Tomasz Kozłowski, Bunt w bydgoskim Areszcie Śledczym w 1981 roku. Przejaw choroby więziennictwa w schyłkowym okresie PRL, Warszawa 2010 PDF

Preview

Summary

Bunt w bydgoskim areszcie śledczym w 1981 roku  Bydgoszcz wiezienie mon A.indd  00­0­ :8:0 MONOGRA F IE TOM 60  Bydgoszcz wiezienie mon A.indd  00­0­ :8:0 INSTYTUT PAMIĘCI NARODOWEJ KOMISJA ŚCIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU Tomasz Kozłowski Bunt w bydgoskim areszc...

Description

Bunt฀w฀Bydgoskim฀฀ areszcie฀śledczym฀฀ w฀1981฀roku



Bydgoszcz wiezienie mon A.indd 

00­0­ :8:0

TOM฀60

m o n o g r a F i e 

Bydgoszcz wiezienie mon A.indd 

00­0­ :8:0

INSTYTUT฀ PAMIĘCI฀ NARODOWEJ

KOMISJA฀ŚCIGANIA฀ZBRODNI฀PRZECIWKO฀NARODOWI฀POLSKIEMU

tomasz฀kozłowski

Bunt฀w฀Bydgoskim฀ areszcie฀śledczym฀฀ w฀1981฀roku Przejaw฀choroBy฀więziennictwa฀฀ w฀schyłkowym฀okresie฀Prl

WARSZAWA฀2010 

Bydgoszcz wiezienie mon A.indd 

00­0­ :8:

Recenzenci prof. Marcin Kula, dr Bogusław Kopka Projekt okładki Krzysztof Findziński Opracowanie graficzne serii Krzysztof Findziński Redakcja Anna Równy Korekta Maria Aleksandrow Redakcja techniczna Andrzej Broniak Indeks osób Tomasz Kozłowski Na okładce zdjęcie z wizji lokalnej przeprowadzonej w Areszcie Śledczym w Bydgoszczy 8 września 1981 r., fot. ze zbiorów AAN

Skład i łamanie Katarzyna Szubka, Wojciech Czaplicki (okładka) Druk i oprawa ??? © Copyright by Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2010 Seria „Monografie”: tom 60 ISBN 978-83-7629-121-5



Bydgoszcz wiezienie mon A.indd 

00­0­ :8:

SPIS฀TREśCI Wstęp .....................................................................................................

7

1. Bunt w Areszcie Śledczym w Bydgoszczy ...................................... Zagadnienia i definicje ....................................................................... Protest oraz bunt – próba definicji i opisu zjawiska .......................... Organizacja i funkcjonowanie więziennictwa w PRL ....................... Lokalizacja Aresztu Śledczego w Bydgoszczy .................................. Ucieczka Jacka Cieślewicza .............................................................. Bunt .................................................................................................... Ucieczka ............................................................................................. Negocjacje .......................................................................................... Zakończenie buntu ............................................................................. Bilans i konsekwencje buntu .............................................................

0 0  17   8    56

2. Wewnętrzne przyczyny buntu ........................................................ 65 Patologie życia codziennego w zakładach penitencjarnych .............. 65 Fala protestów więziennych ............................................................... 68 Negatywne zjawiska w funkcjonowaniu Służby Więziennej ............ 79 Warunki życia więźniów .................................................................... 08 Problemy związane z „drugim życiem” więzienia i grypserą ...........  Praca operacyjna i rozpoznawcza ......................................................  3. Zewnętrzne przyczyny buntu .......................................................... 146 Więzienie jako przedsiębiorstwo – finansowanie zakładów i zatrudnienie skazanych .................................................................... 146 System nadzoru nad wykonywaniem kary ........................................ 0 Błędy w administrowaniu oraz zarządzaniu CZZK i OZZK .............  

Bydgoszcz wiezienie mon A.indd 

00­0­ :8:

Kryzys roku 1981 – gaszenie pożaru ................................................. 160 Polityka karna PRL ............................................................................ 172 Postulat reformy wymiaru sprawiedliwości ....................................... 8 W obronie więźniów .......................................................................... 197 Zakończenie ..........................................................................................  Aneks ..................................................................................................... 226 Nr 1. 1981 sierpień 4, Warszawa – Notatka służbowa szefa CZZK gen. Stanisława Jabłonowskiego dla ministra sprawiedliwości Sylwestra Zawadzkiego w sprawie sytuacji w jednostkach więziennych ................................................................................. 226 Nr 2. 1981 wrzesień 8, Bydgoszcz – Postulaty Komitetu Protestacyjnego w Areszcie Śledczym w Bydgoszczy. Załącznik do sprawozdania komisji powołanej przez Ministerstwo Sprawiedliwości na okoliczność ucieczki i buntu osadzonych w dniu 5 września 1981 r. ............................ 0 Nr 3. 1982 luty 9, Warszawa – Informacja dotycząca ingerencji NSZZ „Solidarność” w wewnętrzne sprawy zakładów karnych, opracowana na podstawie materiałów będących w posiadaniu CZZK ...........................................................................................  Summary ............................................................................................... Wykaz skrótów ..................................................................................... Bibliografia ........................................................................................... Indeks osób ...........................................................................................

6

Bydgoszcz wiezienie mon A5.indd 6

00­0­ :8:

WSTĘP Celem mojej pracy jest opis wydarzeń, które miały miejsce w Areszcie Śledczym w Bydgoszczy we wrześniu 1981 r., oraz ich analiza w kontek­ ście kryzysu więziennictwa w PRL w latach siedemdziesiątych i na po­ czątku lat osiemdziesiątych. Postaram się opisać warunki odbywania kary pozbawienia wolności oraz politykę karną PRL, która miała bezpośredni wpływ na kształt więziennictwa. Wreszcie przedstawię wpływ działalności Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” na po­ stawy więźniów oraz władz penitencjarnych. Pierwszy rozdział zawiera opis przebiegu buntu oraz następującej po nim ucieczki aresztantów. W tej części pracy odtwarzam sekwencję zda­ rzeń, które doprowadziły do zamieszek. Następnie analizuję przebieg zaj­ ścia: działania osadzonych, przeciwdziałanie podejmowane przez Służbę Więzienną i Milicję Obywatelską, próby mediacji podjęte przez człon­ ków „Solidarności”, a wreszcie postawę mieszkańców Bydgoszczy wobec zajść. Podstawowymi źródłami, z których korzystałem przy pisaniu tego roz­ działu, były dokumenty Centralnego Zarządu Zakładów Karnych znajdu­ jące się w Archiwum Akt Nowych. Najbardziej wartościowy był raport specjalnej komisji powołanej w celu wyjaśnienia przyczyn oraz przebie­ gu buntu w areszcie śledczym, sporządzony na podstawie zeznań złożo­ nych przez funkcjonariuszy biorących udział w całym zajściu. Zachowały się również same zeznania, dzięki czemu mogłem nie tylko korzystać ze skrótowego opisu zdarzenia zawartego w raporcie, ale także zapoznać się z sytuacją widzianą z perspektywy różnych osób. Drugą kluczową grupą źródeł były artykuły prasowe zamieszczone w prasie lokalnej, ogólnokra­ jowej oraz biuletynach solidarnościowych. Można tu wymienić „Serwis Informacyjny MKS NSZZ »Solidarność« Bydgoszcz”, „Fakty”, „Ilustrowany 7

Bydgoszcz wiezienie mon A5.indd 7

00­0­ :8:

Kurier Polski”, „Kulisy”, „Literaturę”, „Prawo i Życie”, „Praworządność”, „Rzeczywistość”. W 2008 r. ukazała się Historia Aresztu Śledczego w Byd­ goszczy, jej autorzy skupili się jednak na innych kwestiach, a bunt z 1981 r. prawie pominęli. W rozdziałach drugim i trzecim przedstawiam tło buntu w Bydgoszczy. Staram się wskazać przyczyny protestów osadzonych, które wiążą się z funkcjonowaniem systemu więziennictwa oraz występującymi patologia­ mi. W rozdziale drugim koncentruję się na problemach dotyczących stricte zakładów karnych i aresztów, takich jak brutalność strażników, złe warunki bytowe, nieodpowiednie odżywianie, brak dostatecznej opieki medycznej, „drugie życie” oraz wadliwa praca operacyjna. W rozdziale trzecim opisuję kwestie leżące poza sferą działania zakładów karnych, związane z polity­ ką karną i penitencjarną: niedoinwestowanie więziennictwa i niewłaściwe zarządzanie tą dziedziną, a także nastroje społeczne oraz stosunek społe­ czeństwa do organów porządku publicznego i wymiaru sprawiedliwości. Wszystkie te czynniki przyczyniły się bowiem do wystąpienia w 1981 r. fali protestów w zakładach karnych i aresztach w całym kraju. Przy pisaniu tych rozdziałów również korzystałem w dużej mierze z do­ kumentów wytworzonych przez Ministerstwo Sprawiedliwości oraz CZZK, które znajdują się w AAN. Ponadto odwoływałem się do opracowań na temat więziennictwa tamtego okresu, nie są one jednak liczne, a przy tym ograniczają się w zasadzie do prac z początku lat osiemdziesiątych. Należy tu wymienić przede wszystkim pracę autorstwa Pawła Moczydłowskiego i Andrzeja Rzeplińskiego Protesty zbiorowe w zakładach karnych, wydaną w 1982 r., oraz Studencki raport o stanie więziennictwa z 1981 r. Pomocne były także publikacje zamieszczone w 1981 r. na łamach „Tygodnika Solidarność”. Temat więziennictwa PRL, zwłaszcza w dekadzie rządów Edwarda Gierka (1970–1980), nie został dotychczas przez historyków opracowany. Poza książkami wydanymi na początku lat osiemdziesiątych nie ma właś­ ciwie monografii poświęconych temu zagadnieniu. Z tego powodu przy pisaniu niniejszej pracy w przeważającej mierze korzystałem z materiałów źródłowych.   

D. Kanarek-Lizik, W. Stankowski, Historia Aresztu Śledczego w Bydgoszczy, Bydgoszcz 008. P. Moczydłowski, A. Rzepliński, Protesty zbiorowe w zakładach karnych, Warszawa 1982. Studencki raport o stanie więziennictwa, Warszawa 1981.

8

Bydgoszcz wiezienie mon A.indd 8

00­0­ :8:

Przydatne dokumenty i relacje dotyczące zajść, jakie miały miejsce w Bydgoszczy w marcu 1981 r., można znaleźć w książce Krzysztofa Czabańskiego. Opisuje on szeroko zarówno faktografię, jak i socjologicz­ ną stronę ruchu „Solidarność”. Serdeczne podziękowania za cenne wskazówki oraz stałą gotowość służenia radą składam mojemu promotorowi profesorowi Marcinowi Kuli. Dziękuję za pomoc i wsparcie moim kolegom z Biura Edukacji Publicznej IPN: Łukaszowi Kamińskiemu, Bogusławowi Kopce, Grzegorzowi Majchrzakowi, Janowi Olaszkowi, Krzysztofowi Osińskiemu. Dziękuję Markowi Koczwarze oraz Janowi Perejczukowi za złożenie relacji. Wiktorowi Mikusińskiemu jestem wdzięczny za wsparcie przy analizowaniu dokumen­ tów milicyjnych. Dziękuję pani redaktor Annie Równy za celne uwagi oraz cierpliwość.

K. Czabański, Marzec ’81 Bydgoszcz. Dokumenty, komentarze, relacje, Warszawa 1987. Można tu wymienić m.in.: T. Garton Ash, Polska rewolucja. Solidarność 1980–1981, Warszawa 1990; L. Goodwyn, Jak to zrobiliście? Powstanie „Solidarności” w Polsce, Gdańsk 1992; J. Holzer, „Solidarność” 1980–1981. Geneza i historia, Warszawa 1990; A. Paczkowski, Droga do „mniejszego zła”. Strategia i taktyka obozu władzy lipiec 1980 – styczeń 1982, Kraków 2002; idem, Pół wieku dziejów Polski, Warszawa 1995; Rodem z „Solidarności”. Sylwetki twór­ ców NSZZ „Solidarność”, red. B. Kopka, R. Żelichowski, Warszawa 1997; Solidarność w ru­ chu 1980–1981. Studia, red. M. Kula, Warszawa 2000; „Solidarność”. Analiza ruchu społeczne­ go1980–1981, red. A. Touraine i in., Warszawa 1989; Tajne dokumenty Biura Politycznego. PZPR a „Solidarność” 1980–1981, oprac. Z. Włodek, Londyn 1992. 



9

Bydgoszcz wiezienie mon A5.indd 9

00­0­ :8:



BUNT฀W฀ARESzCIE฀ślEDCzYM฀W฀BYDgOSzCzY zagadnienia฀i฀definicje Przed przystąpieniem do opisu wydarzeń w Areszcie Śledczym w Bydgoszczy sprecyzuję pewne używane w niniejszej pracy pojęcia. Chodzi tu głównie o nazewnictwo stosowane przez aparat wymiaru sprawiedliwości PRL (więzień, aresztant, osadzony, zakład karny, areszt śledczy). Następnie przeprowadzę ana­ lizę teoretyczną zjawiska protestu i buntu więziennego. Wskazane będzie także nakreślenie szkicu historycznego więziennictwa w interesującym nas okresie. Nazwy „zakład karny” lub „więzienie” używam na określenie miejsca, w którym osadzone są osoby skazane prawomocnym wyrokiem sądu w celu odbycia kary. W kodeksie karnym wykonawczym z 1969 r. zakłady kar­ ne podzielono na ośrodki pracy oraz zakłady karne następujących typów: zwykłe, przejściowe, dla młodocianych, dla recydywistów, dla skazanych wymagających stosowania szczególnych środków leczniczo-wychowaw­ czych, dla odbywających karę aresztu wojskowego. Areszt śledczy to zakład, w którym przebywają głównie tymczasowo aresztowani. Tymczasowe aresztowanie stanowi środek zapobiegawczy zapewniający prawidłowy tok postępowania karnego. Stosuje się je wobec podejrzanych lub oskarżonych o popełnienie przestępstwa. W swojej pracy często traktuję system więziennictwa jako całość, bez zaznaczania podziału na zakłady karne czy areszty, ponieważ mimo pewnych różnic jednostki obu typów były podobnie zorganizowane. Podlegały CZZK, strzegli ich funkcjonariusze tej samej formacji. Także kłopoty, z którymi borykały się te zakłady oraz osadzone w nich osoby, były zbliżone.  

Art. 39 par. 1, Kodeks karny wykonawczy, DzU 1969, nr 13, poz. 98. Kodeks karny wykonawczy, art. 83 par. 1.

0

Bydgoszcz wiezienie mon A.indd 0

00­0­ :8:

Termin „osadzony” używany jest jako określenie osoby zarówno skaza­ nej, aresztowanej, jak i ukaranej na mocy orzeczenia kolegium ds. wykro­ czeń, bez względu na to, czy przebywa w areszcie śledczym, czy w więzieniu. Używam go wymiennie z terminem „więzień”. Podobnie jak w powyższym wypadku, ze względu na duże podobieństwa między sytuacją więźniów w różnych jednostkach penitencjarnych nie uważam za konieczne wprowa­ dzanie dodatkowych rozróżnień. W konkretnych wypadkach posługuję się jednak terminem „aresztant” lub „aresztowany” na określenie osadzonego przebywającego w areszcie. Terminu „ucieczka” w opisie wydarzeń w Areszcie Śledczym w Bydgoszczy używam w rozumieniu art. 256 kodeksu karnego z 1969 r. Artykuł ten definiuje przestępstwo przeciwko wymiarowi sprawiedliwości, a mia­ nowicie uwolnienie się osoby pozbawionej wolności: „Kto uwalnia się sam, będąc pozbawiony wolności albo umieszczony w ośrodku przystosowania społecznego na podstawie orzeczenia sądu lub prawnego nakazu wydanego przez inny organ państwowy, podlega karze”.

Protest฀oraz฀bunt฀–฀próba฀definicji฀i฀opisu฀zjawiska Bunt to zorganizowana akcja przeciwko władzy, systemowi rządzenia lub zarządzania. Taka akcja ma dwa główne wyznaczniki – nie jest chao­ tyczna, a jej ostrze kieruje się przeciwko ośrodkom sprawującym władzę nad daną grupą. Bunt ma na celu zmianę grupy sprawującej władzę lub zmianę warunków, na jakich władza ta jest sprawowana. W badaniach polskiej peni­ tencjarystyki pojęcie buntu wiąże się najczęściej z protestem więźniów. Najbardziej znana definicja protestu więziennego, stworzona przez Pawła Moczydłowskiego i Andrzeja Rzeplińskiego, brzmi następująco: „jest to każde spontaniczne [moim zdaniem należy dodać także „oraz za­ planowane” – przyp. T.K.] wystąpienie formalnej lub nieformalnej grupy więźniów, którzy stosują czynny lub bierny opór wobec władz więzien­ nych, przedstawiają wspólnie ustalone żądania zmiany pewnych elemen­ tów położenia faktycznego lub prawnego, wyrażone w sposób zwerbali­ zowany bądź wynikający bezpośrednio z formy protestu”. Bunt stanowi jeden z rodzajów protestu, można go rozpoznać po pewnych cechach, które nie są typowe dla innych działań. Podgrupę protestu można zdefiniować, 

P. Moczydłowski, A. Rzepliński, Protesty zbiorowe..., s. .



Bydgoszcz wiezienie mon A.indd 

00­0­ :8:

analizując m.in. rodzaj podjętej akcji, poziom agresji lub jej brak, wektor działania agresywnego, a także poziom utraty władzy przez administrację zakładu na rzecz więźniów. Do podobnych wniosków doszli w swoim arty­ kule Krystian Bedyński i Marta Wołowicz, za którymi podaję klasyfikację protestów, uzupełnioną moimi spostrzeżeniami. Zbiorowe zachowania autodestrukcyjne to wszelkiego rodzaju grupowe głodówki i samouszkodzenia. Celem takich działań jest wywarcie określonej presji na administrację zakładu karnego. Długotrwała głodówka lub samo­ uszkodzenie są kłopotliwe dla władz z dwóch przyczyn. Po pierwsze, każde­ mu więźniowi trzeba zapewnić odpowiednią opiekę medyczną, co w wypad­ ku masowego protestu powoduje dezorganizację pracy zakładu oraz potrzebę ciągłego angażowania personelu medycznego. Po drugie, takie działanie jest nastawione na wysłanie komunikatu poza zakład karny. Za pośrednictwem mediów informacja o sytuacji w zakładzie karnym może się przedostać do opinii publicznej, w wyniku czego pojawia się pytanie o motywacje prote­ stujących, a także wrażenie, że władze więzienne źle wykonują swoje obo­ wiązki. Również administracja centralna więziennictwa po otrzymaniu takiej informacji przez łańcuch dowodzenia lub z mediów może postawić władzom danej jednostki kłopotliwe dla nich pytania o przyczyny protestu. W latach siedemdziesiątych więźniowie wiedzieli, jak nadać odpowied­ ni rozgłos swoim działaniom. Dla osiągnięcia odpowiedniego efektu ważny był nie tylko sam akt samookaleczenia czy głodówki, ale także nagłośnienie tego faktu i wywołanie zainteresowania. W czasie kontroli w 1971 r. od­ notowano: „Część skazanych nieprzyjmujących pożywienia już w okresie trzydniowym przerywa głodówki (Wojewódzki Areszt Śledczy w Łodzi). Poza nielicznymi przypadkami odmowa przyjmowania pokarmu trwa przez kilka dni (Zakład Karny w Pińczowie). Skazani zorientowani są, że admi­ nistracja zakładu karnego zobowiązana jest do składania codziennych mel­ dunków (meldunki o głodówce składane są w trzecim dniu jej trwania), jak również w tym, że z dokonującymi samouszkodzeń przeprowadzają rozmo­ wy wychowawcy, naczelnik, lekarz, sędzia i prokurator penitencjarny”.  K. Bedyński, M. Wołowicz, Zbiorowe protesty w zakładzie penitencjarnym – próba defini­ cji, klasyfikacji przyczyn i metodologiczne propozycje badań zjawiska, „Przegląd Penitencjarny i Kryminologiczny” 1989, nr 17.  AAN, CZZK, 377, Zestawienie zbiorcze ustaleń dokonanych w toku lustracji zakładów karnych przeprowadzonej w dniach 1–10 VI 1971 r. i sformułowanych w związku z tym wniosków, b.d., k. 18.



Bydgoszcz wiezienie mon A.indd 

00­0­ :8:

Zbiorowe samouszkodzenia lub głodówki często mają na celu jedynie zamanifestowanie gotowości i determinacji osadzonych. Odpowiedni efekt może nieraz przynieść samo zaszantażowanie administracji bez wprowa­ dzania takich deklaracji w życie. Ogólnie mówiąc, jest to protest polegający na dokonaniu samouszkodzenia (głodówka jest również formą agresji skie­ rowanej przeciwko swojemu ciału) lub groźbie takiego czynu w celu wy­ warcia presji na administrację więzienia, zarówno bezpośredniej (centralne organy więziennictwa), jak i pośredniej (opinia publiczna). Strajki to forma protestu opierająca się głównie na odmowie wykony­ wania poleceń personelu administracji więziennej. Taka sytuacja może dotyczyć wielu sfer: odmowy pracy lub wykonywania obowiązków albo poddania się codziennemu rygorowi. Akcja, którą można określić mianem strajku okupacyjnego, polega na odmowie opuszczania danego pomiesz­ czenia. Mogą to być cele, świetlica, a także spacerniak, którego więźniowie nie chcą opuścić po skończonym spacerze, jak to się działo w Zakładzie Karnym nr 2 w Strzelcach Opolskich, gdzie „po zakończeniu spaceru zej­ ścia z pola spacerowego odmówiło 36 skazanych, żądając przybycia komi­ sji, w której składzie byliby przedstawiciele »Solidarności«. Skazanych na placu spacerowym wspierali okrzykami skazani z pawilonu mieszkalnego, wyrzucając jednocześnie przez okna naczynia i sprzęt”6. Zbiorowe zaburzenia porządku cechuje wiele „przejawów agresji bezpośredniej wobec ludzi, mienia oraz instytucji. Polega to na zakłó­ caniu spokoju w zakładzie przez wznoszenie wrogich wobec administra­ cji okrzyków, nawoływaniu innych osadzonych i osób postronnych do wystąpień, ubliżaniu f...