PODSTAWY AKWAKULTURY poradnik dla rolników oraz innych mieszkańców obszarów wiejskich PDF

Preview

Summary

Podstawy akwakultury - poradnik dla rolników oraz innych mieszkańców obszarów wiejskich Tomasz Kajetan Czarkowski Dariusz Kucharczyk Krzysztof Kupren Daniel Żarski Radosław Król Katarzyna Targońska Przemysław Aszyk Olsztyn, 2010 r. Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie ul. Jagi...

Description

Podstawy akwakultury - poradnik dla rolników oraz innych mieszkańców obszarów wiejskich

Tomasz Kajetan Czarkowski Dariusz Kucharczyk Krzysztof Kupren Daniel Żarski Radosław Król Katarzyna Targońska Przemysław Aszyk

Olsztyn, 2010 r.

Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie ul. Jagiellońska 91, 10-356 Olsztyn, tel./fax (89) 535 76 84, 526 44 39, 526 82 29 e-mail: [email protected], www.w-modr.pl W-MODR Oddział w Olecku ul. Kolejowa 31, 19-400 Olecko tel. (087) 520 30 31, 520 30 32, fax (87) 520 22 17 e-mail: [email protected] Dyrektor W-MODR mgr inż. Zygmunt Kiersz Zastępca Dyrektora W-MODR inż. Antoni Parfinowicz Zastępca Dyrektora W-MODR mgr inż. Zdzisław Kamiński Praca zbiorowa pod redakcją: Tomasza Kajetana Czarkowskiego i Dariusza Kucharczyka Autorzy: dr inż. Tomasz Kajetan Czarkowski (W-MODR w Olsztynie) prof. dr hab. Dariusz Kucharczyk (Katedra Rybactwa Jeziorowego i Rzecznego UWM) dr inż. Krzysztof Kupren (Katedra Rybactwa Jeziorowego i Rzecznego UWM) mgr inż. Daniel Żarski (Katedra Rybactwa Jeziorowego i Rzecznego UWM) mgr inż. Radosław Król (WFOŚiGW w Olsztynie) dr inż. Katarzyna Targońska (Katedra Rybactwa Jeziorowego i Rzecznego UWM) inż. Przemysław Aszyk (Polska Ryba Sp. z o.o.) Recenzent: dr hab. Małgorzata Woźniak prof. UWM (Katedra Biologii i Hodowli Ryb UWM) Skład i łamanie: Błażej Majewski (W-MODR w Olsztynie) Projekt okładki: Błażej Majewski i Tomasz Kajetan Czarkowski Zdjęcia na okładce: Tomasz Kajetan Czarkowski, Krzysztof Kupren, Daniel Żarski, Leszek Stankiewicz, Adam Tomasiak Druk: Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie ul. Jagiellońska 91, 10-356 Olsztyn tel./fax. 89 526 44 39, 89 535 76 84 e-mail: [email protected], www.w-modr.pl Nakład: 800 egz. Wydanie I

ISBN 978-83-924707-0-0

Spis treści 1. 2.

strona

Wstęp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Ryby w życiu człowieka: rybołówstwo, rybactwo i akwakultura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 2.1 Charakterystyka akwakultury w stawach ziemnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 2.2 Charakterystyka akwakultury w systemach przepływowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 2.3 Charakterystyka akwakultury w systemach recyrkulacyjnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 2.4 Charakterystyka akwakultury w sadzach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16

3.

Warmia, Mazury i Powiśle w kontekście zrównoważonego rozwoju sektora rybackiego. . . . . . . . . . . . .19

4.

Specyfika środowiska chowu i hodowli organizmów wodnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

5.

Typy i kategorie zbiorników w akwakulturze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

6.

Elementy budownictwa rybackiego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

7.

Lokalizacja i projektowanie obiektu akwakultury oraz opracowanie planu produkcji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

8.

Wydajność naturalna i poziomy intensyfikacji produkcji w akwakulturze klasycznej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

9.

Przeżywalność i liczebność obsad oraz rozmiary produkcji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

10.

Żywienie zwierząt akwakultury. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

11.

Rozród zwierząt akwakultury i wylęgarnictwo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 11.1 Typy rozrodu w warunkach kontrolowanych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 11.2 Pozyskiwanie i przetrzymywanie tarlaków. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 11.3 Anestezja i manipulacje warunkami środowiskowymi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 11.4 Stymulacja hormonalna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 11.5 Pozyskiwanie gamet, zapładnianie i pozbawianie kleistości ikry. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 11.6 Inkubacja ikry. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

12.

Larwikultura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

13.

Organizmy produkowane w akwakulturze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 13.1 Popularne ryby karpiowate. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 13.2 Azjatyckie ryby roślinożerne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 13.3 Reofilne ryby karpiowate. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 13.4 Ryby łososiowate. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 13.5 Ryby jesiotrokształtne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 13.6 Ryby drapieżne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 13.7 Egzotyczne ryby ciepłolubne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 13.8 Bezkręgowce wodne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 13.9 Ptactwo wodne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

14.

Akwaponika. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

15.

Prawne podstawy akwakultury. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

16.

Możliwości dofinansowania inwestycji w akwakulturę ze środków unijnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106

17.

Podstawy ekonomiczne akwakultury. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

18.

Doradztwo rolnicze a akwakultura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

19.

Wkład Wydziału Ochrony Środowiska i Rybactwa UWM w rozwój akwakultury. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118

20.

Coś dla ducha, czyli z humorem o rybach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120

21.

Coś dla ciała, czyli dlaczego warto jeść ryby. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123

22.

Pozycje literatury szczególnie polecane początkującym hodowcom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127

23.

Literatura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128

Niech się pysznią z ostryg, sztokfiszów i śledzi Morza sąsiedzi Ja przekładam nad wszystkie słonych wód przysmaki Nasze pstrągi, okonie, karpie i szczupaki M. Molski (1751-1822)

Podstawy akwakultury - poradnik dla rolników oraz innych mieszkańców obszarów wiejskich

1. WSTĘP Mamy zaszczyt oddać w Państwa ręce poradnik: „Podstawy akwakultury - poradnik dla rolników oraz innych mieszkańców obszarów wiejskich”, który ma na celu wprowadzenie w arkana sztuki rybackiej, ludzi dotychczas nie związanych z tym sektorem rolnictwa, jednocześnie chcących podjąć się tego wdzięcznego zajęcia, jakim jest chów i hodowla organizmów wodnych. Niestety, w Polsce po przekształceniach ustrojowych w latach 1989-1990, sektor gospodarki rybackiej został zaniedbany i właściwie „pozostawiony sam sobie”. Rybacy śródlądowi, zarówno stawowi jak i jeziorowi, w odróżnieniu od klasycznych rolników, nie uzyskali podobnej, trwałej pomocy od państwa. Co więcej, rozwijająca się biurokracja oraz wprowadzanie coraz to nowych przepisów i ograniczeń prawnych, „dusiło” większość inicjatyw prywatnych związanych z tworzeniem farm rybackich. Nie wszyscy poddali się „bez walki”, przykładem może być działalność pracowników ówczesnego Ośrodka Doradztwa Rolniczego w Olsztynie (dziś W-MODR), w szczególności inż. Zbigniewa Bachrego oraz mgr inż. Leonarda Cilaka, którzy wraz z prof. dr hab. Januszem Guziurem z ówczesnej Akademii Rolniczo-Technicznej w Olsztynie (dzisiaj UWM), w latach 1990-2000 systematycznie organizowali spotkania z cyklu: „Małe farmy rybackie. Dziś - jutro”. Dziś znów stajemy przed wielką szansą, szansą na rozwój sektora rybackiego, a w szczególności akwakultury. Uruchamiane programy pomocowe (Program Operacyjny „Zrównoważony Rozwój Sektora Rybołówstwa i Nadbrzeżnych Obszarów Rybackich 2007-2013”) oraz stale rosnący popyt na ryby, jako zdrową żywność, stwarza niepowtarzalną możliwość rozwoju tej gałęzi chowu i hodowli w Polsce. Obecnie akwakultura jest najszybciej i najprężniej rozwijającą się gałęzią gospodarki żywnościowej na świecie. Około 12% białka zwierzęcego spożywanego przez ludzi, stanowi białko ryb oraz innych organizmów wodnych, a wartość odżywcza mięsa rybiego jest dużo wyższa niż mięsa zwierząt stałocieplnych. Światowa produkcja ryb i innych organizmów wodnych (połowy + akwakultura) ciągle rośnie. Według EKES (2010) spożycie ryb na świecie w ostatnim dziesięcioleciu wzrosło o 27%. W porównaniu z 2001 rokiem, kiedy wyprodukowano ok. 130 mln ton, obecna produkcja zamyka się w granicach ok. 145 mln ton (Kuzebski i Rakowski 2009). Niestety, sytuacja akwakultury europejskiej (w tym i polskiej) jest dużo gorsza niż w innych częściach świata (Azja, Ameryka, Australia). Podczas gdy spożycie ryb w Unii Europejskiej ciągle rośnie,

Fot. 1. Czy jest coś zdrowszego i smaczniejszego niż produkty rybołówstwa i akwakultury? Chyba nie (fot. T.K. Czarkowski)

W-MODR w Olsztynie, 2010 r.

5

Podstawy akwakultury - poradnik dla rolników oraz innych mieszkańców obszarów wiejskich

osiągając obecnie poziom ponad 12 mln ton rocznie, to europejska akwakultura nie jest w stanie pokryć tego zapotrzebowania nawet w 35%, co powoduje wysoki import produktów (zazwyczaj marnej jakości) z innych części świata (EKES 2010). Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny (2010) wyraża zaniepokojenie tym faktem, wskazując jednocześnie, że sektor akwakultury w UE nie rozwija się tak jak powinien, kontrastując z bardzo dynamicznie rozwijającą się akwakulturą azjatycką czy amerykańską. Dlatego kraje europejskie, w tym i Polska, obecnie muszą szczególnie zadbać o ten dział gospodarki żywnościowej, produkujący najzdrowszą żywność w całym sektorze rolniczym i żywnościowym. Jeśli Polska chce konkurować w produkcji wysokowartościowej żywności na rynkach europejskich i światowych oraz ograniczyć import, nie do końca wysokiej jakości produktów azjatyckich, jako kraj posiadający istotny potencjał, musi rozwijać chów i hodowlę ryb oraz innych organizmów wodnych na własnym „podwórku”. Koniecznością staje się tworzenie nowych gospodarstw, szczególnie tych niedużych, zajmujących się chowem i hodowlą ryb, a przede wszystkim, włączanie do grona producentów organizmów wodnych, gospodarstw rolnych zajmujących się do tej pory klasyczną produkcją roślinną i zwierzęcą. O korzyściach płynących z integracji klasycznego rolnictwa i rybactwa, szczegółowo opowiadał i pisał wielki zwolennik oraz propagator tejże integracji, prof. dr hab. Janusz Guziur (1997, 1998 b, 2003, 2006). Za tym autorem przytoczmy tylko najważniejsze:  wykorzystanie plonów produkcji roślinnej w żywieniu ryb,  wykorzystanie nawozów naturalnych pochodzących z produkcji zwierzęcej do nawożenia stawów,  chów i hodowla drobiu wodnego na stawach rybnych,  wypas owiec na groblach stawowych,  wykorzystanie roślinności wodnej w skarmianiu zwierząt gospodarskich oraz kompostowaniu i nawożeniu pól. Dodatkowo, możliwe jest łączenie akwakultury w systemach zamkniętych, z roślinną produkcją hydroponiczną (tzw. akwaponika), co od pewnego czasu ma miejsce w rolnictwie azjatyckim, amerykańskim i europejskim. W Polsce niedawno powstał pierwszy taki obiekt komercyjny, produkujący ryby oraz warzywa na rynek krajowy.

Fot. 2. Akwakultura (szczególnie klasyczna) to także piękne widoki. Na zdjęciu grzybień biały Nymphaea alba L. rosnący w stawie z ekstensywną produkcją karpia (fot. T.K. Czarkowski)

6

W-MODR w Olsztynie, 2010 r.

Podstawy akwakultury - poradnik dla rolników oraz innych mieszkańców obszarów wiejskich

Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi (2008) bazując na powszechnym spisie rolnym z 2002 r., podaje, iż tzw. przyzagrodowym chowem i hodowlą ryb zajmuje się w kraju ok. 10 000 gospodarstw rolnych. Potencjał tej dziedziny jest zatem szczególnie widoczny w województwie warmińsko-mazurskim, obfitującym w niewielkie zbiorniki wodne, które po adaptacjach nadają się do prowadzenia przyzagrodowego chowu ryb. Bielecka (2009) podaje za Solarskim i Nowickim (1990), że na Pojezierzu Mazurskim występuje ok. 83 990 tzw. oczek wodnych, których średnio przypada 4,35 sztuk na 1 km2 terenu. Guziur w 2000 r. ogólny areał zbiorników służących do chowu i hodowli ryb w województwie warmińsko-mazurskim, szacował na ok. 2 500 ha, z czego ok. 965 ha stanowiły tzw. stawy przyzagrodowe. Niestety, naturalny potencjał niskotowarowej akwakultury w województwie warmińsko-mazurskim jest niewykorzystany. Dlatego, biorąc pod uwagę wszystko co powyżej pisaliśmy cel, który sobie stawiamy, to zachęcenie mieszkańców obszarów wiejskich do inwestowania w chów i hodowlę ryb oraz przekazanie podstawowych wiadomości z zakresu akwakultury, tak aby przyszli producenci mogli w miarę samodzielnie zaczynać inwestycje w obiekty chowu i hodowli organizmów wodnych. Z doświadczenia wiemy, że spora liczba rolników zainteresowana jest dywersyfikacją swojej działalności w kierunku chowu i hodowli ryb. Dlatego żywimy nadzieję, iż poradnik ten przybliży osobom do tej pory nie związanym z akwakulturą, podstawowe zasady funkcjonowania hodowli organizmów wodnych.

2. RYBY W ŻYCIU CZŁOWIEKA: RYBOŁÓWSTWO, RYBACTWO I AKWAKULTURA „Pewnego razu - gdy tłum cisnął się do Niego aby słuchać słowa Bożego, a On stał nad jeziorem Genezaret - zobaczył dwie łodzie, stojące przy brzegu; rybacy zaś wyszli z nich i płukali sieci. WszedłFot. 3.odbił Coraz większa liczba szy do jednej łodzi, która należała do Szymona, poprosił go, żeby nieco od brzegu. Potemrolników usiadł zainteresowana jest dywersyfikacją i z łodzi nauczał tłumy. Gdy przestał mówić, rzekł do Szymona: «Wypłyń na głębię i zarzućcie sieci na swej działalności w kierunku akwakulpołów!». A Szymon odpowiedział: «Mistrzu, całą noc pracowaliśmytury i niceśmy nieCzarkowski) ułowili. Lecz na Two(fot. T.K. je słowo zarzucę sieci». Skoro to uczynili, zagarnęli tak wielkie mnóstwo ryb, że sieci ich zaczynały się rwać. Skinęli więc na wspólników w drugiej łodzi, żeby im przyszli z pomocą. Ci podpłynęli; i napełnili obie łodzie, tak że się prawie zanurzały. Widząc to Szymon Piotr przypadł Jezusowi do kolan i rzekł: «Odejdź ode mnie, Panie, bo jestem człowiek grzeszny». I jego bowiem, i wszystkich jego towarzyszy w zdumienie wprawił połów ryb, jakiego dokonali; jak również Jakuba i Jana, synów Zebedeusza, którzy byli wspólnikami Szymona. Lecz Jezus rzekł do Szymona: «Nie bój się, odtąd ludzi będziesz łowił». I przyciągnąwszy łodzie do brzegu, zostawili wszystko i poszli za Nim”. Ewangelia wg św. Łukasza (Biblia Tysiąclecia 2003) Ryby oraz inne organizmy wodne towarzyszyły ludziom od zarania dziejów, rybołówstwo, obok myślistwa i zbieractwa, było najstarszym zajęciem ludzkości or...