Klejnoty w dawnej Polsce [extract from:] PDF

Preview

Summary

tekst zdjęcia DARIUSZ NOWACKI MICHAŁ GRYCHOWSKI MAGDALENA PIWOCKA KLEJNOTY w dawnej Polsce rozdz I-VI g.indd 1 2011-09-16 11:36:07 Ogniwa łańcucha wyjętego w 1791 r. z grobu królowej Konstancji Austriaczki. Własność Zamku Królewskiego na Wawelu. © CARTA BLANCA Sp. z o.o. Grupa Wydawnicza PWN ul. Po...

Description

tekst DARIUSZ NOWACKI

zdjęcia MICHAŁ GRYCHOWSKI

MAGDALENA PIWOCKA

KLEJNOTY w dawnej Polsce

rozdz I-VI g.indd 1

2011-09-16 11:36:07

Ogniwa łańcucha wyjętego w 1791 r. z grobu królowej Konstancji Austriaczki. Własność Zamku Królewskiego na Wawelu.

© CARTA BLANCA Sp. z o.o. Grupa Wydawnicza PWN ul. Postępu 18, 02-676 Warszawa tel. 22 695 45 55 [email protected] www.cartablanca.pl

Wydanie pierwsze, 2011

Redaktor prowadzący KATARZYNA BISCHOFF Redakcja MARTA KORDYS-TOMASZEWSKA Korekta KORYNA DYLEWSKA Projekt graficzny i skład KATARZYNA BISCHOFF Edycja zdjęć MATEUSZ STASZEK Współpraca JUSTYNA CWALINA, MARCIN KICKI, ANNA SŁOWIK

Wszystkie fotografie wykonał MICHAŁ GRYCHOWSKI, z wyjątkiem: s. s. s. s. s. s.

..... ..... ..... ..... ..... .....

– – – – – –

Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Gabinet Rycin Staatliche Münzsammlung München Bayerische Staatsbibliothek München Janusz Kozina Ignacy Krieger Stanisław Michta

Na okładce: krzyż z diademów z katedry na Wawelu.

Wszelkie prawa zastrzeżone. Niniejsza publikacja ani jej żadna część nie może być kopiowana, zwielokrotniana i rozpowszechniana w jakikolwiek sposób bez pisemnej zgody wydawcy. Wydawca niniejszej publikacji dołożył wszelkich starań, aby jej treść była zgodna z rzeczywistością, nie może jednak wziąć żadnej odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki wynikłe z wykorzystania zawartych w niej materiałów i informacji. Druk i oprawa ? ISBN 978-83-7705-142-9 ISBN 978-83-7705-162-7

rozdz I-VI g.indd 2

2011-09-16 11:36:07

Michał Grychowski

Kur – klejnot królewski Bractwa

Artysta fotografik, absolwent Wyższego Studium Fotografii w Warszawie.

Strzeleckiego w Kościanie.

Mieszka w Krakowie i temu miastu poświęca najwięcej uwagi. Od wielu

Własność Kurkowego Bractwa Strzeleckiego

lat w jego twórczości znaczące miejsce zajmują wydawnictwa albumowe

Miasta Poznania.

w Kościanie, depozyt w Muzeum Historii

i popularnonaukowe traktujące o dziedzictwie kulturowym Polski, architekturze, sztuce sakralnej, kulturze religijnej, tradycji i obrzędowości.

Dariusz Nowacki Absolwent historii sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim, długoletni pracownik Zamku Królewskiego na Wawelu. Autor katalogów, rozpraw i studiów poświęconych złotnictwu XIV–XVIII w., współautor (wraz z dr Magdaleną Piwocką) kilkunastu prac naukowych dotyczących średniowiecznych i nowożytnych klejnotów.

dr Magdalena Piwocka Absolwentka historii sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim, długoletni pracownik Zamku Królewskiego na Wawelu, współtwórca kilku znaczących wystaw historyczno-artystycznych. Autorka prac, m.in. na temat arrasów króla Zygmunta Augusta i innych tapiserii z XV–XVIII w., nowożytnego malarstwa europejskiego w zbiorach polskich, a także artykułów naukowych traktujących o klejnotach z XVI i XVII w. (por. www.piwocka.pl)

rozdz I-VI g.indd 3

2011-09-16 11:36:07

4

rozdz I-VI g.indd 4

2011-09-16 11:36:09

5

Spis treści

Złoty łańcuch należący do skarbu ze Skrwilna. Własność Muzeum Okręgowego w Toruniu.

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

I. Dziecięce amulety . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 II. Klejnoty o wymowie alegorycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 III. Klejnoty zaręczynowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 IV. Klejnoty sentymentalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 V. Osobiste klejnoty królów i książąt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 VI. Akcesoria stroju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 VII. Biżuteria dewocyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .148 VIII. Wota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .172 IX. Biżuteria patriotyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 X. Insygnia władzy świeckiej i duchownej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .218 XI. Śmierć – kres ziemskiej wędrówki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276 [s. 4] Klejnot w kształcie kokardy

rozdz I-VI g.indd 5

Podziękowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298

– wykwintne barokowe akcesorium

Wskazówki bibliograficzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .301

na monstrancji w katedrze w Lublinie.

stroju kobiecego, wtórnie osadzone

2011-09-16 11:36:10

6

rozdz I-VI g.indd 6

2011-09-16 11:36:12

276

rozdz VII-XI h.indd 276

2011-09-20 11:44:32

XI. Śmierć – kres ziemskiej wędrówki

rozdz VII-XI h.indd 297

297

2011-09-20 11:45:26

298 Podziękowania Autorzy książki pragną wyrazić wielką wdzięczność wszystkim osobom, których życzliwość i zrozumienie pozwoliły na zaprezentowanie klejnotów. Te skarby kultury narodowej, na co dzień niejednokrotnie ukryte przed wzrokiem postronnych, przez swych gospodarzy i właścicieli otoczone są troskliwą opieką.

ks. Lech Kutera, proboszcz kościoła Narodzenia NMP w Krzeszowie nad Sanem; Paweł Lassota, Centralne Muzeum Morskie w Gdańsku; ks. kanonik Adam Lewandowski, proboszcz bazyliki katedralnej w Lublinie; o. Tomasz Litwiejko OCD, kustosz sanktuarium Matki Boskiej Szkaplerznej w Zamartem; dr inż. Jerzy Litwin, Centralne Muzeum Morskie w Gdańsku;

Słowa podziękowania zechcą przyjąć: Rev. Lars Astrand, domkyrkokaplan, Uppsala; kard. Audrys Juozas Bačkis, Vilniaus Arkivyskupas Metropolitas; ks. infułat Janusz Bielański, bazylika metropolitalna na Wawelu;

ks. kanonik Wojciech Maćkowiak, proboszcz kościoła Bożego Ciała w Poznaniu; dr Tomasz Makowski, dyrektor Biblioteki Narodowej w Warszawie; dr Sigita Maslauskaitė, Vilniaus Bažnytinio paveldo muziejus;

ks. Jarosław Bogacz, dyrektor Muzeum Archidiecezji Gnieźnieńskiej;

ks. Mariusz Mazur CR, kustosz kościoła Narodzenia NMP w Sulisławicach;

Andrzej Borucki, dyrektor Muzeum w Łęczycy;

JE abp Józef Michalik, metropolita przemyski;

ks. Henryk Brzozowski, Kongregacja Oratorium św. Filipa Neri w Gostyniu;

s. Blandyna Michniewicz OSBap, ksieni klasztoru Benedyktynek-Sakramentek w Warszawie;

ks. kanonik Stefan Jan Cegłowski, dyrektor Muzeum Diecezjalnego w Płocku; prof. dr hab. Jan Cisek, dyrektor Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie; o. prof. Joachim Ciupa, kustosz sanktuarium w Leżajsku; s. Hanna Cybula SM, wizytatorka Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo w Chełmnie; Marian Dembiniok, dyrektor Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie; s. Barbara Dragon OSC, ksieni klasztoru Klarysek w Krakowie; ks. superior Marek Dudek, Kongregacja Oratorium św. Filipa Neri w Gostyniu; ks. dr Bronisław Fidelus, wikariusz generalny archidiecezji krakowskiej, archiprezbiter kościoła Mariackiego; ks. Maciej Figura, EC, proboszcz kościoła św. Stanisława Biskupa w Dobrzechowie; ks. infułat Władysław Gasidło, proboszcz kolegiaty św. Anny w Krakowie; o. Stanisław Glista OFMConv, gwardian klasztoru Franciszkanów w Krakowie; o. Robert Głubisz OP, przeor klasztoru Dominikanów w Lublinie; o. dr Jan Golonka OSPPE, kustosz Zbiorów Sztuki Wotywnej na Jasnej Górze;

Stanisław Michta; dr Agnieszka Morawińska, dyrektor Muzeum Narodowego w Warszawie; dr Magdalena Mrugalska-Banaszak, kierownik Muzeum Historii Miasta Poznania; o. Damian Muskus OFM, kustosz sanktuarium pasyjno-maryjnego w Kalwarii Zebrzydowskiej; JE bp Stanisław Napierała, ordynariusz kaliski; ks. Wiesław Nawrocki, proboszcz kościoła św. Jana Chrzciciela w Mazewie; Michał Niezabitowski, dyrektor Muzeum Historycznego Miasta Krakowa; JE bp Krzysztof Nitkiewicz, ordynariusz sandomierski; o. gwardian Brunon Nocoń OFM, proboszcz kościoła Zwiastowania NMP w Skępem; ks. kanonik Józef Nowacki, proboszcz kościoła Zwiastowania NMP w Dębem; Monika Ochnio, Muzeum Narodowe w Warszawie; Adam Orzechowski; prof. dr hab. Jan Ostrowski, dyrektor Zamku Królewskiego na Wawelu; Marta Parnowska, Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy; Jerzy T. Petrus, wicedyrektor Zamku Królewskiego na Wawelu;

prof. dr hab. Ryszard Grygiel, dyrektor Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi;

Jacek Piotrowski, dyrektor Muzeum Ziemi Średzkiej w Koszutach;

s. Anna Teresa Izworska OSC, ksieni klasztoru Klarysek w Starym Sączu;

s. Ludwika Przyborowska OSFB, przełożona klasztoru Bernardynek w Krakowie;

o. Piotr Jagiełło OSPPE, proboszcz sanktuarium Pana Jezusa Pięciorańskiego w Wieruszowie; o. Jarosław Janocha OCD, przeor konwentu Karmelitów Bosych w Lublinie;

Irena Prengel-Adamczyk, Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie;

ks. kanonik Wincenty Pytlik, dyrektor Muzeum Diecezjalnego w Pelplinie;

prof. dr hab. Tomasz Jasiński, dyrektor Biblioteki Kórnickiej PAN;

ks. Andrzej Regent, proboszcz kościoła Wniebowzięcia NMP w Topolnie;

Dorota Juszczak, Zamek Królewski w Warszawie;

dr Marek Rubnikowicz, dyrektor Muzeum Okręgowego w Toruniu;

ks. Dariusz Kaczyński, przeor klasztoru Kanoników Regularnych Laterańskich w Krakowie;

ks. kanonik Andrzej Rusak, dyrektor Muzeum Diecezjalnego w Sandomierzu;

ks. prałat Stanisław Kardasz, dyrektor Wydziału Konserwacji Zabytków Kościelnych Kurii Diecezjalnej Toruńskiej;

s. Jolanta Rzoska OSB, ksieni klasztoru Benedyktynek w Żarnowcu;

Dr. Dietrich Klose, Sammlungsdirektor, Staatliche Münzsammlung München;

prof. Małgorzata Schuster-Gawłowska, Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie;

Stanisław Kłosowski;

ks. kanonik Piotr Sierzchała, dyrektor Włocławskiego Muzeum Diecezjalnego;

o. Paweł Kozacki OP, przeor klasztoru Dominikanów w Krakowie; Janusz Kozina; o. Radosław Kramarski OFMConv, gwardian klasztoru Franciszkanów w Rychwałdzie; dr Jacek Kriegseisen, kurator Muzeum Narodowego w Gdańsku; Katarzyna Krzyżanowska-Szeleynski;

rozdz VII-XI h.indd 298

Anna Saratowicz-Dudyńska, Zamek Królewski w Warszawie;

Jarosław Smoczyk, starszy Kurkowego Bractwa Strzeleckiego w Kościanie; [s. 299] Portret gdańskiej patrycjuszki autorstwa Andreasa Stecha. Własność Muzeum Narodowego w Gdańsku.

2011-09-20 11:45:27

299

rozdz VII-XI h.indd 299

2011-09-20 11:45:28

300 ks. Krzysztof Sobkowiak, proboszcz kościoła św. Marii Magdaleny w Czarnkowie;

Kraków, klasztor Bernardynek;

ks. prałat Zdzisław Sochacki, proboszcz bazyliki metropolitalnej na Wawelu;

Kraków, klasztor Franciszkanów;

o. Piotr Spiller, przeor klasztoru Kanoników Regularnych Laterańskich w Krakowie;

Kraków, klasztor Karmelitów „Na Piasku”;

Lech Stefaniak, dyrektor Muzeum Okręgowego w Koninie; Urszula Stępień, Muzeum Diecezjalne w Sandomierzu; Anna Stolzman-Michta, kierownik Działu Dokumentacji Fotograficznej Zamku Królewskiego na Wawelu; dr Michał Strąk, dyrektor Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy; Leszek Szłapka, Kurkowe Bractwo Strzeleckie w Kościanie; Krzysztof Szmyd; o. dr Franciszek Solarz OFMConv, klasztor Franciszkanów w Krakowie; Małgorzata Szuman-Gorczyca, Muzeum Okręgowe w Koninie; Sławomir Szyller, Biblioteka Narodowa w Warszawie, Zakład Rękopisów;

Kraków, klasztor Dominikanów; Kraków, klasztor Kanoników Regularnych Laterańskich; Kraków, klasztor Klarysek; Kraków, kolegiata św. Anny; Kraków, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa; Kraków, Zamek Królewski na Wawelu; Krzeszów nad Sanem, kościół Narodzenia NMP; Leżajsk, kościół Zwiastowania NMP; Lublin, bazylika katedralna; Lublin, klasztor Dominikanów; Lublin, klasztor Karmelitów Bosych; Lwów, archidiecezja lwowska Kościoła rzymskokatolickiego Łęczyca, Muzeum; Łódź, Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne;

ks. Ireneusz Szypura, proboszcz kościoła św. św. Mikołaja i Floriana w Chodzieży;

Miechów, bazylika Grobu Bożego;

dr hab. Jolanta Talbierska, kierownik Gabinetu Rycin BUW;

Monachium, Staatliche Münzsammlung München;

ks. dr Paweł Tkaczyk, Dyrektor Muzeum Diecezjalnego w Kielcach;

Adam Orzechowski;

ks. prof. dr hab. Jacek Urban, dyrektor Biblioteki i Archiwum Krakowskiej Kapituły Katedralnej;

Pelplin, bazylika katedralna;

dr Wojciech Walanus, Instytut Historii Sztuki UJ;

Płock, bazylika katedralna;

o. Henryk Manswet Wardyn OFMConv, gwardian klasztoru Franciszkanów w Poznaniu;

Płock, Muzeum Diecezjalne;

ks. prałat Stanisław Waszczyński, proboszcz katedry we Włocławku;

Poznań, kościół św. Antoniego Padewskiego;

ks. Zenon Więckowski, proboszcz kościoła św. Andrzeja w Węgleszynie;

Poznań, Muzeum Historii Miasta Poznania;

ks. Marek Wojnarowski, dyrektor Muzeum Archidiecezjalnego w Przemyślu;

Przemyśl, Muzeum Archidiecezjalne;

s. Irena Zebzda OSFB, przełożona bernardynek w Chęcinach;

Sandomierz, Muzeum Diecezjalne;

ks. prałat dr Zbigniew Zieliński, proboszcz bazyliki katedralnej w Gdańsku-Oliwie;

Skalbmierz, kościół św. Jana Chrzciciela;

Jerzy Żmudziński. Zabytki prezentowane w albumie stanowią własność następujących osób i instytucji:

Monachium, Bayerische Staatsbibliothek München;

Pelplin, Muzeum Diecezjalne;

Poznań, kościół Bożego Ciała;

Radzyń Chełmiński, kościół św. Anny;

Skępe-Wymyślin, kościół Zwiastowania NMP; Sławoszew, kaplica Wniebowzięcia NMP; Stara Wieś, Kolegium Ojców Jezuitów; Stary Sącz, klasztor Klarysek; Sulisławice, kościół Narodzenia NMP;

Chełmno, Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo;

Toruń, Muzeum Okręgowe;

Chęciny, klasztor Bernardynek;

Uppsala, Domkyrka;

Chodzież, kościół św. św. Mikołaja i Floriana;

Warszawa, Biblioteka Narodowa;

Cieszyn, Muzeum Śląska Cieszyńskiego; Czarnków, kościół św. Marii Magdaleny;

Warszawa, Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy – Biblioteka Główna Województwa Mazowieckiego;

Częstochowa, bazylika Paulinów na Jasnej Górze;

Warszawa, Biblioteka Uniwersytecka, Gabinet Rycin;

Dębe, kościół Zwiastowania NMP;

Warszawa, klasztor Benedyktynek-Sakramentek;

Dobrzechów, kościół św. Stanisława Biskupa;

Warszawa, Muzeum Narodowe;

Gdańsk, bazylika katedralna w Gdańsku-Oliwie;

Warszawa, Muzeum Wojska Polskiego;

Gdańsk, Centralne Muzeum Morskie;

Węgleszyn, kościół św. Andrzeja;

Gdańsk, Muzeum Narodowe;

Wieruszów, kościół Zesłania Ducha Świętego;

Gniezno, Muzeum Archidiecezji Gnieźnieńskiej;

Wilno, Bažnytinio paveldo muziejus;

Gostyń, Kongregacja Oratorium Św. Filipa Neri;

Wilno, Vilniaus Šv. Stanislovo ir Šv. Vladislovo arkikatedra bazilika;

Kalwaria Zebrzydowska, klasztor Bernardynów;

Włocławek, bazylika katedralna Wniebowzięcia NMP;

Konin, Muzeum Okręgowe;

Włocławek, Włocławskie Muzeum Diecezjalne;

Koszuty, Muzeum Ziemi Średzkiej; Kościan, Kurkowe Bractwo Strzeleckie;

Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Muzeum Książąt Lubomirskich;

Kórnik, Biblioteka Kórnicka PAN;

Zamarte, kościół pw. Narodzenia NMP;

Kraków, bazylika Mariacka;

Żarnowiec, klasztor Benedyktynek

Kraków, bazylika metropolitalna na Wawelu;

oraz własność prywatna.

Kraków, Biblioteka i Archiwum Krakowskiej Kapituły Katedralnej; Kraków, Fototeka Instytutu Historii Sztuki UJ;

rozdz VII-XI h.indd 300

2011-09-20 11:45:29

301 Wskazówki bibliograficzne Czytelnik zainteresowany tematem klejnotów w dawnej Polsce staje przed nie lada problemem, wynikającym z niedostatku dotychczasowych badań nad tym fascynującym zagadnieniem. O ile np. XIX- i XX-wieczna biżuteria patriotyczna wielokrotnie stawała się przedmiotem systematycznych opracowań i rozlicznych publikacji, o tyle staropolskimi klejnotami zajmowano się nie tak gruntownie. Najważniejsze ustalenia w tym zakresie zawdzięcza się wyjątkowej aktywności organizacyjnej Katarzyny Kluczwajd z Muzeum Okręgowego w Toruniu, która w ostatnim dziesięcioleciu, w ramach szerszego projektu, doprowadziła do skutku pięć sesji naukowych z cyklu Biżuteria w Polsce. Ich pokłosiem są tomy zawierające łącznie kilkadziesiąt tekstów – zarówno o charakterze syntetycznym, jak i monografie poszczególnych zabytków. Dziś jest to podstawowy punkt odniesienia dla wiedzy o polskich zasobach dawnej biżuterii, zob.: Biżuteria w Polsce. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Okręgowe w Toruniu oraz Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki, 20–21 kwietnia 2001 roku, pod patronatem Krajowej Izby Gospodarczej Jubilersko-Zegarmistrzowskiej, red. K. Kluczwajd, Toruń 2001; Amulet – znak – klejnot. Biżuteria w Polsce. Materiały IV Sesji Naukowej zorganizowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki oraz Międzynarodowe Targi Gdańskie S.A. w Gdańsku w dniach 6–7 marca 2003 roku, red. K. Kluczwajd, Toruń 2003; Treści, teksty, przesłania. Biżuteria w Polsce. Materiały z VI Sesji Naukowej z cyklu Rzemiosło artystyczne i wzornictwo w Polsce, zorganizowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki oraz Międzynarodowe Targi Gdańskie S.A. w Gdańsku, w dniach 17–18 marca 2005 roku, red. K. Kluczwajd, Toruń 2006; Dawna i nowsza biżuteria w Polsce, red. K. Kluczwajd, Toruń 2008; Koral, perła i inne wątki. Biżuteria w Polsce, red. K. Kluczwajd, Warszawa 2010. Z uwagi na to, że w języku polskim o biżuterii pisano mało i zbyt ogólnie, część poglądów, nie tylko starszych, wymaga rewizji. Ich ponowna ocena zawarta została także w niniejszej książce, której popularnonaukowy charakter nie zwalnia od korygowania utrwalonych już tradycją przekłamań i błędów. Rozstrzygające znaczenie ma gruntowna, wielostronna analiza zarówno samych zabytków, jak i odnoszących się do nich różnego rodzaju źródeł, nie tylko pisanych. Literatura gemmologiczna, traktująca o fizycznych właściwościach minerałów, jest bardzo obfita i usystematyzowana. W Polsce pisali na ten temat przede wszystkim Kazimierz Maślankiewicz i Michał Sachanbiński, a także Krzysztof Błaszkowski, Andrzej Bolewski i Michał Sachanbiński, Czesław Juroszek, Czesław Janusz, Roman Urbaniak. W ostatnich latach pojawiło się także sporo prac tłumaczonych z języka niemieckiego, rosyjskiego i angielskiego. Wśród literatury poświęconej europejskim klejnotom zdecydowanie dominują publikacje o charakterze przeglądowym, spośród których warto wyróżnić: E. Steingräber, Alter Schmuck. Die Kunst des europäischen Schmuckes, München 1956; R. Falkiner, Investing in Antique Jewellery, [London 1968]; J. Evans, A History of Jewellery 1100–1870, New York 1970; G. Gregorietti, Gold und Juwelen. Eine Geschichte des Schmucks von Ur bis Tiffany, Gütersloh 1971; H. Tait, Jewelry. 7000 Years. An International History and Illustrated Survey from the Collections of the British Museum, [London 1986]; C. Phillips, Jewels and Jewellery, London 2000. Wiele z tych książek doczekało się reedycji, na ogół atrakcyjniejszych wizualnie, choć przeważnie nieaktualizowanych. Osobną kategorię stanowią bardzo popularne albumy w rodzaju przetłumaczonej n...