajkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Centrum rewolucji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Emocje negatywne, lęki, plotki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Emocje pozytywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przywództwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tłum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Szare eminencje – eksperci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Szare eminencje – opozycja demokratyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

239 241 253 257 269 277 285 299

10. Druga fala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Komunikacja – krwiobieg rewolucji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kontakty bezpośrednie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Alternatywne media – dźwięk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Alternatywne media – prasa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Brokerzy ruchu społecznego: polityczni turyści, polityczni emisariusze . . Inspiracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

304 305 315 316 321 325 332

6

Anatomia rewolucji.indd 6

11/7/17 8:58:06 AM

Fundament „Solidarności” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336 Opozycjoniści jako brokerzy ruchu społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344 Nowa elita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352 11. Zmiana skali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mechanizm powstania NSZZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Czynniki spowalniające mobilizację . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Statut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . „Solidarność” ogólnopolska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pierwszy strajk „Solidarności” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

356 358 371 382 385 392

Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403 Podziękowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408 Aneks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tabela 1. Charakterystyka liderów KKP oraz wybranych MKZ (jesień 1980 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tabela 2. Liczba legitymacji kandydackich i członkowskich PZPR oddanych w okresie 1 VII–24 X 1980 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tabela 3. Przynależność członków i kandydatów PZPR do NSZZ „Solidarność” w listopadzie 1980 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tabela 4. Przerwy w pracy w lipcu 1980 r. według województw . . . . . . . Tabela 5. Przerwy w pracy w lipcu 1980 r. według branż . . . . . . . . . . . . . Tabela 6. Chronologia strajków 1 VII–27 VIII 1980 r. . . . . . . . . . . . . . . . Tabela 7. Strajki 29 VIII 1980 r. o godz. 10.00 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tabela 8. Statystyka strajków w okresie 1 VII–30 IX 1980 r. . . . . . . . . . . Tabela 9. Zestawienie liczby strajkujących w sierpniu 1980 r. . . . . . . . . . Tabela 10. Skala strajków 1–16 IX 1980 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tabela 11. Liczebność Niezależnych Samorządnych Związków Zawodowych w październiku 1980 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tabela 12. Liczebność Niezależnych Samorządnych Związków Zawodowych w listopadzie 1980 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tabela 13. Statystyka strajku ostrzegawczego z 3 X 1980 r. . . . . . . . . . . .

410 410 411 413 415 416 418 425 426 428 429 430 432 434

Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441 Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457 Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 459

7

Anatomia rewolucji.indd 7

11/7/17 8:58:06 AM

WSTĘP „Solidarność” z lat 1980−1981 wymyka się prostym definicjom. Historycy, od lat badając ten fenomen, zastanawiają się, czy było to powstanie narodowe, rewolta czy ruch społeczny. Często pojawia się też termin: rewolucja. Zawsze jednak uznawano wyjątkowość polskiego doświadczenia poprzez dodanie przymiotnika „samoograniczająca” czy też „wynegocjowana”. Bo w końcu cóż to za rewolucja, która nie dość, że jest pokojowa, to jeszcze jej uczestnicy nie żądają obalenia władz? Jednakże na przestrzeni ostatnich 30 lat pojęcie rewolucji samo doświadczyło iście rewolucyjnych zmian. Z dzisiejszej perspektywy można dostrzec, że powstanie „Solidarności” było tego pierwszą oznaką. Już kilka lat później, w 1989 r., przez Europę Środkowo-Wschodnią przetoczyła się fala przemian, które ochrzczono mianem rewolucji „aksamitnych”, natomiast Zygmunt Bauman wolał nazywać je „postmodernistycznymi”. Z kolei w pierwszej dekadzie XXI w. miały miejsce „kolorowe rewolucje” – pokojowe protesty przeciwko autorytarnym reżimom w krajach byłego ZSRR, na czele z Ukrainą. A zatem sprawa nazewnictwa wciąż wydaje się otwarta, nieprzesądzona w sposób jednoznaczny. Czy można zatem powiedzieć, że ruch społeczny, który narodził się latem 1980 r., był ruchem rewolucyjnym? Czy miała wtedy miejsce rewolucja? W ostatnich latach pojawia się coraz więcej opracowań dotyczących „Solidarności”. Nad tematem pochylają się nie tylko historycy, lecz także socjolodzy i politolodzy. Najczęściej oba te podejścia – ujęcie historyczne i społeczno-polityczne − znajdują się na dwóch przeciwstawnych biegunach. Historycy wyszukują i weryfikują źródła, opisują fakty, rekonstruują ciąg przyczynowo-skutkowy. Uznają, że ich praca jest skończona, wówczas gdy opiszą „jak było”, najczęściej zresztą rezygnując z prób porównań, uogólnień, syntezy. Tymczasem wspomniani socjolodzy i politolodzy korzystają przede wszystkim z opracowań, nie źródeł archiwalnych. Sen8

Anatomia rewolucji.indd 8

11/7/17 8:58:06 AM

sem ich pracy jest budowa spójnych ram teoretycznych; refleksja, która dla historyka nierzadko ociera się o spekulację. Wyraźną luką w badaniach nad „Solidarnością” jest brak syntezy tych dwóch podejść. Może ona przyjąć dwie formy. Z jednej strony możemy mówić o metodzie multidyscyplinarnej, jeżeli uznamy, że wszystkie te gałęzie nauki i stosowane przez nie narzędzia są równowartościowe. Sam wolę jednak określenie transdyscyplinarność. To historia – a tym samym metoda historyczna – jest w tej książce kluczowa, a socjologia i politologia spełniają rolę nauk pomocniczych. Podstawą pracy były źródła i opracowania historyczne, które starałem się uzupełnić, opierając się na teoretycznych rozważaniach na temat rewolucji, masowej mobilizacji czy ruchów społecznych. Kryterium użyteczności teorii była jednak zawsze zgodność z ustaleniami historycznymi. Przyjęcie takich założeń wiąże się z pewnym ryzykiem. Można z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że historycy wytykać będą niedostatki źródłowe, socjolodzy i politolodzy – niedostateczną biegłość teoretyczną. Wydaje się jednak, że obranie takiej ścieżki pozwala na wyraźne poszerzenie naszej wiedzy i wyjście poza utarte schematy. W tym kontekście warto przywołać dwie postacie – Marcina Kulę oraz Waltera Goldfranka. Pierwszy jest historykiem, który zawsze dążył do prowadzenia badań interdyscyplinarnych, czego efektem była m.in. inspirująca książka Narodowe i rewolucyjne. Drugi jest socjologiem zajmującym się m.in. problematyką rewolucji. Stanowi on jednocześnie jedyny znany mi przypadek socjologa, który stwierdził, że w obliczu empirycznych i źródłowych badań nie jest w stanie skutecznie wpisać badanego przypadku (rewolucja w Meksyku) w zawczasu opracowane teorie. W związku z tym nakreślił ramy teoretyczne adekwatne jedynie do tego przypadku i stwierdził, że „rewolucje, do których doszło w przeszłości, mogą podsuwać pewne przydatne tropy, ale nie mogą służyć jako uniwersalne modele”. Tym samym zatrzymał się w dążeniu do budowania ogólnego modelu. W moim przekonaniu jest to ścieżka, którą warto podążać: z jednej strony nie ograniczać się jedynie do wyczerpującej analizy źródeł, z drugiej zaś – nie absolutyzować teorii. *** Literatura dotycząca historii „Solidarności” i jej powstania jest niezwykle obszerna. Warto jednak wyróżnić kilka tytułów szczególnie istotnych oraz tych, które okazały się wyjątkowo pomocne w przygotowaniu niniejszej publikacji. W odniesieniu do tematu sierpniowych strajków na 9

Anatomia rewolucji.indd 9

11/7/17 8:58:06 AM

pierwszym miejscu należy wymienić monografię poświęconą protestom na Wybrzeżu – Bunt. Strajki w Trójmieście. Sierpień 1980 autorstwa Anny Machcewicz1, która przedstawiła zarówno przebieg historycznego strajku, jak i jego genezę. Istotne informacje do badań nad historią tych strajków wnoszą publikacje źródłowe, takie jak zapis negocjacji prowadzonych w Stoczni Gdańskiej opracowany przez Andrzeja Drzycimskiego i Tadeusza Skutnika2. Warte wyróżnienia są prace wielu autorów, opublikowane jeszcze w 1980 r. w specjalnym numerze periodyku „Punkt. Almanach Gdańskich Środowisk Twórczych”3. Liczne wspomnienia i materiały źródłowe dotyczące tamtego okresu ukazywały się na łamach półrocznika „Wolność i Solidarność”4 . Wiele publikacji naukowych nie ogranicza się tylko do okresu strajków, lecz opisuje całą historię „Solidarności” w okresie PRL. Przez wiele lat podstawową pozycją była Solidarność 1980–1981 autorstwa Jerzego Holzera5. Dopiero 30 lat później Andrzej Fiszke napisał monografię Rewolucja Solidarności 1980–1981, którą oparł na licznych, kiedyś niedostępnych źródłach oraz opracowaniach6. Warta uwagi jest praca pod redakcją Łukasza Kamińskiego i Grzegorza Waligóry – sześciotomowa NSZZ „Solidarność” 1980–1989, w której znajdują się obszerne artykuły monograficzne dotyczące historii ruchu społecznego oraz „Solidarności” w poszczególnych regionach kraju. Na szczególne wyróżnienie zasługuje zbiór relacji A. Machcewicz, Bunt. Strajki w Trójmieście. Sierpień 1980, Gdańsk 2015. A. Drzycimski, T. Skutnik, Gdańsk Sierpień ’80. Rozmowy, Gdańsk 1990. 3 „Punkt. Almanach Gdańskich Środowisk Twórczych” 1980, nr 12. 4 Warto wspomnieć m.in.: Co można było wywalczyć więcej? Z Tadeuszem Mazowieckim, w sierpniu 1980 r. przewodniczącym Komisji Ekspertów MKS w Gdańsku rozmawia Andrzej Kaczyński, „Wolność i Solidarność. Studia z dziejów opozycji wobec komunizmu i dyktatury” 2010, nr 1; B. Geremek, Między groźbą a nadzieją, ibidem; Wielki egzamin. Spotkanie z ekspertami Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego w Gdańsku w warszawskim Klubie Inteligencji Katolickiej 3 września 1980, „Wolność i Solidarność. Studia z dziejów opozycji wobec komunizmu i dyktatury” 2011, nr 2; J. Skórzyński, 16 postulatów, ibidem. W piśmie opublikowano także skróconą w stosunku do oryginału relację Lecha Kaczyńskiego (w książce korzystam z pierwodruku „Polityki znieść się nie da”. Rozmowa z Lechem Kaczyńskim, „Przegląd Polityczny” 1986, nr 8) oraz relację Tadeusza Kowalika (w książce opieram się na paralelnej T. Kowalik, Próba kompromisu. O Komisji Ekspertów MKS – Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego w Gdańsku, Biblioteka Tygodnika Wojennego, Warszawa 1983). 5 J. Holzer, Solidarność 1980–1981. Geneza i historia, Warszawa 1990. Książka po raz pierwszy została wydana przez wydawnictwo Krąg w 1983 r.; w kolejnych latach miała kilka wznowień w drugim obiegu; w 1984 r. opublikował ją też Instytut Literacki w Paryżu. 6 A. Friszke, Rewolucja Solidarności 1980–1981, Kraków 2014. 1

2

10

Anatomia rewolucji.indd 10

11/7/17 8:58:06 AM

z przywódcami i twórcami związku, zebranych przez Janinę Jankowską – Portrety niedokończone. Rozmowy z twórcami „Solidarności” 1980–19817 . Unikatowy charakter mają dzienniki prowadzone przez Waldemara Kuczyńskiego8. Przydatne były także publikacje źródłowe, prezentujące początkowy okres działalności Krajowej Komisji Porozumiewawczej oraz Protokoły posiedzeń Biura Politycznego PZPR9. Warte odnotowania są dwa wyjątkowe wydawnictwa o charakterze encyklopedycznym: Encyklopedia Solidarności oraz Opozycja w PRL10 . Nieodzownym uzupełnieniem literatury przedmiotu oraz wspomnień uczestników wydarzeń była kwerenda archiwalna. Bogaty materiał źródłowy pozwolił spojrzeć na historię narodzin „Solidarności” szerzej niż dostępne opracowania. Ważnym elementem obrazu są także świadectwa historyczne dotyczące recepcji strajków na Wybrzeżu w całym kraju, narastania fali strajkowej oraz tego, co wydarzyło się po podpisaniu porozumień sierpniowych – spontanicznego procesu formowania niezależnych samorządnych związków zawodowych. Przeprowadziłem szeroko zakrojoną kwerendę w Archiwum Akt Nowych, w dokumentach pozostałych po działalności Komitetu Centralnego PZPR (Biura Politycznego KC PZPR, Sekretariatu I Sekretarza KC Stanisława Kani, Wydziału Organizacyjnego KC i innych). Chociaż można tam odnaleźć wiele interesujących informacji na temat działań podejmowanych przez kierownictwo oraz aparat partyjny, to jednak na potrzeby książki najbardziej wartościowe były sporządzane na bieżąco analizy i meldunki o sytuacji w kraju. Ciekawym źródłem były ponadto teleksy wysyłane praktycznie codziennie z poszczególnych komitetów wojewódzkich. Większość teleksów ma charakter raportów o sytuacji społecznej i poli...