Pielgrzymki byłych więźniów obozów koncentracyjnych na Jasną Górę w okresie PRL-u i po 1989 roku PDF

Preview

Summary

Pielgrzymki byłych więźniów obozów koncentracyjnych na Jasną Górę w okresie PRL-u i po 1989 roku Jarosław Durka Durka, J. (2017). Pielgrzymki byłych więźniów obozów koncentracyjnych na Jasną Górę w okresie PRL-u i po 1989 roku. W: M. Krůl, J. Lusek (red.), Čas, místa, lidé: systém nacistických tábor...

Description

Pielgrzymki byłych więźniów obozów koncentracyjnych na Jasną Górę w okresie PRL-u i po 1989 roku Jarosław Durka

Durka, J. (2017). Pielgrzymki byłych więźniów obozów koncentracyjnych na Jasną Górę w okresie PRL-u i po 1989 roku. W: M. Krůl, J. Lusek (red.), Čas, místa, lidé: systém nacistických táborů v letech druhé světové války. Czas, miejsca, ludzie: nazistowski system obozowy w latach drugiej wojny światowej. Bytom: Muzeum Górnośląskie; Český Těšín: Muzeum Těšínska

Pielgrzymki byłych więźniów obozów koncentracyjnych na Jasną Górę w okresie PRL-u i po 1989 roku

Pielgrzymki byłych więźniów obozów koncentracyjnych na Jasną Górę w okresie PRL-u i po 1989 roku Jarosław Durka Wyzwalanie kolejnych obozów koncentracyjnych, koniec wojny i powroty byłych więźniów do domów, powodowały wśród wielu katolików potrzebę podziękowania Bogu za ocalone życie. Od stuleci celem tradycyjnych pielgrzymek Polaków było Sanktuarium Jasnogórskie i obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. Szczególnie doświadczeni przez wojnę pielgrzymi w kolejnych latach przybywali na Jasną Górę zarówno w grupach zorganizowanych, jak i indywidualnie. Ślady ich bytności odnotowane zostały w kronikach jasnogórskich, w dokumentach opisujących aktywność związków kombatanckich i relacjach wspomnieniowych. Szczególną grupę, systematycznie pielgrzymującą na Jasną Górę, stanowiły byłe więźniarki z Konzentra onslager (dalej: KL) Ravensbrück1, które w listopadzie 1941 r. pod przywództwem drużynowej Józefy Kantor, członkini Komendy Chorągwi Śląskiej, a także hufcowej z Gorlic – Marii Rydarowskiej i hufcowej z Nowego Sącza – Zofii Janczy, w obozie zorganizowały konspiracyjną drużynę „Mury”. Józefa Kantor, liderka harcerek, zgromadziła wokół siebie ponad 100 osób podzielonych na siedem zastępów2. We wspomnieniach opublikowanych w 1986 r. podkreślała, że w najtrudniejszych chwilach, wśród okrucieństw i poczucia beznadziejności, odnajdywały siłę w wierze i modlitwie. Więźniarki potajemnie organizowały nabożeństwa majowe, roraty, modlitwy różańcowe, gorzkie żale, a także niedzielne spotkania przypominające msze święte. Jeszcze w obozie poprzysięgły, że te które przetrwają będą 1

Dziś to dzielnica miasta Fürstenberg/Havel w Brandenburgii w Niemczech. Obóz koncentracyjny dla kobiet KL Ravensbrück funkcjonował w latach 1939–1945. Przyjmuje się, że osadzono w nim ponad 132 000 kobiet i dzieci oraz 20 000 mężczyzn. Deportowano do niego przedstawicieli ponad 40 narodowości (niektóre źródła podają 27 narodowości). Szacuje się, że w KL Ravensbrück zamordowano około 92 000 osób. Vide S ung Branderburgische Gedenkstä en, h p://www.ravensbrueck.de/ [data dostępu: 27 VII 2016 r.]; A. S , Wstęp, [in:] Mury. Harcerska konspiracyjna drużyna z Ravensbrück. Wspomnienia (= Silesia), red. A. Szefer – J. Kantor – M. Żmijowa et. al., Katowice 1986, s. 5–7; U. W , Zwyciężyły wartości. Wspomnienia z Ravensbrück, Gdańsk 1985, s. 9–13; W. K , Ravensbrück, kobiecy obóz koncentracyjny, Warszawa 1961, s. 379; B. O , Kobiecy obóz koncentracyjny, [in:] I trzeba było żyć… Kobiety w KL Ravensbrück. Katalog wystawy 18 września 2011 – 18 kwietnia 2012, Warszawa, red. T. Skoczek, Warszawa 2012, s. 13–17; D. B -M , „Mury“ w Ravensbrück, Warszawa 1979, s. 228; W. P , I boję się snów, Częstochowa 2009, s. 11–186; M. R -K , Kamyki Dawida. Wspomnienia z pensji panny Plater, Obóz Wielkiej Polski, Obóz Narodowo-Radykalny, w obronie Warszawy 1939, FKL Ravensbrück, Katowice 2005, s. 184–218; K. L , Wspomnienia wojenne 22 IX 1939 – 5 IV 1945, Kraków 20113, s. 228–330; b.m, Ravensbrück – hitlerowskie piekło kobiet, h p:// www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/1430352,Ravensbr%C3%BCck-hitlerowskie-pieklo-kobiet [data dostępu: 27 VII 2016 r.]; b.s, Zofia Rysiówna – byłam więźniarką Ravensbrück, h p://www.polskieradio. pl/39/156/Artykul/937196, Zofia-Rysiowna-Bylam-wiezniarka-Ravensbr%C3%BCck [data dostępu: 28 VII 2016 r.]; Wykaz imienny Polek więźniarek politycznych obozu Ravensbrück, oprac. J. Stankiewicz, h p:// www.stankiewicze.com/ravensbruck/ [data dostępu: 28 VII 2016 r.].

2

Józefa Kantor urodziła się 5 marca 1896 r. w Tarnowie. Początkowo była nauczycielką w Woli Radzięckiej koło Zamościa. W 1922 r. przyjechała na Śląsk. Rozpoczęła pracę w Szkole Powszechnej nr 1 w Roździeniu-Szopienicach. Aktywnie działała społecznie, m.in. założyła w Szopienicach Drużynę Harcerską im. Emilii Plater. Na początku wojny znalazła się w Tarnowie, gdzie 9 listopada 1940 r. ją aresztowano. We wrześniu 1941 r. wywieziono ją do obozu w Ravensbrück. Vide W. K , Ravensbrück…, s. 287–300; Kantor Józefa, [in:] Mury. Harcerska konspiracyjna drużyna z Ravensbrück…, s. 226–227.

229

Po válce: tábory pro displaced persons – hornoslezská tragédie – paměť Po wojnie: obozy dla dipisów – Tragedia Górnośląska – pamięć

rokrocznie dziękować Bogu za ocalenie3. Byłe więźniarki KL Ravensbrück po raz pierwszy przybyły na Jasną Górę w maju 1946 r. Złożyły wówczas przysięgę, ułożoną przez swoją liderkę – Józefę Kantor: Były lata 1939–1945. Wtłoczone za gruby mur obozu koncentracyjnego, w dalekiej, obcej ziemi, wśród grozy szalejącego terroru hitlerowskiego – my – numery ravensbrückie – złożyłyśmy ufności w Miłosierdziu Bożym i w opiece Matki Najświętszej. Już wtedy w czasie kornej, zbiorowej, tajnej modlitwy założyłyśmy uroczyste ślubowanie, ze po zakończonej wojnie i po przeżyciu piekła obozu, pielgrzymować będziemy na jasna Górę, aby za pośrednictwem Matki Najświętszej dziękować Bogu za cud ocalenia o za wszystkie otrzymane łaski. Ślubowanie to – złożone nie na piśmie, ale w obliczu Boga Wszechmogącego – zobowiązywało więcej niż oświadczenie pisane na pergaminie własną krwią. Tysiące kobiet zginęło w lagrze, okrutna machina obozu mogła pochłonąć i resztę. Niezbadane wyroki Boże pozwoliły naszej grupie „powrócić cudem na Ojczyzny łono”, by świadczyć; – o potworności zła i nieprzemijającej wartości dobra, prawdy i sprawiedliwości – o najniższych upadkach i najwyższych wzlotach duszy ludzkiej – o bezmiarze tęsknoty, cierpienia i radości powrotu. Wierne naszemu przyrzeczeniu przybyłyśmy w maju po zakończonych działaniach wojennych do stóp Matki Boskiej Częstochowskiej. Wtenczas to postanowiłyśmy co roku w maju otaczać ołtarz jasnogórskiej Pani, aby z wolnych, choć udręczonych serc, wznieść ku niebu pieśń dziękczynną. Przybywamy tu z różnych stron kraju, aby z przeczystego źródła wszelkich łask zaczerpnąć siły do życia pożytecznego, godnego i świętego, jakim powinno być ono po tym wszystkim, czego doświadczyłyśmy gorzko, po tylu latach obozowej katorgi. Będziemy się zjeżdżać póty, póki nam siły pozwolą, póki odliczać się będziemy mogły w zwartym, choć ciągle zmniejszającym się szeregi. Dziękując za odebrane łaski i modląc się w swoich i Ojczyzny intencjach, Miłosierdziu Bożemu polecać też będziemy dusze naszych zmarłych sióstr obozowych. Józefa Kantor – Częstochowa, 4 maja 1946 r.4 Obok nich na Jasną Górę pielgrzymowały także inne grupy byłych więźniów. Z Kroniki Klasztoru Jasnogórskiego (dalej: Kronika Klasztoru) dowiadujemy się, że 25 kwietnia 1948 r. przybyła pielgrzymka byłych więźniów KL Dachau i KL Auschwitz. Przyjechali z biskupem Bernardem Czaplińskim z Pelplina na czele5. Pielgrzymowano nawet w czasach stalinizmu, okresie największych represji wobec Kościoła. W Kronice Klasztoru odnotowywano kolejne pielgrzymki więźniarek. Określano je jako zjazdy, na które przybywały większe grupy byłych więźniarek różnych obozów niemieckich. 3

J. K , Ratunek przychodził w chwili zagrożenia, [in:] Mury harcerska konspiracyjna drużyna z Ravensbrück…, s. 153–157.

4

Tekst ślubowania, [in:] Zamek w Lublinie… Ravensbruck… Bergen-Belsen… historia więźniarki Henryki Bartnickiej-Tajchert (7618), h p://tajchert.w.interiowo.pl/pielgrzymka.htm [data dostępu: 28 VII 2016 r.].

5

AOP, sygn. 3450, Kronika Klasztoru Jasnogórskiego od 1 grudnia 1945 r. do 30 kwietnia 1949 r. notował o. Klemens Izdebski Z.P. podprzewor, zapis z 25 kwietnia 1948 r., s. 231.

230

Pielgrzymki byłych więźniów obozów koncentracyjnych na Jasną Górę w okresie PRL-u i po 1989 roku

Tak było w dniu 6 maja 1951 r.6, a także 4 maja 1952 r.7 W dniach 27 i 28 kwietnia 1955 r. odbył się zjazd księży zwolnionych z KL Dachau i innych, nieokreślonych dokładnie w Kronice Klasztoru, obozów koncentracyjnych. W sumie przybyło wtedy 180 kapłanów polskich i 3 czeskich. Kronikarz jasnogórski odnotował, że w tych dniach na Jasną Górę początkowo wybierało się około 400 osób, gdyż przypadała 10. rocznica wyzwolenia obozu. Przynajmniej część księży planowała, przy okazji pielgrzymki urządzić manifestację o charakterze politycznym8. Gospodarze Jasnej Góry, ojcowie i bracia paulini, wyraźnie obawiali się takiego wystąpienia, gdyż był to czas silnych represji, jakie dotykały zakon ze strony władz państwowych. Wcześniej w więzieniu przebywał między innymi przeor klasztoru o. Kajetan Raczyński, a zakonnikom grożono konfiskatą mienia, nękano rewizjami i przesłuchaniami9. Jednak, jak zapisano w Kronice Klasztoru: Dzięki wyraźnej i mocnej postawie Przełożonych Zakonu i Klasztoru obchód ten po wielu pertraktacjach przybrał charakter religijnej pielgrzymki. W dniu pierwszym miano wspólną sumę celebrowaną z przemówieniem bp Golińskigo. Na kazaniu wspomnienia z czasów obozowych wygłosił ks. Dominik Maj z Łaszczowa Lubelskiego. W drugim dniu było uroczyste nabożeństwo za poległych księży z kazaniem ks. Zawiszy z Zamościa. Na obiedzie osobnym przemawiali księża z tekstów przejrzanych przez naszych ojców10 . Następnie pielgrzymi odjechali autokarami „Paxu” do Oświęcimia11. W dniu 12 maja 1960 r. na Jasnej Górze odbył się dzień modlitw grupy więźniarek byłego KL Auschwitz. Jedna z uczestniczek – Antonina Piątkowska – złożyła jako

6

AOP, sygn. 3075, Kronika Klasztoru Jasnogórskiego od 1 maja 1949 do 31 grudnia 1956 r., zapis z 6 maja 1951 r., s. 137.

7

I

, zapis z 4 maja 1952 r., s. 182.

8

I

, zapis dotyczący 27 i 28 kwietnia 1955 r., s. 260.

9

J. D , „Taka wolność gorsza od niewoli…” Rzeczywistość Polski Ludowej w świetle kilkunastu zapisów w Kronikach Klasztoru Jasnogórskiego z lat 1945–1958, [in:] W poszukiwaniu prawdy. Chrześcijańska Europa między wiarą a polityką. Tom 2 (= Człowiek. Wiara. Kultura 3), red. A. Szyndler, Częstochowa 2010, s. 151–152; I , Patriotyzm na kartach Kronik Klasztoru Jasnogórskiego z okresu Polski Ludowej, [in:] Język. Religia. Tożsamość V. Wymiary tożsamości, red. G. Cyran – E. Skorupska-Raczyńska, Gorzów Wielkopolski 2011, s. 63–80; J. Z , Raczyński Karol Kajetan (1893–1961), paulin, [in:] Leksykon duchowieństwa represjonowanego w PRL w latach 1945–1989. Praca zbiorowa. T. 1, red. J. Myszor, Warszawa 2002, s. 237–238; AOP, sygn. 3896, o. M. K ZP, Postawa władz Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej wobec paulinów 1948–1984 (Odpowiedź na Ankietę Sekretariatu Episkopatu Polski, maszynopis), Częstochowa – Jasna Góra 5 lipca 1985, k. 30. Represjom poddano też działaczy podziemia niepodległościowego z Częstochowy i okolic, vide J. D , W sprawie Mieczysława Tarchalskiego „Marcina” (1903–1981). List matki aresztowanego oficera AK do generała Stanisława Popławskiego, „Niepodległość i Pamięć” 14, 2007, nr 1 (25), s. 185–188; I , Trudny rok 1945 na ziemi koziegłowskiej i w jej okolicach w świetle sprawozdań rad narodowych, „Poznańskie Zeszyty Humanistyczne” 19, 2012, s. 101–115; I , Patriotyzm czy zdrada? Spory wokół postaw Polaków w Polsce Ludowej, [in:] Polski obyczaj patriotyczny od XVIII do przełom XX/ XXI w. – ciągłość i zmiana, red. A. Stawarz – W. J. Wysocki, Warszawa 2007, s. 229–240; I , Oddział Władysława Musialika „Bolesława” w latach 1939–1947, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 14, 2005, nr 24, s. 87–102; I , Jerzy Jan Kurpiński (1918–1955), [in:] Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944–1956. Słownik biograficzny, T. III (= Słowniki – Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu, t. 4), red. M. Strasz – A. Mirecka, Kraków – Warszawa – Wrocław 2007, s. 294–298.

10

AOP, sygn. 3075, Kronika Klasztoru Jasnogórskiego od 1 maja 1949 do 31 grudnia 1956 r., zapis dotyczący 27 i 28 kwietnia 1955 r., s. 260.

11

I

.

231

Po válce: tábory pro displaced persons – hornoslezská tragédie – paměť Po wojnie: obozy dla dipisów – Tragedia Górnośląska – pamięć

wotum cenny krzyżyk12. Z relacji wspomnieniowych wiemy, że do więźniarek z KL Ravensbrück, które przybywały najliczniej, z czasem dołączyły więźniarki innych obozów: KL Auschwitz, KL Majdanek i KL Stu hof. W Kronice Klasztoru zapis o podobnej pielgrzymce ponownie odnajdujemy pod datą 16 maja 1970 r. – najstarsza z uczestniczek miała wtedy 97 lat13. Z innych źródeł dowiadujemy się, że właśnie pielgrzymki organizowane przez kobiety więźniarki odbywały się regularnie każdego roku. Spotkaniom tym towarzyszyły, organizowane przez ojców paulinów, zamknięte rekolekcje. Z czasem pojawiła się oficjalna nazwa: Pielgrzymka Byłych Więźniarek Obozów Koncentracyjnych. Więźniarki należące do Polskiego Związku Byłych Więźniów Politycznych Hitlerowskich Więzień i Obozów Koncentracyjnych14 przybywały do Częstochowy z proporcami poszczególnych grup, np. proporzec grupy dolnośląskiej wyha owała więźniarka Olga Ławicka. Proporzec ten wykorzystywały wielokrotnie, także podczas uroczystości powitania we Wrocławiu Jana Pawła II15. Pielgrzymki byłych więźniarek na Jasną Górę były szczególnym wydarzeniem, chociaż w kolejnych latach liczba uczestniczek malała, część z nich nie mogła uczestniczyć z powodu problemów zdrowotnych inne poumierały. W 1990 r. zmarła także Józefa Kantor. Jej imponująca postawa w czasie wojny stała się wzorcem do naśladowania dla współczesnych harcerek16. Pomimo coraz mniejszej liczby uczestniczek, pielgrzymki nadal organizowano, a ich coroczna obecność zawsze budziła podziw. W końcu lat 90. towarzyszyło im coraz większe zainteresowanie mediów. W 1999 r. Katolicka Agencja Informacyjna odnotowała, że byłe więźniarki obozów koncentracyjnych m.in. z Ravensbrück i Auschwitz-Birkenau 19 maja przybyły po raz 54 do Sanktuarium Jasnogórskiego. Siedemdziesiąt kobiet podczas dwudniowej pielgrzymki dziękowało w ten sposób Matce Bożej za ocalenie. Podkreślano, że przybyła jedynie grupa, której zdrowie pozwoliło na podróż do Częstochowy. Spotkanie to przebiegało pod hasłem „Bóg jest miłością”, nauki rekolekcyjne wygłosił krajowy duszpasterz chorych ks. Czesław Podleski. W programie uroczystości zaplanowano m.in. Mszę świętą w intencji pomordowanych i poległych w obozach koncentracyjnych. W relacji czytamy: Obecnie żyje 800 kobiet więzionych niegdyś w Ravensbrück. Te, które przyjechały teraz na Jasną Górę, z przejęciem przypominają lata obozowe i ze łzami w oczach dziękują Maryi za to, że żyją. W jednej z wcześniejszych pielgrzymek

12

AOP, sygn. 3073, Kronika Sanktuarium Jasnogórskiego od 1 stycznia 1960 do 26 grudnia 1960 r., zapis z 12 maja 1960 r., s. 24.

13

AOP, sygn. 3465, Kronika Klasztoru Jasnogórskiego od 1 stycznia 1965 do 18 czerwca 1979 r., zapis z 16 maja 1970 r., s. 277.

14

Polski Związek Byłych Więźniów Politycznych Hitlerowskich Więzień i Obozów Koncentracyjnych oficjalnie powstał w 1946 r., chociaż jego początki sięgają 1945 r. Vide J. G – W. G – T. S – H. B -K , Historia Okręgu Dolnośląskiego Polskiego Związku Byłych Więźniów Politycznych Hitlerowskich Więzień i Obozów Koncentracyjnych 1946–2002, Wrocław 2003, s. 17; M. K , Związek Bojowników o Wolność i Demokrację na Warmii i Mazurach w latach 1947–1975. Zarys dziejów, „Komunizm: System – Ludzie – Dokumentacja” 4, 2015, s. 172.

15

J. G

16

Vide 1 MDH „Watra” im. Józefy Kantor w Międzyrzeczu Podlaskim, Józefa Kantor, h p://www.mateo.cba. pl/DHiH2/patronka.php [data dostępu: 27 VII 2016 r.].

232

– W. G

– T. S

– H. B

-K

, Historia Okręgu Dolnośląskiego…, s. 37–38.

Pielgrzymki byłych więźniów obozów koncentracyjnych na Jasną Górę w okresie PRL-u i po 1989 roku

zostawiły w sanktuarium różaniec z chleba wykonany w obozie oświęcimskim, który można teraz oglądać w jasnogórskim muzeum17. Trzy lata później informowano, że: Więźniarki Ravensbrück i byłe więźniarki innych obozów koncentracyjnych rozpoczęły 22 maja doroczną pielgrzymkę na Jasną Górę. W dwudniowym, 57. spotkaniu uczestniczy kilkadziesiąt kobiet z całej Polski. W tym roku byłe więźniarki modlą się również za ojczyznę. »Modlimy się o dobro ojczyzny i „jakość” społeczeństwa, by mogło zrealizować to, za co cierpiałyśmy, czyli wolną Polskę, której jeszcze nie mamy« mówi Zofia Rosiek. Dwudniową pielgrzymkę rozpoczęła Msza św. sprawowana w kaplicy Domu Pielgrzyma, przez ks. Stanisława Michałowskiego, redaktora naczelnego „Apostolstwa Chorych”, w intencji pomordowanych i zmarłych więźniarek. O 19.30 będą uczestniczyć w nabożeństwie Drogi Krzyżowej. Centralnym punktem pielgrzymki będzie Msza św. sprawowana 23 maja w kaplicy Matki Bożej przez biskupa pomocniczego archidiecezji częstochowskiej Antoniego Długosza18 . W pielgrzymce w dniach 18–19 maja 2004 r., uczestniczyło około 50 więźniarek. Na pierwszy dzień zaplanowano spotkanie więźniarek z Krajowym Duszpasterzem Apostolstwa Chorych – ks. Stanisławem Michałowskim, który w kaplicy Domu Pielgrzyma wygłosił wykład 25 lat Pontyfikatu Ojca Świętego Jana Pawła II. Następnie uczestniczki wzięły udział w Nabożeństwie Pokutnym, podczas którego mogły przystąpić do spowiedzi a także uczestniczyć we mszy świętej za zmarłe i pomordowane więźniarki obozów koncentracyjnych. Wieczorne punkty programu przewidywały uczestnictwo w rozważaniu Drogi Krzyżowej na Wałach, a następnie Apel Jasnogórski w Kaplicy Cudownego Obrazu. Drugiego dnia, pod pomnikiem Ojca Kordeckiego, odbyło się spotkanie z biskupem Janem Wątrobą. Biskup poprowadził pielgrzymów przed Obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, gdzie odprawił mszę świętą dziękczynno-błagalną z okazji 59. Pielgrzymki Więźniarek na Jasną Górę. Byłe więźniarki złożyły kwiaty przy ołtarzu św. Maksymiliana Marii Kolbego w Bazylice19. W dniach 18–19 maja 2005 r. odbyła się 60. Pielgrzymka Byłych Więźniarek Obozów Koncentracyjnych. Mszę świętą dla pątniczek sprawowali bp Antoni Długosz z Częstochowy i ks. Stanisław Michałowski – kapelan byłych więźniarek. Wśród uczestników znalazła się też grupa czterech harcerek z drużyny im. Józefy Kantor z Międzyrzecza Podlaskiego. Były to Agata Stolarska, Małgorzata Gomółka, Majka Siłuszyk, Ewelina Prokopiuk 20.

17

Katolicka Agencja Informacyjna, Informacja z 19 V 1999 r., Jasna Góra: pielgrzymka byłych więźniarek obozów koncentracyjnych, h p://system.ekai.pl/kair/?screen=depesza&_scr_depesza_id_depeszy=48615 [data dostępu: 27 VII 2016 r.].

18

Katolicka Agencja Informacyjna, Informacja z 22 V 2002 r., Byłe więźniarki obozów koncentracyjnych na Jasnej Górze, h p://system.ekai.pl/kair/?screen=depeszatekstowo&_scr_depesza_id_depeszy=93463 [data dostępu: 27 VII 2016 r.].

19

… historia więźniarki Henryki Bartnickiej-Tajchert (7618) 59 pielgrzymka więźniarek do Częstochowy, h p:// tajchert.w.interiowo.pl/pielgrzymka.htm [data dostępu: 27 VII 2016 r.].

20

… historia więźniarki Henryki Bartnickiej-Tajchert (7618) Zdjęcia z 60 pielgrzymki, h p://tajchert.w.interiowo. pl/pielgrzymka.htm [data dostępu: 27 VII 2016 r.].

233

Po válce: tábory pro displaced persons – hornoslezská tragédie – paměť Po wojnie: obozy dla dipisów – Tragedia Górnośląska – pamięć

Dwa lata później, 7 i 8 maja, odbyła się 63. Pielgrzymka Byłych Więźniarek Obozów Koncentracyjnych. Organizacją spotkań zajmowała się już wtedy od kilku lat Zofia Rosiek, była więźniarka KL Ravensbrück. Wtedy też ogłoszono oficjalne zakończenie pielgrzymek, przybyło wówczas zaledwie 18 stałych uczestniczek corocznych spotkań na Jasnej Górze. Zofia Rosiek tłumaczyła: Tak niewiele z nas jeszcze może przyjechać, trudno zorganizować grupę. Większość z żyjących więźniarek już nie ch...