Religioznawstwo wpisane w działalność Towarzystwa Krzewienia Kultury Świeckiej (1969-1989) PDF

Preview

Summary

Bogusław Wójcik Oddziałowe Biuro Badań Historycznych Instytutu Pamięci Narodowej w Rzeszowie Małopolska Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Tarnowie Religioznawstwo wpisane w działalność Towarzystwa Krzewienia Kultury Świeckiej (1969–1989) religioznawstwo marksistowskie We wstępie do statutu Towarzystwa Krz...

Description

bogusław wójciK Oddziałowe Biuro Badań Historycznych Instytutu Pamięci Narodowej w Rzeszowie Małopolska Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Tarnowie

Religioznawstwo wpisane w działalność Towarzystwa Krzewienia Kultury Świeckiej (1969–1989)

RELIgIOZNAWStWO MARKSIStOWSKIE

We wstępie do statutu Towarzystwa Krzewienia Kultury Świeckiej, utworzonego 28 kwietnia 1969 r. w Warszawie z połączenia Stowarzyszenia Ateistów i Wolnomyślicieli i Towarzystwa Szkoły Świeckiej, znalazła się m.in. wzmianka, że pozostaje ono „spadkobiercą i kontynuatorem wielowiekowego nurtu polskiej myśli racjonalistycznej i ruchu laickiego”1. Nie była to jednak bezpośrednia kontynuacja tradycji Stowarzyszenia Wolnomyślicieli Polskich, Polskiego Związku Myśli Wolnej czy Stowarzyszenia Obrony Wolności Sumienia działających w Polsce przed wybuchem II wojny światowej. Wolnomyślicielskie idee tych organizacji posiadały inny rodowód niż odwołujące się do doktryny marksistowsko-leninowskiej programy organizacji laickich z okresu Polski Ludowej. Niemniej uznano, że chociaż nie stały one „zupełnie na pozycjach klasowych”, to jednak przyczyniły się do „osłabienia klerykalizmu przez swoją akcję propagandową, krytykę klerykalnych koncepcji społecznych i popularyzację religioznawstwa”2. Jako spadkobierca i kontynuator tej tradycji TKKŚ otrzymało zadanie wspierania polityki wyznaniowej partii rządzącej, jej także podporządkowało inicjatywy związane z badaniami religioznawczymi i upowszechnianiem ich wyników. Ten stan rzeczy uzasadnia potrzebę rozszerzenia w prezentowanym tekście analiz historycznych o dygresje politologiczne dotyczące miejsca TKKŚ w systemie politycznym PRL, a także o uwagi metodologiczne na temat mieszania standardów naukowych z retoryką ideologii w religioznawstwie marksistowskim.

miejsce tKKś W systemie politycznym prl Fundamentalnym założeniem systemu politycznego obowiązującego w Polsce Ludowej od momentu jego utrwalenia pod koniec lat czterdziestych XX w. do 1 2

Statut Towarzystwa Krzewienia Kultury Świeckiej, Warszawa, 1974, s. 3. J. Miąso, Laicka przeszłość, „Argumenty” 1972, nr 23 (730), s. 3.

174

/ 

  Bogusław Wójcik

1989 r. była monopartyjna formuła kontroli nad społeczeństwem polegająca na „koncentracji w tym samym ośrodku decyzyjnym władzy politycznej, ekonomicznej i informacyjnej («duchowej»)”3. Ze względu na tę formułę, uznającą w aparacie państwowo-partyjnym „wyłącznego reżysera rzeczywistości”, system ten pozostawał wciąż jakąś formą reżimu, natomiast historia ruchu laickiego wpisuje się w kolejne etapy jego ewolucji4. Przełomowym momentem w tej historii był rok 1956, uznawany jako cezura końcowa modelu władzy opartej na doktrynie stalinowskiej5, a zarazem cezura początkowa procesu zmian politycznych, których efektem końcowym miał stać się upadek systemu6. Po kryzysie 1956 r. Polska na forum zewnętrznym i wewnętrznym była nadal postrzegana jako kraj o systemie socjalistycznym, który dodatkowo został „wzmocniony”7 oraz „okrzepł i wszedł w fazę dojrzałości”8. W kontekście omawianego zagadnienia szczególne znaczenie ma fakt, że w ówczesnych realiach przyjęto nową taktykę ateizacji społeczeństwa, odstępując od siłowej konfrontacji z Kościołem katolickim, a także dopuszczono pewną autonomię środowisk naukowych i twórczych. Bez tych uwarunkowań trudno sobie wyobrazić możliwość powstania w 1957 r. i działalności SAiW oraz TSŚ. Ich rozwojowi sprzyjała również inna

3

4

5

6

7 8

A. Paczkowski, Od sfałszowanego zwycięstwa do prawdziwej klęski. Szkice do portretu PRL, Kraków 1999, s. 228. Aspiracje rządzących w omawianym okresie w zakresie pobudzania duchowości społeczeństwa polskiego analizuje m.in. Marcin Kula w książce Religiopodobny komunizm, Kraków 2003. W tych systemowych ramach to społeczeństwo miało przystosować się do narzucanych reguł funkcjonowania, bez braku możliwości realnego wpływu na kształtowanie warunków życia. Zob. K. Kosiński, Historia pijaństwa w czasach PRL. Polityka – obyczaje – szara strefa – patologie, Warszawa 2008, s. 13–14. „Wydarzenia w 1956 roku w Polsce były najgłębszym kryzysem systemu komunistycznego, do jakiego doszło w bloku radzieckim w fazie destalinizacji (należy wyodrębnić przykład Węgier, gdzie nastąpiła gwałtowna implozja systemu, zakończona katastrofą, jaką była radziecka inwazja). Odwrót od Października, dokonywany przez ekipę Gomułki począwszy od listopada 1956 roku, prowadził do odnowienia monopartyjnej kontroli nad społeczeństwem. Było to jednak odnowienie systemu w wersji znacząco skorygowanej”. A. Friszke, Przystosowanie i opór. Studia z dziejów PRL, Warszawa 2007, s. 111. Zob. S. Dąbrowski, Hasło „władza dla ludu” – geneza, historyczne i współczesne konotacje (próba analizy) [w:] Politologia XXI. Z badań nad współczesną historią i myślą polityczną, red. C. Lewandowski, Wrocław 1997, s. 49. A. Friszke, Przystosowanie i opór…, s. 117. A. Paczkowski, Pół wieku dziejów Polski 1939–1989, Warszawa 1995, s. 318.

Religioznawstwo wpisane w działalność Towarzystwa…   

/

175

okoliczność – awans społeczny dużych grup społecznych, który do połowy lat siedemdziesiątych stanowił czynnik stabilizujący system9. Połączenie SAiW i TSŚ dokonywało się też w tym samym czasie, w którym doszło do wydarzeń wskazujących na następującą dewaluację systemu. Mowa w tym przypadku o wydarzeniach marcowych z 1968 r. i stłumionych brutalnie protestach robotników na Wybrzeżu w grudniu 1970 r. Niewykluczone, że pomysł połączenia SAiW i TSŚ zrodził się z jednej strony pod wpływem przeświadczenia, że bunt młodzieży akademickiej stanowi wyraźny dowód słabości dotychczasowej polityki w zakresie wychowania ideologicznego społeczeństwa, z drugiej zaś strony pod naciskiem symptomów nadciągającego kryzysu państwa. Starannie wyreżyserowany zjazd zjednoczeniowy SAiW i TSŚ, organizacji o odmiennym zapleczu osobowym oraz odwołujących się do różnych etosów, nie był w stanie zatuszować planu uczynienia z TKKŚ ważnego elementu ofensywy ideologicznej PZPR10. W przemówieniach programowych podkreślano zresztą wyraźnie znaczenie nowej organizacji w kształtowaniu „światopoglądu obywateli w duchu ideałów świeckiego, socjalistycznego humanizmu w jego aspekcie etycznym, filozoficznym i społecznym”11. Wprost o takim sformatowaniu TKKŚ jego działacze odważyli się mówić dopiero w przeddzień przemian systemowych. Dnia 27 kwietnia 1989 r. Wiesław Rogowski w trakcie odbywającego się w Warszawie VI Plenum Zarządu Głównego TKKŚ stwierdził, że ruch laicki był manipulowany przez ośrodki władzy politycznej w centrali i w terenie i traktowany jak uległy 9

10

11

„Sytuacja zaczęła się zmieniać w sposób zasadniczy w latach siedemdziesiątych. Dawne możliwości awansu społecznego zostały wyczerpane. […] Frustracja szczególnie silna była wśród młodzieży. Niewydolność ekonomiczna systemu tworzyła zagrożenie dla stabilizacji życia codziennego, a system nie był w stanie otworzyć dróg awansu i zaspokajania potrzeb także w innych dziedzinach. Rozziew między obrazem kraju kreowanym przez propagandę a rzeczywistością stawał się źródłem codziennej irytacji”. A. Friszke, Uwagi o oporze społecznym w PRL, „Polska 1944/45–1989. Studia i Materiały” 1999, t. 4, s. 319. Okoliczności towarzyszące utworzeniu TKKŚ oraz początkowy skład zarządu tego stowarzyszenia omawiam w: B. Wójcik, Próby ideologizacji społeczeństwa polskiego na przykładzie działalności Towarzystwa Krzewienia Kultury Świeckiej w latach 1969–1977 [w:] Aby Polska rosła w siłę. A ludzie żyli dostatniej. PRL w latach 1970–1979, red. M. Bukała, D. Iwaneczko, Rzeszów–Warszawa 2019, s. 80–100. Archiwum Akt Nowych w Warszawie (dalej: AAN), Towarzystwo Kultury Świeckiej. Zarząd Główny (dalej: TKŚ), (nr zespołu 2778), 1/1, Przemówienie na otwarcie wygłoszone przez Witolda Goetzena [w:] I Krajowy Zjazd TKKŚ. Podstawowe dokumenty, Warszawa 1969, s. 4.

176

/ 

  Bogusław Wójcik

wykonawca jej zaleceń. Samo zaś zjednoczenie SAiW i TSŚ „nie zrodziło się […] z autentycznych potrzeb wewnętrznych naszego ruchu, lecz w wyniku jego lojalizmu wobec władz politycznych. Wolały one ujednolicać, glajszachtować życie społeczne niż godzić się na jego naturalny rozwój”12. W latach siedemdziesiątych, w których następowało przyspieszone utrwalanie się tożsamości prawnej reżimu, wzrastały zarówno prestiż, jak i sukcesy propagandowe TKKŚ. Wpisywało się ono znakomicie w stanowiącą ideologiczny fundament tego reżimu formułę „komunistycznej partii-państwa jako władzy, a równocześnie jako substytutu społeczeństwa”13. Z punktu widzenia kierownictwa TKKŚ pierwsze lata tej dekady w działalności stowarzyszenia posiadały „ofensywny” charakter, o czym świadczyć miał m.in. znaczny wzrost liczby zaangażowanych działaczy, szczególnie lektorów i prelegentów, a także kilkakrotny wzrost liczby odczytów, prelekcji w uniwersytetach dla rodziców, a także seminariów, sesji i sympozjów. Organizowano je w trzech tysiącach uniwersytetów powszechnych dla rodziców i blisko pięciu tysiącach stałych punktach odczytowych14. W tym okresie pojawiły się również nowe formy pracy stowarzyszenia, które angażowało się w organizację studiów religioznawczo-etycznych w wyższych uczelniach, prowadziło świeckie poradnictwo przedmałżeńskie i podejmowało próby zwiększenia oddziaływania na młodzież wiejską poprzez młodzieżowe uniwersytety kultury świeckiej15. Towarzystwo Krzewienia Kultury Świeckiej okazywało się tym bardziej użyteczne, że chwilowy impas w realizacji założeń frontu ideologicznego z początku lat siedemdziesiątych nie trwał długo i już w latach 1973–1974 nastąpił nawrót do jego dogmatycznej wersji. Centrala partyjna wyrażała zainteresowanie wzmocnieniem procesów laicyzacyjnych poprzez wprowadzanie do programów szkół średnich i wyższych elementów religioznawstwa, etyki marksistowskiej i historii Kościoła, uruchamianie studiów religioznawczych dla nauczycieli i studentów, przygotowanie pomocy

12

13 14

15

AAN, TKŚ, 1/70, Wystąpienie wiceprezesa ZG TKKŚ redaktora naczelnego „Argumentów” – Wiesława Rogowskiego, „Biuletyn Informacyjny Zarządu Głównego TKKŚ” 1989, nr 4–5, s. 7. J. Staniszkis, O władzy i bezsilności, Kraków 2006, s. 127–128. AAN, TKŚ, 1/2, Referat programowy Zarządu Głównego wygłoszony przez prezesa dr Jerzego Sztachelskiego [w:] II Krajowy Zjazd Towarzystwa Krzewienia Kultury Świeckiej. Podstawowe dokumenty, Warszawa 1973, s. 17. Ibidem, s. 24.

Religioznawstwo wpisane w działalność Towarzystwa…   

/

177

naukowych i publikacji książkowych dotyczących wspomnianej tematyki oraz przyspieszenie prac nad rozwojem i wprowadzeniem świeckiej obrzędowości16. Wyraźny kryzys w funkcjonowaniu stowarzyszenia nastąpił dopiero w wyniku wyboru kard. Karola Wojtyły na papieża w październiku 1978 r. oraz rejestracji Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” w listopadzie 1980 r. W związku z tymi wydarzeniami w świadomości społecznej zaczęła dojrzewać idea zakładająca możliwość skutecznego zakwestionowania obowiązującego systemu, sama zaś władza stanęła przed wyzwaniami podobnymi do tych z 1956 r.17 Bolesław Faron, odnosząc się do tego okresu działalności stowarzyszenia, podczas inauguracji IV Zjazdu Krajowego TKKŚ, obradującego w Warszawie 20 listopada 1982 r., stwierdzał: „W wielu środowiskach załamało się społeczne zaufanie do organizacji politycznych, w tym także i do Towarzystwa. Było ono przedmiotem niewybrednych ataków. Aktyw nauczycielski musiał walczyć z zagrożeniem świeckości polskiej szkoły. Szereg kół Towarzystwa, w tym szkolnych, przestało istnieć”18. W tym stanie rzeczy część działaczy TKKŚ, którzy od utworzenia „Solidarności” nie mieli racji bytu w zakładach pracy, szkołach czy urzędach, z zadowoleniem przyjmowało wprowadzenie stanu wojennego 13 grudnia 1981 r. Inspirację do nowych działań i ich strategię nadal czerpali oni od liderów partyjnych. Podczas IV Zjazdu Krajowego TKKŚ wprost nawiązywano do wytycznych IX Zjazdu PZPR. W uchwale końcowej uczestnicy tego zjazdu postulowali m.in.: wzmocnienie obecności stowarzyszenia w zakładach pracy, podjęcie współpracy z prorządowymi związkami zawodowymi, rozszerzanie stałych form pracy w ramach robotniczych studiów kultury, dyskusyjnych klubów światopoglądowych, studiów religioznawczych itp., wprowadzenie do szkół średnich zajęć z propedeutyki filozofii, aktywizację klubów młodych racjonalistów oraz szersze upowszechnianie Turnieju Wiedzy Filozoficznej, a także wprowadzenie religioznawstwa we wszystkich wyższych uczelniach, zwłaszcza 16

17

18

Zob. AAN, Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (dalej: KC PZPR), V/111, Materiał dotyczący problemów polityki wyznaniowej przygotowany na posiedzenie Biura Politycznego w styczniu 1973 r., k. 681–698, cyt. za: A. Friszke, PRL wobec Kościoła. Akta 1970–1978, Warszawa 2010, s. 132. P. Machcewicz, Zmiana czy kontynuacja? Polska przed i po Październiku ’56 [w:] PRL trwanie i zmiana, red. D. Stola, M. Zaremba, Warszawa 2003, s. 156–157. AAN, TKŚ, 1/4, TKKŚ bliskim i niezawodnym sojusznikiem polskiej szkoły. Wystąpienie ministra Oświaty i Wychowania prof. dr hab. Bolesława Farona [w:] IV Krajowy Zjazd TKKŚ. Podstawowe dokumenty i materiały, Warszawa 1982, s. 18.

178

/ 

  Bogusław Wójcik

kształcących nauczycieli, popularyzację studiów etyczno-światopoglądowo-religioznawczych oraz inicjowanie i upowszechnianie badań, szczególnie z dziedziny religioznawstwa19. Ze wspomnianego kryzysu TKKŚ otrząsnęło się dopiero w połowie lat osiemdziesiątych. Nowy impuls i nadzieję członkom stowarzyszenia przyniosła ostatnia już ofensywa ideologiczna centralnych władz PZPR związana z ateizacją społeczeństwa. Jej założenia przedstawiały dokumenty: Założenia polityki wyznaniowej państwa, przyjęte 25 września 1984 r. przez Biuro Polityczne KC PZPR20, oraz Program edukacji laickiej, opracowany rok później w Wydziale Ideologicznym KC PZPR21. Zgodnie z zaleceniami pierwszego z nich zarówno poszczególne instancje partyjne, jak i środki masowego przekazu kontrolowane przez partię miały nadal „popularyzować marksistowsko-leninowskie założenia stosunku do religii oraz upowszechniać zasady polityki wyznaniowej PRL”22. Drugi z dokumentów wskazywał na TKKŚ jako szczególnego partnera tej akcji. O potencjalnej sile oddziaływania stowarzyszenia świadczyć mogły m.in. nakłady periodyków ukazujących się pod jego auspicjami: tygodnika „Argumenty”, bardziej teoretycznego miesięcznika „Człowiek i Światopogląd” oraz ilustrowanego magazynu „Rodzina i Szkoła”, skierowanego przede wszystkim do nauczycieli i rodziców, wynoszące odpowiednio 30 tys., 5 tys. i 70 tys. egzemplarzy23. W zarysowanym kontekście szczególnie trafna okazuje się autodefinicja stowarzyszenia zamieszczona w jednej z broszur szkoleniowych. Towarzystwo Krzewienia Kultury Świeckiej przedstawiano w niej jako organizację społeczną o „zdecydowanie laickim obliczu”, funkcjonującą „w systemie organizacji społecznych kierowanych przez Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą” oraz

19

20

21

22

23

Zob. Ibidem, Uchwała IV Zjazdu Krajowego Towarzystwa Krzewienia Kultury Świeckiej [w:] IV Krajowy Zjazd…, s. 59–61. AAN, KC PZPR, VII/75, Harmonogram realizacji Założeń polityki wyznaniowej państwa (1984–1986), k. 442–467, cyt. za: J. Żaryn, Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944–1989), Warszawa 2003, s. 537. Zob. AAN, KC PZPR, XXXV–181, Program edukacji laickiej, Wydz. Ideologiczny KC, wrzesień 1985 r., bp. AAN, KC PZPR, V/255, Założenia polityki wyznaniowej państwa, Warszawa 25 IX 1984 r., s. 26, cyt. za: A. Dudek, R. Gryz, Komuniści i Kościół w Polsce (1945–1989), Kraków 2006, s. 411. Zob. AIPN, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (dalej: MSW), 1585/22515, Ocena aktualnego stanu oraz kierunki rozwijania działalności Towarzystwa Krzewienia Kultury Świeckiej, Wydział Ideologiczny KC PZPR, 22 X 1985 r., k. 24.

Religioznawstwo wpisane w działalność Towarzystwa…   

/

179

stanowiącą „ważne ogniwo tego sytemu”24. Nie ulega bowiem wątpliwości, że przez cały okres swojego istnienia TKKŚ pozostawało elementem systemu działającego zgodnie z obowiązującym wówczas scenariuszem ideologicznym, będącym zbiorem „reguł, motywowanych ideologią (marksizmem w interpretacji leninowsko-stalinowskiej), mających określać, przynajmniej w założeniu, całokształt życia politycznego, społecznego i gospodarczego”25. Reguły te zakładały, że procesy społeczne są sterowalne, „transmisja” polityki przebiega w kierunku od partii do społeczeństwa oraz że partia jest nieomylna. Podobnie więc jak instytucje państwa, związki zawodowe, rady narodowe czy inne masowe organizacje społeczne, TKKŚ – jako jeden z „pasów transmisyjnych” – miało przekazywać „do swoich środowisk polecenia centrum władzy”26.

znaczenie religioznaWstWa W działalności tKKś –  różne Formy popularyzacji Wiedzy religioznaWczej Podstawowym zadaniem powierzonym działaczom TKKŚ było współtworzenie i propagowanie „świeckiej kultury socjalistycznej”. Mieli oni upowszechniać światopogląd naukowy, racjonalizm w myśleniu i działaniu, moralność socjalistyczną, świeckie obyczaje i obrzędy, wiedzę naukową o religiach, ich historii i roli w życiu człowieka i społeczeństwa oraz popularyzować zasady socjalistycznej polityki wyznaniowej, a także bronić świeckości życia publicznego. Pod koniec lat sześćdziesiątych, ideolodzy partyjni mieli już pewność, że zadania tego nie należy realizować poprzez krytykę religii, lecz za sprawą propagowania „materialistycznej wiedzy o świecie, jego historii, strukturze społecznej”27. Nie kwestionując doktryny marksistowsko-leninowskiej, upatrującej w religii przyczyn większości nieszczęść doświadczanych przez ludzkość, w walce z nią sięgnięto po inną metodę. Nie była ona nowa, gdyż o jej założeniach wspominał już Anatolij Łunaczarski, ludowy komisarz oświaty Związku Socjalistycznych

24 25 26

27

AIPN, MSW, 01790/670, Poradnik dla Kół TKKŚ, Warszawa 1978, s. 7. K. Kosiński, Oficjalne i prywatne życie młodzieży w czasach PRL, Warszawa 2006, s. 25. M. Wierzbicki, Ostatni Bunt. Młodzieżowa opozycja polityczna u schyłku PRL 1980–1990. Fakty, konteksty, interpretacje, Lublin–Warszawa 2013, s. 172. AAN, TKŚ, 1/1, O jeszcze bardziej masowy, ofensywny i dynamiczny zjednoczony front laicki [w:] I Krajowy Zjazd…, s. 32.

180

/ 

  Bogusław Wójcik

Republik Sowieckich w latach 1917–1929, który w opracowaniu pt. Religia i socjalizm pisał: „Religia jest jak gwóźdź: jeśli w nią uderzysz, wbijesz tylko jeszcze głębiej… Tu trzeba obcęgów. Religię trzeba chwycić, ścisnąć od dołu: nie uderza się jej, ale wyciąga, wyciąga z korzeniami. A to można osiągnąć tylko naukową propagandą, moralną i kulturalną edukacją mas”28. W tej perspektywie wykorzystanie religioznawstwa jako środka w realizacji wspomnianych celów wydawało się oczywiste. W 1969 r. w spostrzeżeniu tym nie było zresztą niczego odkrywczego, gdyż w gremiach partyjnych o znaczeniu religioznawstwa dyskutowano na długo przed powstaniem TKKŚ. W kontekście omawianych wydarzeń oraz osób, które miały decydujący wpływ na ich rozwój, warto przywołać jeden z wykładów Jerzego Sztachelskiego z 9 czerwca 1958 r. W tym czasie pełnił on funkcję ministra kierującego Urzędem do spraw Wyznań i w wystąpieniu skierowanym do aktywu partyjnego rozważał zagadnienie dotyczące „metod i dróg laicyzacji”. Przywołał wówczas osobę Andrzeja Nowickiego oraz postulowaną przez niego „konieczność rozwinięcia jakichś badań w zakresie religioznawstwa”29. Uznał także ten postulat za uzasadniony ze względu na fakt, że w przypadku omawiania wielu zagadnień związanych z religią, wierzeniami czy światopoglądem dyskutanci partyjni ograniczają się jedynie do ogólnikowych ocen, tymczasem powinni dysponować jakimiś próbami opartymi na badaniach naukowych. Na proces sprzęgania religioznawstwa z działalnością ruchu laickiego wpływ miały SAiW, TSŚ, a szczególnie utworzone w 1958 r. Polskie Towarzystwo Religioznawcze. Za sprawą tych wcześ...