Procesy poznawcze - notatki do egzaminu PDF

Preview

Summary

notatki do egzaminu...

Description

Procesy poznawcze Procesy poznawcze - procesy tworzące i modyfikujące struktury poznawcze (reprezentacje umysłowe) w systemie poznawczym (w umyśle ), będące przedmiotem badań kognitywistyce i psychologii poznawczej . Można stwierdzić, że procesy poznawcze służą do tworzenia i modyfikowania wiedzy o otoczeniu, jaka kształtuje zachowanie (służą poznawaniu otoczenia). Można również stwierdzić, że są to procesy przetwarzania informacji, jakie zachodzą w układzie nerwowym i polegają na odbieraniu informacji z otoczenia, ich przechowywaniu i przekształcaniu, oraz wyprowadzaniu ich ponownie do otoczenia w postaci reakcji - zachowania.

INFORMACJE PODSTAWOWE

Wyrażenie "poznawcze" (ang. cognitive)[1] odnosi się do filozoficznego pojęcia " poznanie " (ang. cognition), które dotyczy zdolności do posiadania wiedzy przez człowieka, zdolności poznawania rzeczywistości. Z perspektywy psychologicznej można określić to pojęcie jako po prostu zdolność organizmu do odbierania informacji z otoczenia, przetwarzania ich i wykorzystywania do kontroli własnego zachowania. Wyrażenie "procesy" natomiast odnosi się do procesualnego, dynamicznego charakteru opisywanych tutaj zagadnień. Psychologia poznawcza i podejście poznawcze postulują, że wiedzę o rzeczywistości umysł nie tworzy poprzez bierne sumowanie danych otrzymywanych z narządów zmysłu i ich magazynowanie, lecz w sposób aktywny, jako pewnego rodzaju model, odwzorowując czy też reprezentując realne obiekty w jakiejś symbolicznej postaci struktur poznawczych (reprezentacje umysłowe). Struktury stanowią pewnego rodzaju porcję wiedzy, zaś mechanizmy ich tworzenia i modyfikowania - to właśnie procesy poznawcze[2][3][4]. Teoretycznie również i emocje można uznać za procesy przetwarzania informacji, a więc jako jakąś kategorię procesów poznawczych [5], jednakże zwykło się traktować sferę emocjonalną i sferę poznania oddzielnie. Procesy poznawcze, a w szerszym rozumieniu system poznawczy (umysł), nie są domeną wyłącznie ludzką, są raczej właściwością układu nerwowego taką samą, jak zdolność do wywoływania skurczów mięśni i poruszania się zwierząt. Niewątpliwie jednak świat zwierząt różni się pod względem rozwoju sprawności poszczególnych procesów poznawczych. Z tego powodu początkowo stosowano określenia w stylu "wyższe czynności psychiczne", czy "wyższe czynności nerwowe", które wprowadzono w nauce radzieckiej i przez pewien czas powszechnie stosowano także i w Polsce, kiedy psychologia poznawcza nie istniała, względnie nie stanowiła jeszcze rozwiniętej dziedziny nauk psychologicznych (można spotkać taką terminologię w starych podręcznikach). Co prawda wiodącą rolę w tworzeniu współczesnej wiedzy o procesach poznawczych ma psychologia, to jednak niezaprzeczalny wpływ wywierają także neurobiologia i neurologia . Wpływ ten jest dwustronny - teorie dotyczące procesów poznawczych opracowane na gruncie psychologii wpływają na rozwój tych dziedzin.

KATEGORIE PROCESÓW POZNAWCZYCH Procesy poznawcze można wymieniać, klasyfikować i opisywać na wiele sposobów, o czym świadczy różnorodność podręczników psychologii poznawczej. Generalnie, procesy poznawcze można podzielić na elementarne i złożone. Elementarne procesy poznawcze to sekwencja przetwarzania informacji związana przede wszystkim z odbieraniem, interpretowaniem i przechowywaniem informacji. Wymienia się tutaj przynajmniej trzy główne kategorie: uwagę , percepcję i pamięć . Niektórzy autorzy[2] do elementarnych procesów poznawczych zaliczają także kontrolę poznawczą i funkcje wykonawcze (ang. executive functions) - aktywność umysłową sterującą przebiegiem procesów poznawczych. Autorzy ci również proponują przekładać termin executive jako funkcje "zarządcze", co ma wierniej oddawać znaczenie tych funkcji, chociaż określenie "wykonawcze" już się właściwie w języku polskim przyjęło i to nie tylko w literaturze psychologicznej. W niektórych podręcznikach [3] można spotkać omówienie wyobraźni w podobny sposób, jak omówienie innych procesów poznawczych. Niewątpliwie jest to interesujący dział badań psychologicznych, warty odrębnego rozdziału, ale nie jest do końca jasne, czy wyobraźnia jest elementarnym, czy złożonym procesem i czy jest w ogóle procesem. Inni autorzy[2] zdają się traktować wyobraźnię bardziej jak zagadnienie związane z problematyką struktur, a nie procesów poznawczych. W badaniach nad wyobraźnią w dużej mierze dotyka się zagadnienia wyobrażeń, a te traktuje się jak struktury (reprezentacje poznawcze). Z drugiej strony, introspekcyjne doświadczenie wskazuje, że wyobraźnia (w potocznym rozumieniu) nie jest procesem biernym i wyczerpuje znamiona aktywności dokonującej "przekształceń na reprezentacjach poznawczych", a tym samym winna być traktowana jako proces poznawczy. Z takiej perspektywy większość autorów jest

raczej skłonna traktować "wyobrażanie sobie czegoś" jako element złożonych procesów poznawczych. Złożone procesy poznawcze to przede wszystkim myślenie oraz język . Myślenie można opisać ogólnie jako zdolność umysłu do tworzenia symbolicznego modelu rzeczywistości, oraz do przeprowadzania przekształceń na tym modelu, zastępując tym samym realne działania [3][2]. Można też wyróżnić bardziej wąskie kategorie procesów złożonych, jakie mieszczą się w takiej definicji, jak np. rozwiązywanie problemów, abstrahowanie itd. Natomiast zagadnienie języka jest zagadnieniem interdyscyplinarnym - język nie jest wyłączną domeną psychologii, ale również lingwistyki , filologii , filozofii itd. Co więcej, zagadnienia dotyczące języka wiążą się zarówno z zagadnieniem struktur (słowa i znaczenia wyrażone w języku naturalnym mogą być przykładem reprezentacji poznawczych), jak i myślenia, oraz innych procesów poznawczych. Warto wspomnieć, że procesy poznawcze można także podzielić na kategorie innego Pewien wpływowy podręcznik neuropsychologii autorstwa Muriel Lezak[6], opisuje poznawcze z innej perspektywy. Funkcjonowanie psychologiczne człowieka zostaje przedstawione na czterech wymiarach, z których wymiar osobowościowo-emocjonalny tutaj pominięty:

rodzaju. procesy w nim zostanie



wymiar funkcji poznawczych (w oryg. cognition) - składa się z elementarnych i złożonych procesów poznawczych, takich jak percepcja, pamięć i myślenie, za pomocą których umysł odbiera, przetwarza informacje oraz komunikuje je na zewnątrz. Położenie akcentu nie tylko na "wejście" systemu poznawczego, ale i na jego "wyjście" ma konkretne znaczenie: uwzględnia się tutaj także "funkcje ekspresyjne" (takie jak mowa , pisanie , czytanie, funkcje konstrukcyjne i praksja ) traktując je na równi z procesami poznawczymi tradycyjnie przypisywanymi do sfery poznania. Warto tu podkreślić, że tak rozumiane funkcje ekspresyjne nie są rozpoznawane i uwzględniane przez psychologię poznawczą na porządku dziennym, ale w neuropsychologii i w praktyce klinicznej ich znaczenie jest bardzo istotne.



wymiar funkcji wykonawczych (w oryg. executive functions) - składa się z takich procesów, za pomocą których umysł reguluje sposób wykonywania danej aktywności, decyduje, czy w ogóle będzie ona wykonywana i kiedy. Funkcje wykonawcze są tutaj opisane jako służące opracowaniu planu czynności i prawidłowego ich wykonania zgodnie z założonym celem, jako podstawa wolicjonalnej, celowej aktywności człowieka i jego prawidłowego funkcjonowania w otoczeniu społecznym. W tym podejściu funkcje wykonawcze są wyraźnie oddzielone od pozostałych procesów poznawczych i traktowane tak, jakby były czymś innym. Przynajmniej z punktu widzenia opisu i zrozumienia funkcjonowania jednostki, niekoniecznie zaś z punktu widzenia teorii psychologii poznawczej.



wymiar funkcji globalnych (w oryg. mental activity variables ) - składa się z procesów, jakie ujawniają się w zachowaniu człowieka zawsze i wszędzie, które w dodatku charakteryzują się niezwykle dużą zmiennością i ich sprawność zależy m.in. od zmęczenia, nastroju itp. Procesy poznawcze i funkcje wykonawcze są nierozerwalnie związane z funkcjami globalnymi, w dodatku aktualna sprawność funkcji globalnych ma wpływ na bieżącą efektywność procesów poznawczych. Do funkcji globalnych zalicza się procesy uwagi, szybkość psychomotoryczną, stan przytomności itd. W warunkach naturalnych o przebiegu aktywności poznawczej danej osoby można wnioskować wyłącznie na podstawie jej zachowania a to sprawia, że nie jest możliwe oddzielenie funkcjonowania procesów poznawczych od funkcji globalnych, jak i ich wzajemnej interakcji. Podkreśla się tutaj, że w warunkach laboratoryjnych, dzięki odpowiednio dobranym metodom badania, właściwie zaprojektowanemu eksperymentowi i należytemu podejściu w analizie i interpretacji otrzymanych danych można oddzielić funkcjonowanie uwagi od innych procesów poznawczych, ale w warunkach naturalnych, np. w gabinecie psychologa klinicznego , nie ma ku temu ani środków, ani możliwości.

PODZIAŁ PROCESÓW POZNAWCZYCH

Percepcja Percepcja odpowiada za odbieranie informacji z otoczenia. Jest związana z odrębnymi modalnościami zmysłowymi, a wówczas mówimy o percepcji wzrokowej, słuchowej, smakowej, węchowej, dotykowej, o zmyśle równowagi itd. Tradycyjnie percepcję dzieli się na dwa etapy:

1.

2.

Recepcja sensoryczna (ang. sensory reception) – wczesny proces biernej rejestracji informacji, "odzwierciedlenie bodźców w receptorach" [7], co jest utożsamiane z pierwszymi etapami przetwarzania informacji danej modalności zmysłowej w układzie nerwowym. Przykładowo, w zakresie percepcji wzrokowej, można tutaj wskazywać na występowanie w układzie nerwowym tzw. "detektorów cech", a więc neuronów wybiórczo reagujących na linie o określonej orientacji przestrzennej itd.[6] Spostrzeganie, czy też po prostu percepcja – późniejszy, aktywny proces, polegający na "interpretacji danych zmysłowych z wykorzystaniem wskazówek kontekstualnych, nastawienia i wcześniej nabytej wiedzy"[7]. Wymienia się tutaj m.in. następujące zagadnienia: o różnicowanie (ang. discrimination) o rozpoznawanie (ang. recognition) - proces ten można po części zaliczyć także do zagadnień pamięci, jako że odnosi się do identyfikacji otrzymanych aktualnie danych zmysłowych z danymi już znajdującymi się w umyśle. Współcześnie wyróżnia się także szczegółowe nurty badawcze dotyczące np. rozpoznawania twarzy. o kategoryzacja percepcyjna - proces ten można traktować także jako zagadnienie złożone, wymagające zarówno różnicowania, rozpoznawania, a także złożonych procesów poznawczych (abstrahowanie, tworzenie pojęć), jak i uczenia się (i z tej perspektywy można traktować ten proces jako zagadnienie pamięci nabywanie wprawy, uczenie się różnicowania odrębnej kategorii bodźców) o orientacja (ang. orientation): - percepcja czasu, miejsca i własnej osoby. Pojęcie orientacji zastosowane w naukach medycznych - w języku polskim - w zakresie czasu i miejsca określane jest jako orientacja allopsychiczna , zaś orientacja co do osoby jako autopsychiczna . - orientacja przestrzenna (ang. spatial orientation), percepcja relacji przestrzennych - niekoniecznie musi być łatwa do uświadomienia i werbalizacji tak, jak ma to miejsce z orientacją czasu, miejsca i co do osoby. Zagadnienie bazuje m.in. na danych z zakresu neurobiologii (pokazujących, że mózg oddzielnie przetwarza informacje o tym, co postrzega i o tym, gdzie znajduje się to, co jest postrzegane [8]), jak i neuropsychologii (dokumentujących zachowanie człowieka wynikające z wybiórczego zaburzenia orientacji przestrzennej zarówno w zakresie percepcji, jak i aktywności konstrukcyjnej[9]).

Uwaga Uwaga odpowiada za selekcjonowanie informacji. Jest nierozerwalnie związana z procesami percepcji do tego stopnia, że w niektórych sytuacjach wygodnie jest traktować uwagę tak, jakby była procesem percepcyjnym. Warto wtedy wiedzieć, że istnieją w psychologii teorie późnej uwagi, w jakich mechanizm selekcji operuje nie na "wejściu" systemu poznawczego, ale na "wyjściu", dokonując selekcji reakcji. Można wyróżnić dwie głowne kategorie: Uwaga mimowolna (ang. bottom-up attention) - jest wyzwalana przez otoczenie i przykładem może być odruch orientacyjny . 2. Uwaga dowolna (ang. top-down attention) - jest uruchamiana przez organizm, wiąże się z podjęciem aktywności celowej, wolicjonalnej (przynajmniej w zakresie uwagi) i opisuje się ją poprzez następujące charakterystyki, traktowane niekiedy jako odrębne procesy (odrębne systemy uwagi): o selektywność uwagi (ang. focused/selective attention) - dotyczy selekcji informacji dostępnych w otoczeniu, zdolności do skupienia uwagi na jakimś jednym, wybranym aspekcie otoczenia, tj. nakierowania kanału uwagowego na selekcjonowanie konkretnych informacji. Niekiedy opisuje się to terminem nakierowania pola uwagi, czy zogniskowania (ang. focus) uwagi na bodźcu. Selektywność uwagi nie dotyczy wyłącznie percepcji, ale także złożonych procesów poznawczych. Selekcji podlegają nie tylko dane zmysłowe, ale również operacje myślenia.

1.

o

o

o

o

o

przedłużona koncentracja (ang. sustained attention) - dotyczy zdolności do utrzymywania uwagi (w sensie uwagi selektywnej) przez dłuższy czas na tym samym aspekcie otoczenia podzielność uwagi (ang. divided attention) - dotyczy możliwości nakierowania uwagi (w sensie uwagi selektywnej) na dwa aspekty otoczenia równocześnie, selekcjonowania informacji dwoma kanałami przetwarzania informacji w tej samej chwili (układ nerwowy przetwarza informacje w sposób równoległy, jednak to zagadnienie nie jest to tożsame z podzielnością uwagi) przerzutność uwagi (ang. alternating attention) - dotyczy zdolności przełączania uwagi (w sensie uwagi selektywnej) pomiędzy dwa aspekty otoczenia z jednego na drugi, kierując kanał uwagowy (czy też ogniskując uwagę) raz na jednym, raz na drugim. Zakłada się tutaj, że podzielność uwagi polegająca na faktycznym selekcjonowaniu przez więcej niż jeden kanał uwagowy, nie jest możliwa. Zagadnienie to obejmuje także szczególną sytuację, kiedy to uwaga musi być przełączana co chwila z jednego aspektu otoczenia na drugi i ponownie na ten pierwszy, czym można wytłumaczyć alternatywnie zagadnienia podzielności uwagi. czujność (ang. vigilance) - dotyczy oczekiwania na pojawienie się określonej informacji i ignorowania pozostałych informacji. Dane, na które podmiot oczekuje można określić mianem sygnału, zaś dane ignorowane - jako szum. przeszukiwanie (ang. search) dotyczy aktywnego poszukiwania określonej informacji pośród zbioru różnych informacji, zdolności do celowego i aktywnego wyselekcjonowania z otoczenia konkretnych danych. Podobnie jak w przypadku czujności, dane oczekiwane, poszukiwane, można określić jako sygnał, jednakże pozostałe, ignorowane dane określa się mianem dystraktorów - informacji przeszkadzających, czy też uturdniających odnalezienie sygnału.

Pamięć Pamięć jest zdolnością do przechowywania informacji i składają się na nią różne systemy i różne procesy. Wyróżnia się dwa główne systemy pamięci.

1.

Pamięć deklaratywna/jawna (ang. declarative/explicite memory) – system pamięciowy, w jakim przechowywane informacje są łatwe do uświadomienia, łatwe do werbalizacji lub wizualizacji. Z perspektywy neurobiologicznej, ten system pamięciowy jest związany z funkcjonowaniem hipokampa - struktury znajdującej się w przyśrodkowej części płata skroniowego mózgu. o Pamięć sensoryczna (ang. sensory memory) – jest zjawiskiem bardziej percepcyjnym niż pamięciowym, związanym z rejestracją bodźca danej modalności; pamięć sensoryczna przechowuje niewielką ilość informacji w bardzo krótkim czasie. - pamięć ikoniczna (ang. iconic memory) - związana z modalnością wzrokową - pamięć echoiczna (ang. echoic memory) - związana z modalnością słuchową Pamięć przemijająca – przechowuje niewielką ilość informacji przez krótki

o czas.

a) Pamięć krótkotrwała (ang. short-term memory, STM), pamięć natychmiastowa, bezpośrednia (ang. immediate memory); pamięć robocza, operacyjna (ang. working memory) - terminologia zależy od konkretnej teorii - dotyczy przechowywania niewielkiej ilości informacji werbalnych bądź niewerbalnych, jakie są aktualnie używane. Ten system charakteryzuje się brakiem trwałości, tj. informacje w nim zawarte mogą zostać utracone i nie muszą być zapamiętane na stałe, jak również ograniczeniem w zakresie ilości informacji. Pojemność tego systemu określa tzw. magiczna liczba Millera 7+/-2. Teoria pamięci roboczej wiąże procesy pamięci z funkcjami wykonawczymi i uwagą. b) Pamięć prospektywna (ang. prospective memory) – dotyczy odraczania reakcji, pamiętania o czymś, co ma być wykonane w przyszłości w określonym miejscu i czasie; stanowi jak gdyby połączenie pamięci epizodycznej i funkcji wykonawczych[6]. o

Pamięć długotrwała (ang. long-term memory, LTM) – dotyczy informacji zapamiętanych trwale, skonsolidowanych. W przypadku tego systemu mówi się także

o tzw. fazach, wszystkim o:

procesach,

lub czynnościach

pamięciowych,

a

więc

przede

-(1)- zapisywaniu informacji w pamięci (ang. encoding): zapamiętywaniu , kodowaniu -(2)- przechowywaniu informacji w pamięci (ang. storage) -(3)- wydobywaniu, przywoływaniu informacji z pamięci (ang. retrieval), co na język polski przekłada się jako "odtwarzanie" [3][10] lub "odpamiętywanie"[2], ale nigdy jako "przypominanie", choć wydawało by się to bardziej intuicyjne. Termin "przypominanie" jest bowiem zarezerwowany dla pewnej klasy przywoływania informacji. Wyróżnia się przynajmniej dwie kategorie odpamiętywania: -(3a)- przypominanie (ang. recall) – aktywny proces samodzielnego uzyskania dostępu do danej informacji (ang. free recall - swobodne przypominanie) lub z pomocą jakiejś wskazówki, podpowiedzi (ang. cued recall - przypominanie z podpowiedzią). Przypominanie wymaga użycia specyficznych strategii przeszukiwania informacji w pamięci. Niektóre teorie wiążą te strategie z funkcjami wykonawczymi. -(3b)- rozpoznawanie (ang. recognition), lub pamięć rozpoznawcza (ang. recognition memory) - proces mniej obciążający system poznawczy w porównaniu do swobodnego przypominania, polegający na zidentyfikowaniu napływającej informacji z narządów zmysłu jako już znanej. a) pamięć epizodyczna (ang. episodic memory) – dotyczy zdarzeń mających określone umiejscowienie w czasie i przestrzeni, osadzonych w kontekście autobiograficznym. Istnieją też teorie akcentujące relację jednostki w zapamiętywanych informacjach, łącząc zagadnienia pamięci epizodycznej i semantycznej, emocji i reprezentacji poznawczych w ramach tzw. pamięci autobiograficznej [11], niemniej jednak warto zauważyć, że z definicji pamięć epizodyczna musi być autobiograficzna, podczas gdy pamięć semantyczna nie musi. - pamięć świeża (ang. recent memory) – pojęcie odnosi się do zawartości pamięci epizodycznej i określa wspomnienia z okresu minionej godziny, dnia, czy kilku tygodni. Prawdopodobnie najczęściej jest stosowane w medycynie w odniesieniu do badania zdolności do zapamiętywnia nowych informacji, często niesłusznie utożsamiane z pojęciem "pamięci krótkotrwałej" - pamięć dawna (ang. remote memory) – pojęcie odnosi się do zawartości pamięci epizodycznej i określa wspomnienia sięgające daleko wstecz, do okresu dzieciństwa, dawno dobrze utrwalone. Prawdopodobnie najczęściej jest stosowane w medycynie, w związku z pojęciem pamięci "świeżej". b) pamięć semantyczna (ang. semantic memory) - dotyczy faktów które nie mają wyraźnego osadzenia autobiograficznego, ogólnej wiedzy pozbawionej kontekstu; w węższym rozumieniu: znaczenie słów i zdań c) pamięć kontekstualna (ang. contextual memory), pamięć źródła (ang. source memory) – dotyczy kontekstu nabywanych informacji, pamięci o tym, jak i gdzie przyswojono dane informacje (wówczas pamięć dotycząca treści owej informacji określana jest jako item memory, co trudno przetłumaczyć na język polski)

2.

Pamięć niedeklaratywna/utajona/niejawna (ang. nondeclarative/implicite memory) – system pamięciowy, w jakim przechowywane informacje nie poddają się łatwo werbalizacji czy wizualizacji, ujawniają się raczej po przez zachowanie i nie zawsze muszą być uświadamiane. Z perspektywy neurobiologii ten system charakteryzuje się tym, że nie jest zwi...