HG Materiały do wykładu 2020 cz.2 (2). Dualizm gospodarczy Europy PDF

Preview

Summary

Dualizm gosp. w pigułce...

Description

Dualizm gospodarczy (agrarny) Europy Pojęcie dualizmu gospodarczego - dwoistość rozwoju. Różnice jakościowe w rozwoju społeczno-gospodarczym Europy zachodniej i wschodniej (umowną granicę stanowi rzeka Łaba) połowa XV w., a szczególnie XVI w.:  na wsi zachodnioeuropejskiej nasiliły się procesy rozkładu stosunków feudalnych i kształtowania się (najszybciej w Anglii) układu kapitalistycznego,  w krajach na wschód od Łaby, zwłaszcza w Polsce nastąpiły procesy refeudalizacyjne – umacniające, choć w innej postaci (systemu folwarczno-pańszczyźnianego i zaostrzonego poddaństwa), ustrój feudalny, przedłużające jego żywot na dalsze wieki. Zakres i konsekwencje tego zjawiska daleko wykraczały poza stosunki agrarne, stąd termin dualizm gospodarczy.

Płaszczyzny zróżnicowania:   

inna ewolucja ustroju rolnego, odmienna struktura społeczno-gospodarcza, tj. struktura produkcji (wzrost roli handlu i przemysłu na Zachodzie Europy) oraz struktura społeczno-zawodowa (wzrost odsetka ludności pozarolniczej), odmienna rola obu sfer w międzynarodowej (europejskiej) wymianie handlowej: eksport zboża i innych artykułów rolnych z Europy Wschodniej do Zachodniej oraz eksport produktów przemysłowych i kolonialnych (gł. artykuły zbytku) z zachodu na wschód.

Istota dualizmu agrarnego Europa zachodnia odchodzenie od poddaństwa osobistego i sądowego dominacja renty pieniężnej praca najemna w rolnictwie osłabienie (zmniejszenie) wielkiej własności feudalnej – poprzez sekularyzację dóbr kościelnych w dobie reformacji oraz odchodzenie części szlachty do sfery pozarolniczej  zanik tzw. własności podzielonej na rzecz własności indywidualnej i systemu dzierżaw

   

Europa środkowo-wschodnia  zaostrzenie poddaństwa osobistego, tzw. wtórne poddaństwo  dominacja renty odrobkowej  bazowanie na bezpłatnej pracy chłopów pańszczyźnianych  umocnienie wielkiej własności feudalnej i powiększanie różnymi sposobami folwarków  umocnienie własności podzielonej (folwark i gospodarstwa chłopskie)

Teorie (poglądy) wyjaśniające przyczyny dualizmu  odkrycia geograficzne i ich wpływ na rozwój gospodarczy i przeobrażenia społeczne,  szesnastowieczna „rewolucja cen” zamiennie nazywana inflacją monetarną,  wzrost liczby ludności i zatrudnienia poza rolnictwem w Europie Zachodniej, za którym nie nadążała produkcja rolna,  duży popyt na artykuły rolne na Zachodzie,  korzystne ceny tych artykułów,  dewaluacja (spadek wartości realnej) renty pieniężnej (j. w.)  przejście od pospolitego ruszenia do wojsk najemnych  istnienie w Europie Wschodniej sporej ilości wolnych gruntów, brak rezerw gruntowych na Zachodzie  inny układ sił politycznych w obu strefach – na Zachodzie silniejsze mieszczaństwo, w Europie Wschodniej – szlachta, która w Polsce uzyskała pełnię władzy politycznej i silną pozycję ekonomiczną (rzeczpospolita szlachecka, apogeum dominacji politycznej),  tzw. duch kapitalistyczny przejawiający się w tym okresie w zaborczości, przemocy i brutalności,  zasady etyki protestanckiej propagującej pracowitość, oszczędność. Wpływ odkryć geograficznych  przewrót w dziedzinie handlu centrum życia handlowego Europy przeniosło się znad Morza Śródziemnego i miast włoskich nad Atlantyk i Morze Północne (nowe porty, ośrodki handlu światowego – Lizbona, Sewilla, Antwerpia, Amsterdam, Londyn)  w wyniku odkrycia drogi morskiej na wschód wzrósł wielokrotnie przywóz towarów wschodnich: przyprawy, tkaniny, drogie kamienie; herbata, kawa (z Bliskiego Wschodu, a później Ameryki 0

    

Środkowej i Brazylii); kakao, (z Ameryki); tytoń (od Indian); trzcina cukrowa, ryż, kawa, tytoń, a od XVIII w. -bawełna (z Ameryki), poznanie nowych warzyw, roślin przemysłowych, zwierząt: pomidory, ziemniaki, fasola, kukurydza, indyki, naturalne indygo, własności farmaceutyczne części roślin, zagospodarowanie kolonii – możliwość migracji ludności europejskiej (zwłaszcza elementów zdeklasowanych lub prześladowanych – innowierców); kolonie przynosiły dochody, rozwój handlu kolonialnego – rozszerzenie się konsumpcji zamożniejszych warstw ludności europejskiej (picie kawy, herbaty, żucie i palenie tytoniu), a także rozwój przetwórstwa surowców kolonialnych (wyrób cukierków, czekolady, kosmetyków, perfum), kolonizacja Ameryki, przywóz kruszców i szesnastowieczna „rewolucja cen”

Wpływ szesnastowiecznej „rewolucji cen”  od początku XVI w. napływ do Europy amerykańskiego srebra i złota,  wydobycie wszystkich kopalń europejskich – 40-60 ton rocznie,  przywóz z Ameryki 200-300 ton rocznie,  tylko w latach 1531–1631 Hiszpania przywiozła do Europy około 159 ton złota i 140 tys. ton srebra,  wzrosła ilość środków pieniężnych – w ciągu XVI w. pięciokrotnie, stąd spadek wartości pieniądza i ponad trzykrotny wzrost cen z jednoczesnym rozwarciem się ich nożyc na korzyść artykułów spożywczych, w tym rolnych; zachęcało to do zwiększania produkcji żywności,  wzrost cen rozpoczął się w Hiszpanii i promieniował na całą Europę,  rewolucja cen sprzyjała ożywieniu produkcji i handlu – korzystna stała się wszelka produkcja towarowa i szybki obieg pieniądza,  we wszystkich krajach europejskich rosły ceny – najbardziej ceny żywności (zboża), nieco słabiej artykułów rzemieślniczych, najmniej zwyżkowały płace pracowników najemnych  przechowywanie pieniędzy – ryzykowne (traciły na wartości),  rewaloryzację dochodów i wydatków – korzystali na niej ci, którzy płacili stałe świadczenia w pieniądzu (chłopi czynszowi), tracili ci, którzy otrzymywali stałą rentę pieniężną (feudałowie otrzymujący czynsz, państwo ściągające podatki, robotnicy najemni); nawet, jeżeli świadczenia podwyższane to zawsze z pewnym opóźnieniem za spadkiem wartości pieniądza,  szerzenie spekulacji,

Dynamika zmian cen w Anglii, Francji i Alzacji w latach 1475-1620 (średnia z lat 1450-1475 = 100) Źródło: J. Szpak, Historia gospodarcza powszechna, PWE, Warszawa 2007.

1

Dynamika zmian cen w Antwerpii w latach 1500-1600 (średnia z lat 1500-1510 = 100) Źródło: J. Szpak, Historia gospodarcza powszechna, PWE, Warszawa 2007.

Zdaniem J. Topolskiego: globalnego wyjaśnienia zjawiska dualizmu należy szukać przede wszystkim w aktywizacji gospodarczej szlachty europejskiej, która przeciwstawiając się spadkowi swoich dochodów podejmowała różne formy bezpośredniej działalności gospodarczej (inne w Europie Zachodniej i w Europie Wschodniej).

Proces akumulacji pierwotnej kapitału Akumulacja kapitału – gromadzenie kapitału, permanentna cecha kapitalizmu, polegająca na przeznaczaniu części zysku na inwestycje; przymus ekonomiczny w kapitalizmie. Akumulacja pierwotna kapitału - historyczny, gospodarczy, społeczny i kulturowy proces, który stał się podstawą ukształtowania się kapitalistycznego systemu produkcji. Słowo pierwotna oznacza, iż proces ten poprzedzał ukształtowanie kapitalizmu oraz warunkował właściwą akumulację kapitalistyczną; miał jeszcze feudalny charakter i dokonywał się na drodze przymusu pozaekonomicznego oraz przemocy. Po raz pierwszy terminu akumulacja pierwotna kapitału (previous accumulation) użył w XVIII w. angielski ekonomista A. Smith, jednak do powszechnego obiegu intelektualnego weszło ujęcie K. Marksa przedstawione w Kapitale1. Akumulacja pierwotna kapitału (K. Marks) - proces przyspieszonego tworzenia kapitału oraz klasy robotniczej na drodze przymusowego oddzielenia drobnego wytwórcy od środków produkcji. Podwójna natura pierwotnej akumulacji kapitału (za K. Marksem):  wykształcenie wolnej siły roboczej (proletariatu), pozbawionej środków produkcji w wyniku wywłaszczania chłopów z ziemi (angielskie ogradzania, rugi w gospodarce folwarcznej środkowowschodniej Europy,  wykształcenie i umacnianie się nowej klasy społecznej (burżuazji), która jest właścicielem środków produkcji i promotorem budowy nowego systemu ekonomicznego Zgromadzone środki można uznać za przejaw akumulacji pierwotnej wówczas, gdy zostały one przekształcone w inwestycje produkcyjne, służące kształtowaniu się układu kapitalistycznego Różne klasyfikacje źródeł i form pierwotnej akumulacji: Źródła zewnętrzne – na zachodzie, związane głównie z falą odkryć geograficznych; Źródła wewnętrzne – dominująca w Europie Środkowej w rolnictwie, poza rolnictwem. Źródła (wybrane przykłady):

1

S. Sztaba, Słownik PWN.

2

 wywłaszczanie chłopów z ziemi i zwiększane dochody z ziemi, sekularyzacja, czyli zmiana właścicieli bogactwa należącego wcześniej do Kościoła katolickiego (kraje wprowadzające reformację – Anglia, państwa skandynawskie)  aktywizacja gospodarcza stanu szlacheckiego, dążenie do koncentracji ziemi, podejmowanie działalności przemysłowej, handlowej, finansowej, poszerzanie zakresu produkcji rolnej w folwarkach (szlachta wschodnioeuropejska); inwestowanie dochodów z ziemi, a nie przeznaczanie ich na konsumpcję dóbr luksusowych,  bogacenie się mieszczan uzyskujących dochody z handlu czy rzemiosła pożyteczne inwestycje gł. w górnictwie; bankructwa także – gł. tych udzielających pożyczek niewypłacalnym dworom,  eksploatacja kolonii, handel zamorski, grabież kolonii, korsarstwo, przemyt, Pod ochroną monopoli państwowych i siły zbrojnej uprzywilejowane kompanie handlowe ciągnęły z handlu ze Wschodem ogromne zyski, gromadzące się w rękach nielicznej grupy kupców, marynarzy i zarządców kompanii. Jednocześnie merkantylistyczna polityka w stosunku do kolonii amerykańskich zapewniała kupcom europejskim wysokie zyski z handlu z tymi posiadłościami, a postępująca stopniowo kolonizacja Ameryki otwierała na tym kontynencie rynek zbytu na towary europejskie 2.  handel niewolnikami (tzw. brudny handel),  wojny handlowe,  tzw. dług publiczny, pożyczanie pieniędzy państwu, osobom prywatnym pod zastaw lub oprocentowanie; kredyty publiczne na ogół nie wystarczały na pokrycie potrzeb skarbu państwa, nie pomagały w tym także podatki czy dochody ze sprzedaży monopoli i przywilejów kompaniom handlowym; od XVI w. rządy różnych krajów zaczęły zaciągać długi publiczne w formie obligacji państwowych – jedno ze źródeł akumulacji kapitału (udzielający pożyczek uzyskiwali na skutek oprocentowania obligacji zyski z kapitału ulokowanego w działalności państwa),  spekulacje na giełdach - największe giełdy – najstarsza w Antwerpii - 1536 r., Londyn 1565 r., Amsterdam, Lyon, mniejsze we wszystkich portach atlantyckich, inne giełdy nieco później (giełda paryska powstała w 1724 r., giełda berlińska założona w 1740 r. oraz giełda wiedeńska z 1771 r.). Oczywiście rynki terminowe były znane już w czasach starożytnej Grecji i Rzymu, jednak wtedy instrumentów pochodnych nie nazywało się oczywiście futuresami, forwardami ani opcjami. - na giełdach towarowych transakcje handlowe na podstawie próbek towaru, który miał być dostarczony w określonym czasie i miejscu (a znajdował się jeszcze w drodze z zamorskich kolonii lub z Europy wschodniej), - przedmiotem spekulacyjnych transakcji – głównie papiery wartościowe: weksle i udziały kompanii handlowych (niebezpieczeństwo podróży – lokata w wyprawę handlową to prawdziwy hazard), obok prawdziwych akcji, także fałszywe, - spekulacje rodziły wielkie fortuny i wielkie bankructwa (np. dywidendy rzędu 10 000%), - wyrazem gorączki spekulacyjnej było powstawanie spółek dla celów zgoła fantastycznych, zwłaszcza na początku XVIII wieku, m.in. kompania dla wyrobu masła z gałęzi buku, towarzystwo dla zbudowania perpetuum mobile, szczytem pomysłowości „kompania dla zamiarów, które zostaną ujawnione później”3,  towarzystwa ubezpieczeniowe, ubezpieczenia morskie znane były już od końca XIV wieku, najpierw we Włoszech, później w północno-zachodniej Europie. Regułą stały się w XVII wieku, gdy zawierano umowy na ubezpieczenie całego ładunku lub jego części. Pojawili się także zawodowi przedsiębiorcy ubezpieczeniowi. Pierwsze zakłady ubezpieczeniowe zorganizowane były w formie towarzystw akcyjnych (kompanie). W XVI wieku w niektórych miastach np. niemieckich, jak Hamburg pojawiły się też pierwsze ubezpieczenia ogniowe. Zaczęły też funkcjonować ubezpieczenia na życie (np. w Antwerpii można było nawet ubezpieczyć osobę trzecią, bez jej wiedzy, co stało się zachętą do nadużyć lub nawet zbrodni) 4.

E. Kaczyńska i K. Piesowicz, 1977, Wykłady z powszechnej historii gospodarczej, PWN Warszawa, s. 152. W. Rusiński, 1970, Zarys historii gospodarczej powszechnej, Książka i Wiedza, Warszawa, s. 114. 4 Tamże, s. 124. 2 3

3

Przykład gorączki spekulacyjnej Tulipomania (lub tulipanomania) – 3 lutego 1637 roku doszło do krachu na rynku spekulacji cebulkami tulipanów w Holandii związanego z ogromnym wzrostem cen cebulek oraz niebywałą modą na te kwiaty. Uznawany on jest za najstarszą bańkę giełdową.

Semper Augustus, najdroższy okaz (zarażona odmiana) Załamanie cen cebulek tulipanów w latach 1634-1637 Wirusowa choroba, która niespodziewanie zaatakowała te kwiaty, spowodowała, że kwiaty zyskały niespotykane dotąd kolory i kształty płatków. Ta anomalia ogrodnicza stała się przyczyną rozwoju niderlandzkiej „gorączki tulipanowej”. Kwiaty stały się tak modne i pożądane, że ich cena wzrastała nawet o 2000% miesięcznie. Aby móc dokonać zakupów cennych cebulek pozbywano się nierzadko osobistych kosztowności, majątku i nieruchomości. Zaciągano nawet kredyty, które miały być spłacone z przyszłych zysków ze sprzedaży tulipanów. Zdarzało się, że zamieniano nieraz tulipany za nieruchomości, ziemię czy bydło. Niektórzy sprzedawali wszystko co mieli, aby kupić upragnione sadzonki. Wiele osób dorobiło się fortun, inni stracili majątki. Dochodziło do sytuacji, w których sprzedawano już posadzone tulipany albo te, które zamierzano posadzić. Tulipany jak i inne płody rolne charakteryzują się sezonowością dostaw. Z tego powodu handlowano nimi zawierając kontrakty terminowe i opcyjne. Szczyt bańki spekulacyjnej przypadł na lata 1636-1637. Wtedy zaproponowano rekordową sumę za cebulkę tulipana gatunku Semper Augustus – 6 tysięcy guldenów, co stanowiło równowartość 5 hektarów ziemi lub 42-krotność średnich zarobków (średni roczny dochód w Niderlandach wynosił wtedy ok. 150 guldenów)5.

Wóz głupców bogini Flory obraz Hendricka Gerritsza Pota

w Frans Halls Museum w Haarlemie

5

Tulipomania – krach na rynku tulipanów, http://pulshistorii.pb.pl/3992331,8809,tulipomania.

4

Alegoria tulipomanii Jana Brueghela młodszego w Frans Halls Museum w Haarlemie

Źródło: Spekulacje o pierwszej bańce spekulacyjnej, Forex, fundusze, inwestowanie, gra na giełdzie, komentarze blogi.bossa.pl, Trystero Spekulacje o pierwszej bańce spekulacyjnej.

Merkantylizm Istota o mercare = z łac. handlować o początkowe założenie merkantylistów – o bogactwie kraju decydują zgromadzone zasoby kruszców (srebra i złota); jest to potęga trwała w przeciwieństwie do dóbr żywnościowych, powinno się wszelkimi sposobami powiększać ich zasoby, o celem państwa powinno być uzyskiwanie dodatniego salda bilansu w handlu zagranicznym, Merkantylizm – teoria i praktyka zespół idei, poglądów i praktycznych poczynań, za pomocą których państwo, dla utrzymania swej jedności i siły oddziaływało na bieg życia gospodarczego i przyjmowało rolę podmiotu gospodarczego inaczej Merkantylizm – kierunek myśli i polityki ekonomicznej, utożsamiający zamożność kraju z osiągnięciem dodatniego salda bilansu handlowego w wyniku wzrostu sił wytwórczych (rozwój przemysłu, rolnictwa, wzrost liczby ludności) Wątpliwe jest natomiast czy można mówić o „systemie", jako że zarówno konkretne wskazówki, których udzielali merkantyliści-teoretycy, jak i środki podejmowane przez praktyków bywały bardzo zróżnicowane. Był to nie tyle system teoretyczny, co zespół wskazań praktycznych 6. Przedstawiciele: Jean Bodin (Francuz), Jean Colbert (Francuz), Thomas Mun (Anglik), Daniel Defoe (Anglik), Etapy  pierwszy – dość płytki, nazywany bulionizmem, związany wyłącznie w propagowaniem napływu kruszców, traktowanych jako źródło bogactwa, natomiast niedostrzeganie związku między napływem kruszców a rozwojem rodzimej produkcji; źródło bogactwa,  drugi szerszy – właściwy merkantylizm  merkantylizm handlowy – korzystny eksport i import, więc domaganie się usunięcia wszelkich przeszkód hamujących swobodny przepływ towarów (taryfy celne, niejednolity system miar i wag);

6

A. Mączak, U źródeł nowoczesnej gospodarki europejskiej, PWN, Warszawa 1987, s. 171.

5

 merkantylizm przemysłowy, docenianie znaczenia rozwoju produkcji krajowej, uniezależniania się od kosztownego importu (przywóz jedynie niezbędnych produktów), eksport gotowych produktów, wprowadzenie protekcyjnej polityki celnej w handlu zagranicznym  kameralizm – Europa Wschodnia Środki do osiągnięcia tego celu: - protekcjonizm celny stosowanie niskich ceł wywozowych na towary i wysokich na surowce i artykuły rolne i odwrotnie w przypadku ceł wwozowych, w celu ochrony interesów własnych producentów; w dziedzinie importu postulowali merkantyliści (kierując się zasadą samowystarczalności) ograniczenie się jedynie do przywozu niezbędnych surowców; eksportować powinno się gotowe wyroby, wtedy wyższe zyski do osiągnięcia - popieranie rozwoju produkcji krajowej państwo powinno stosować różne metody interwencji: zwolnienia podatkowe, subwencje - dążenie do samowystarczalności (autarkia gospodarcza) w produkcji surowców strategicznych (na potrzeby armii i floty) oraz w dziedzinie rolnictwa (uniezależnienie się od importu zboża) - popieranie polityki kolonialnej jako źródła surowców i towarów, ale też wizytówki potęgi państwa - popieranie wzrostu liczby ludności, pełne wykorzystanie siły roboczej, sprowadzanie fachowców z zagranicy, zakaz emigracji fachowców walka z „ludźmi luźnymi”, zatrudnianie żebraków, włóczęgów, dzieci, wykradanie fachowców z zagranicy - aktywne kształtowanie gustów i przyzwyczajeń konsumpcyjnych ludności, nakazy noszenia odzieży wełnianej (popyt na krajowe wyroby), kampania przeciwko luksusowi (bogate ozdoby – zamrażanie kapitału). Stosowanie zasad polityki merkantylizmu:  najwcześniej Portugalia i Hiszpania (od około połowy XV w.),  druga połowa XV w. – początki we Francji; największy rozkwit za „Króla Słońce” Ludwika XIV.  w następnym stuleciu – dołączyła Holandia,  XVI-XVII w. – Anglia (1660 r. – zakaz wywozu wełny z Anglii), Twórca i realizator polityki merkantylizmu we Francji, J. B. Colbert (1619-1683), ówczesny minister finansów, dążył do stworzenia warunków do zwiększania w kraju produkcji towarów sprowadzanych przez Francję z zagranicy: rozwój produkcji tkanin, luster (sprowadzenie fachowców weneckich); wprowadził wysokie cła na importowane towary gotowe; działania te przyczyniły się do wojny francusko-holenderskiej, konfliktu z Anglią i Rzeszą Niemiecką, W memoriale przedłożonym kardynałowi G. Mazzariniemu pisał on: „...trzeba odbudować lub stworzyć wszystkie przemysły, nawet przemysł zbytkowny ...wprowadzić system protekcyjny, zorganizować w korporacje producentów i kupców; usunąć ciężary fiskalne, szkodliwe dla ludności, przywrócić Francji morski transport jej produktów; rozwinąć kolonie i przywiązać je handlowo do Francji, usunąć wszystkich pośredników między Francją a Indiami, rozwinąć flotę wojenną dla obrony floty handlowej”. Ekonomiści zgadzali się, że należy dławić import, moraliści dodawali, że „przywóz artykułów zbytku źle wpływa na stan obyczajów". Propaganda w tym zakresie krzyżowała się jednak z interesami szerokich kręgów warstw posiadających, których popyt na artykuły luksusowe był znaczny i zróżnicowany. Wytwórczość luksusowa w kraju nabierała w tym związku charakteru produkcji „antyimportowej" i tak ją też rozumiano 7. Niektóre zasady merkantylizmu realizowano również w krajach Europy Wschodniej. Ta odmiana merkantylizmu, zwana kameralizmem (kamera = dworski aparat fiskalny i rachunkowy) była bardziej konserwatywna. Wykorzystywane zostały przede wszystkim te elementy, które sprzyjały umocnieniu monarchii absolutnych (Prusy, Austria, Rosja). Rosja: reformy cara Piotra I –(1689-1725): - 1724 r. wprowadzenie protekcyjnej taryfy celnej, - nowy, sprawny system podatkowy, zwiększanie ucisku podatkowego (opodatkowanie nawet okien, drzwi, kominów), - monopol państwa na handel futrami, skórami, smołą, tytoniem, wódką, solą, kawiorem; - rozbudowa miast...