Laz Mitolojisinde Bir Figür: Çinka PDF

Preview

Summary

Skani Nena 81 Laz mitolojisinde bir figür: Öinüa İ r fa n A l ek s i Resmin linki: http:// upload.wikimedia. org/wikipedia/ commons/1/1f/ William_Blake_-_ Nebukadnezar.jpg Laz halk söylencelerinde geçen mitolojik kahraman- miş bir isimdir ve sözcük anlamı, tıpkı Kacaia’nın lar genellikle birbirlerin...

Description

Skani Nena

Laz mitolojisinde bir figür: Öinüa İ r fa n A l ek s i

Resmin linki: http:// upload.wikimedia. org/wikipedia/ commons/1/1f/ William_Blake_-_ Nebukadnezar.jpg

Laz halk söylencelerinde geçen mitolojik kahramanlar genellikle birbirlerinin içine girmiş, köyden köye farklı ve hatta birbirine zıt tanım ve roller kazanmışlardır. Buna İslami ve İsevi öğeler de eklenince söz konusu mitolojik figürleri tanımlamak ve birbirleriyle ilişkilendirmek büsbütün karmaşık bir hal alır. Bu durumu Laz söylencelerinde sıkça geçen Germaüoçi, Öinüa (ya da Öiüa) ve İslam’la birlikte kültürümüze girmiş olan Peri ve Cin (Ecinni) figürlerinde belirgin ve şaşırtıcı bir biçimde görmekteyiz: Ardeşen’de ve Arkabi’de Öinüa ile Cin, Vica’da Öinüa ile Germaüoçi birbirine girmiştir. Bunların birbirlerine atfedilen özellikleri diğer sahalarda yer değiştirmekte, iyi iken kötü, güzelken çirkin olmaktadır. Makalemizin konusu olan Öinüa’yı anlamak, onu çözümleyebilmek için kelimenin kökenini araştırmamız gerekir. Öinüa (Gürcüce öinüa; Ardeşen’de Öiüa) bütün Laz-Megrel-Gürcü toplumlarında tanınan bir ruhtur. Öinüa kelimesi muhtemelen Latince genius “ruh, cin”den Arapçaya girmiş olan cīn “cin, kötü ruh” kelimesine Üolxca ve Gürcücede küçüklük, yavruluk ifade eden –üa ekinin getirilmesiyle yapılmış türe-

miş bir isimdir ve sözcük anlamı, tıpkı Kacaia’nın Megrelce sözlüğünde olduğu gibi, “Küçük kötü ruh, küçük kötü cin”dir. Bu sözcük anlamı ile Dumézil’in tanımı ve Üamôarna (Dikyamaç Köyü, Arhavi)’deki Öinüa tahayyülü birbirleriyle tam olarak örtüşmektedir. Öinüa’ya mitolojik bir figür olarak Guria, Megrelya ve İmereti’de rastlanmaktadır. Gürcü literatürüne de giren bu figürü Doğu teolojisi uzmanı Georges Dumézil şöyle tanımlar: Batı Gürcistan’da yaşayan İmeretyalılar, Öinüa adında ufak, oldukça orantılı vücutlara sahip cüceler tanımaktadırlar. Bunlar genellikle yerin altında yaşar ve yalnızca 27 Ekim ile 5 Kasım tarihleri arasında ortaya çıkarlar. Bu cücelere rastlayıp, onların canını sıkan bir kimsenin birkaç gün dili tutulur.1 İmereti’de bu şekilde tanımlanan Öinüa Xopa Üamôarna‘da İmereti’dekine oldukça yakın bir görünüşle karşımıza çıkar: Öinüa insana benzer çok küçük bir varlıktır. Tıpkı insanlardaki gibi bir sosyal düzenleri, hastaneleri, arabaları, işleri güçleri vardır. Çoğu zaman insanlara görünmezler, ama onları görenler de 1 Dumézil 2000, 52-53.

81

82

Skani Nena

Arkabi’de Öinüa’nın bir tel saçını koparan bir kişinin çok zengin olacağı inancı da vardır.

vardır. İnsanlara musallat olabilecekleri düşüncesiyle bu varlıklara ilişilmez ve onlardan çekinilir. Hopa, Arkabi, Viwe ve Atina’da ise Öinüa; ArdeşenFırtına Deresi Vadisi’ndeki Peri figürüyle ortaklık gösterir: Öinüa, üoçepeşen gale muş oüobğalas na-skidun, dido ar bozo enoçkinde ren. üoçis nugams. Xvala, üuçxepe üaôulaşe üel gokter uğun. Öinüas , mendaw üomilute üoçepes na va nugams doxmeloba, üuçxep gokter na-uğun ren. Öinüa na-ren ha doxmeloba muşite oxiwonen.2 Öinüa, insanların dışında, kendi toplumunda yaşayan, çoğu zaman bir dişi yaratıktır. İnsanlara benzer. Yalnız ayakları arkaya doğru dönüktür. Öinüa’nın, görünüş olarak insanlara benzemeyen özelliği, ayaklarının ters olmasıdır. Öinüa olduğu bu özelliğiyle anlaşılır. Arkabi’de Öinüa’nın bir tel saçını koparan bir kişinin çok zengin olacağı inancı da vardır. Bu inanç Fırtına Vadisi’nde ve Atina’da da farklı bir şekilde karşımıza çıkar. Atina’da, uzun suratlı, ayakları ters (yani topuk önde parmaklar arkada), ince yapılı ve uzun boylu bir yaratık olarak tahayyül edilir Öinüa. Bunlar, ırmaklarda, büyük taşların arasındaki mağaralarda yaşarlar. Akşam ezanıyla değirmenlerde ve civarlarında ortaya çıkarlar ve sabah, horozların ilk ötüşleriyle birlikte kaybolurlar. Bundan dolayı insanlar hava karardıktan sonra değirmene gitmekten, en azından yalnız gitmekten imtina ederler. Karanlıkta değirmenin yanından geçmek de tercih edilen bir şey değildir. Her an taş atılabilir ya da Öinüa korkutucu bir görünümle insanın karşısına çıkabilir. Şayet yanlışlıkla onlarla konuşulursa insanı kandırırlar ve kendi yaşadıkları o taşların arasına, mağaralara götürürler ve orada insanı boğarlar. En iyi ihtimalle bir insan konuştuğu varlığın Öinüa olduğunu anlarsa o kişi çarpılır (eliôardalen), korkudan ölebilir ki Öinüa, insanın kendini tanıdığını anlarsa onu hemen öldürür. Öinüa’ların defineleri ve altın madenlerini beklediğine ve bunları bulanlara büyük kötülükler yapacaklarına inanılır. Lazona’nın köylerinde bu konuda çok sayıda hikâye duymak mümkündür. Değirmende Öinüa gördüğü için delirenler, Öinüa ile horon oynayanlar, sohbet edenler ve daha birçok konuda anlatımlar hâlâ belleklerdeki canlılığını korumaktadır.3 Fırtına Vadisi Laz köylerinde Öinüa tahayyülü ise oldukça farklıdır ve daha çok sahil kesimindeki Ger2 MTANEBİVA, F.: “Öinüa”, Lazuri Ambarepe. No:1, Maisi 1992: s. 4-7.

maüoçi ya da Galenişiüoçi ile ilişkilidir. Öiüa’ların bütün vücudu kıllarla kaplıdır. Ormanlarda yaşarlar. Ateşten çok korkarlar. Ellerinde beş yerine dört parmak bulunur. Bu yüzden Öiüa ile karşılaşanlar başparmaklarını gizlemelidirler. Aksi takdirde Öiüa bu parmağı ısırarak koparır. Çünkü insanların bu özelliğini kıskanmaktadır. Öiüa’nın çoğu zaman su kenarlarında altın bir tarakla saçlarını taradığı söylenir. Öiüa’nın doğum yaparken, ona yardım eden kişiye altın bağışladığı da söylenmektedir. Hatta bu yolla zenginlediği söyleyen birçok insan vardır. Ardeşen Âğemi de ise Öiüa iyi bir ruh olarak çıkar karşımıza: Öiüa derelerde yaşar. Uzun saçlı güzel bir kadındır. İnsanlara kötülüğü dokunmaz. Güneşli günlerde ortaya çıkar ve bir taşın üzerine oturarak, içinde bebeğinin bulunduğu altın beşiğini gölün üzerinde sallar. Öiüa’nın yüzünü kim görürse, çok zengin olur. Öinüa’yı anlamak için onun yöresel varyasyonlarının yanı sıra mitolojik bir figür olan Peri’yi de tanımamız gerekir:4 Peri’ler, değirmenlerde, su kenarlarında, metruk ve ıssız yerlerde yaşadığına inanılan, her iki cinsten imgesel varlıklardır. Bunlar tıpkı insanlar gibidir; doğar, büyür ve ölürler; düğünleri, dernekleri olur; tulum çalıp horon oynarlar. İnsanlara bazen faydaları dokunur, fakat çoğu zaman onlara kötülük yaparlar. Peri’ler akşam ezanıyla birlikte ortaya çıkar ve sabah, horoz ötüşüyle kaybolurlar. Belli bir suretleri yoktur; her şekilde ortaya çıkabilirler: insan, kedi, kuş, örümcek vb. Peri’nin ayakları terstir ve başı külah şeklinde sivridir. Eğer bir insan, bir Peri ile karşılaşırsa onunla konuşmamalı, onun dediklerini harfiyen yerine getirmelidir. Ama insan karşısındakinin Peri olduğunun farkında değilse o zaman bir problem yoktur; ona bir kötülüğü dokunamaz. Peri insanları çarpar, dillerinin tutulmasına sebep olur ya da parçalayarak onları ağaçlara daldan dala asar. Peri’nin şerrinden kurtulmak için ya da onu silah vb. ile öldürmek için elbisede, ağızda ekmek bulunmalıdır. Zira Peri üzerinde nimet olan kişiye zarar veremez. Aynı şekilde silahın namlusuna da ekmek kırıntısı konarak ateş edildiğinde Peri öldürülebilir. Peri’ler bazen insanın gözüne görünmezler. Evlerin avlusuna, yol ve su kenarlarına sofralarını kurarlar gece. İnsanlar buralara zarar vermemeli ve özellikle buralara kirli su dökmemeli, idrarını yapmamalıdırlar. Bu yüzden gece dışarıya tuvalete çıkılmamalı, kirli sular dökülmemelidir. Delikanlılar, yeni evliler ve gebe kadınlar buna özellikle dikkat etmelidirler. Eğer bir insan dişi bir Peri’nin başörtüsünü alabilirse

3 Cemil Zenuri, Karmaûepe – Değirmenler: http://www. lazuri.com/karmatepe_degirmenler.html

4 Buradaki Peri tanımı Fırtına Vadisi Laz Köylerine aittir.

Skani Nena

Peri onun karısı olur. Bu evlilik ancak ikisinden birinin ölümüyle biter. İnsan Peri’yle evli olduğu sürece evlenemez, evlense bile insan karısı ile birlikte olamaz. Peri’ler insanlara musallat olabildikleri gibi bazı hayvanlar da perili olabilirler. Kaçkar Dağı’ndaki bir gölde bulunan alabalıkların sahipli/perili olduğu söylencesi, hâlâ Fırtınalı balıkçılar tarafından heyecanla anlatılan bir hikâyedir. Xopa’daki bazı anlatımlarda, Peri’lerin, mağaralarında, bugünün sonunda ertesi günü çağırdıkları söylenir. Peri’ler, örneğin Çarşamba günü (iüinaçxa) “Çaçxa ren çaçxa! Çaçxa ren çaçxa! (Bugün perşembedir! Bu gün perşembedir!)” diye bağırırlar ve ertesi günün gelmesini sağlarlar. Laz masallarında da Peri’ler önemli bir motiftir. Burada iyi ve kötü Peri’ler ya da masal kahramanını ödüllendiren, onlara yardımcı olan; fakat kötü karakteri cezalandıran, onları yanlışa sevk eden Peri karakterler de vardır. Görüldüğü gibi yukarıdaki anlatımlardan üç Öinüa tiplemesi ortaya çıkmaktadır: · Küçük ruhlar. · Kötü bir Cin. · Güzel bir Peri. Bunlardan Kötü bir Cin tanımı ile açıkladığımız Peri tahayyülü birbirleriyle örtüşmektedir. Anadolu’da da Cin inancı (dişisine Peri, erkeğine Cin denir. Çoğul: ecinni) yaygın bir söylencedir ve Cin, kısa boylu, ayakları ters, uzun yüzlü, erkek-kadın olarak yaşayan, kendi dünyaları ve toplumsal sistemleri olan, ateşten yaratılmış varlık olarak tanımlanır.5 Bu Cin tanımı ile Öinüa ve Peri’nin bazı yörelerdeki tahayyülü birbirlerine benzemekte olup, belli ki bu tahayyül Laz kültürüne İslam’la birlikte girmiştir. Ancak Öinüa kavramı yerel motiflerle öylesine yüklüdür ki, onu ilk bakışta Anadolu toplumlarındaki Cin kavramı ile tam olarak örtüştürememekteyiz. Özellikle Fırtına’daki ve Üamôarna’daki tanımların orijinal ve yerel tahayyüller olduğu anlaşılmaktadır. Üamôarna’daki Öinüa tanımı da ilk bakışta İslami kökene dayanan tanıma yakın gibi görünmektedir. Bu yakınlığı belirleyen ayrıntılar; bunların da toplumsal bir düzende yaşıyor olmaları ve vücut yapılarındaki benzerliklerdir. Ancak Üamôarna’daki Öinüa tahayyülünde boy olarak kısalık değil cücelik söz konusudur. Zira Üamôarna’da Öinüa ancak 3040 santim boylarında bir varlık olarak tanımlanır. Ayrıca ayaklarının ters olduğuna dair bir bilgi yoktur burada. Bu yüzden buradaki Öinüa tanımını an5 http://tr.wikipedia.org/wiki/Cin

cak İmereti’deki Öinüa tanımı ile ilişkilendirebiliriz. Fırtına Vadisi Laz köylerindeki Öinüa tanımı ise Laz mitolojisindeki başka bir kahramanla ilişkilidir: Germaüoçi ile. Germaüoçi ya da Galenişiüoçi6 motifi değişik bölgelerde ayrı kılık ve işlevlerde ortaya çıkabilmektedir ve bu orman adamı Megrellerin Oçoüoçi, Doğu Karadeniz toplumlarındaki Koncoloz/Kara koncoloz ve hatta Kelt halk söylencelerinde geçen Woodwose (Almanca: Wilder Mann) tahayyülüyle ilişkili olmalıdır.7 Germaüoçi Atina yöresinde kıllı, denizin içinde oturan, kötü bir yaratıktır. Sadece yeni yılda (Wanağani) ve yedi gün boyunca denizi terk eder; çevre köylerde karışıklıklar çıkarır. Yoldan gelip geçenlere adlarını sorar ve ancak beklediği yanıtı aldıktan sonra insanlara yol verir. Her gördüğünü taklit eder. Yalnızca ateşten korkup kaçar ve bağırarak denize atlar. Görüldüğü gibi buradaki Öiüa ile Germaüoçi arasında, görünüş ve davranış açısından önemli benzerlikler vardır: Her ikisinin vücudu kıllarla kaplıdır, ateşten korkarlar ve insana benzerler. Fırtına’da Germaüoçi ya da buna yakın bir tahayyülün olmaması da burada Germaüoçi’nin Öiüa adını aldığı kanaatini güçlendirmektedir. Ardeşen Âğemi’deki Öinüa tanımı ise klasik dünya edebiyatında bahsedilen Güzel ve iyi Peri tahayyülüne yakındır. Her ne olursa olsun, Öinüa günümüzde bile Lazların varlığına inandıkları, çekindikleri ve masallardan şiirlere, sözlü edebiyatın her sahasında işledikleri bir kahramandır. İslam’la birlikte Karadeniz’e gelen Arap Cin, bu topraklarda, Lazlar arasında Lazlaşmış ve neticede tulum çalıp horon oynayan, Lazca konuşan, biraz şakacı biraz tehlikeli, ırmaklarda taş atan, mısır değirmenlerinde yaşayan Öinüa’ya dönüştürmüştür. Onun bu evrim sürecini sorgularken, kuşkusuz farklı coğrafyalardaki ve özellikle Kafkasya ve Doğu Avrupa kırsalındaki Cin tahayyülleri ile kıyaslamak bizi şaşırtıcı bilgilere ulaştıracak bir deneyim olacaktır.

6 Germaüoçi’nin kelime anlamı “Dağ adamı”, Gelenişiüoçi’nin kelime anlamı ise “Dışarının adamı, yabani adam”dır. 7 Oçoüoçi Mingrelyalılardaki bu “Kurt adam”, Ûqaşi Mapa’nın kocasıdır. Göğsü kıl yerine sivri uçlu kemikli urlarla kaplıdır. Yoldan geçenlerin üzerine atılıp onları güçlü kollarıyla göğsündeki bu sivri kemiklere bastırarak öldürmektedir. Bu nedenle yaya onu fark eder etmez ateş etmelidir. O da sadece bir kez. Bunun üzerine Oçoüoçi yayaya yaklaşarak bir ikinci kez, bir üçüncü kez ateş etmesini emreder. Ancak yaya onun bu isteğini yerine getirmemelidir, aksi halde Oçoüoçi eski gücüne tekrar kavuşur ve karşısındakinin üzerine atılır. (Dumézil a.g.e. 2000, 79)

Ancak Öinüa kavramı yerel motiflerle öylesine yüklüdür ki, onu ilk bakışta Anadolu toplumlarındaki Cin kavramı ile tam olarak örtüştürememekteyiz.

83...