Reformacja w Niemczech PDF

Preview

Summary

Notatka z reformacji niemieckiej...

Description

I. Reformacja w Niemczech. 1. Ogólne problemy genezy reformacji. - Narastający we wszystkich dziedzinach życia społecznego kryzys prowadził do konfliktu z głównym gwarantem istniejącego porządki, jakim był Kościół katolicki. Przeciwko niemu występowały liczne herezje średniowieczne – manichejczycy, arianie, albigensi, waldensi, katarzy i in. - Kościół znalazł się wobec poważnego niebezpieczeństwa. Powiększało się ono stale na skutek niezadowolenia społeczeństwa, duchowieństwa z powodu zepsucia i demoralizacji szerzącej się w Kościele. Sytuację pogarszał fakt, że Kuria uwikłana w świecką politykę, podwyższała na początku XVI w. wysokie opłaty pobierane we wszystkich katolickich krajach. - W ostrej formie fiskalizm papieski przejawił się w akcji odpustów. W zamian za wniesienie odpowiednich kwot, wierni otrzymywali zapewnienie odpuszczenia kary za grzechy, wielkość odpustu była proporcjonalna do wniesionych sum. - Demoralizacja – zarówno na najwyższym szczeblu (papiestwo), jak i na najniższym, była zjawiskiem powszechnym, spotykała się z krytyką zwłaszcza ze strony humanistów. Myśl humanistyczna, mimo tak śmiałych poglądów, jakie głosili Erazm z Rotterdamu czy Tomasz Morus, nie doprowadziłyby do zerwania z Rzymem. - Mimo krytyki ze strony humanistów, papieże przełomu XV/XVI w. i ich otoczenie nie zdradzali ochoty do przeprowadzenia rzetelnych reform bowiem cały swój wysiłek, papiestwo skupiło na walce o hegemonię w Europie Zach. - Gdy za pontyfikatu Juliusza II Erazm z Rotterdamu w 1509, następnie Luter w 1510 r. odwiedzili Rzym, była to stolica papiestwa prowadzącego wojnę, nie duchowa stolica świata chrześcijańskiego. Nawet w obliczu ataku na Kościół, jakim była działalność Savonaroli, SA nie potrafiła podjąć dzieła reformy. - Na zwołanym przez Juliusza II soborze laterańskim 1512 r. mówiono o konieczności reformy, ale w rzeczywistości sobór miał do spełnienia inne, świeckie zadania. Następca Juliusza, Leon X, powołał do życia komisję, która miała zająć się problemem reform, jednakże jej rezultaty okazały się znikome. 2. Niemcy na przełomie XV i XVI w. - Na przełomie XV i XVI w. skupiły się tu wszystkie antagonizmy społeczne i polityczne dla ówczesnej Europy Zach. Kraj liczący w tym czasie 12-13 mln ludności był pod względem politycznym bardzo niejednolity. Święte Cesarstwo Rzymskie obok ziem rdzennie niemieckich obejmowało; Czechy, ziemie włoskie, Niderlandy. - Nominalnie całe Niemcy znajdowały się od 1438 r. pod władzą cesarzy z rodu Habsburgów, w rzeczywistości stanowiły luźny związek kilkudziesięciu państewek ze sobą powiązanych. Ustrój Rzeszy stanowi złota bulla cesarza Karola IV z 1356 r. Na jej podstawie 7 elektorów (arcybiskupi moguncki, koloński i trewirski, król czeski, palatyn reński, książę sasko-witemberski oraz mgrb brandenburski) uzyskało prawo obioru króla rzymskiego, któremu elekcja otwierała drogę do korony cesarskiej. - Złota bulla przyznawała elektorom suwerenność w ich księstwach, tzw. Prawo majestatu oraz wprowadzała dziedziczność godności elektorskich. O podobny status ubiegały się także inne

państewka. Jednym z przejawów tendencji odśrodkowych było oderwanie się od Rzeszy w 1499 r. Związku Szwajcarskiego, formalnie nastąpiło to w skutek traktatu westfalskiego w 1648 r. - Partykularyzm i brak jednolitych władz centralnych stanowił zasadniczą cechę ustroju państwowego Rzeszy. Czynnikami łączącymi miały być; osoba cesarza, wspólny sejm (Reichstag), utworzony w 1498 r. z dawnego sądu kameralnego Sąd Kameralny Rzeszy. - Dążenie do reformy ustroju doprowadziło do reform na sejmie w Wormacji w 1495 r. Prócz utworzenia Sądu, ogłoszono pokój ziemski, powołano do życia centralny rząd Rzeszy, złożony z cesarza lub osoby przezeń wyznaczonej oraz 20 członków. Okazał się jednak efemerydą i przestał istnieć w 1502 r., by nieco później powrócić na kilka lat. - Pod koniec Xv w. utworzono Radę Nadworną Rzeszy, jej znaczenie w dziele konsolidacji ziem niemieckich okazało się niewielkie, ponieważ stała się ona po pewnym czasie instytucją o charakterze sądowym. - Sejm Rzeszy do końca XV w. dzielił się na 3 kolegia – elektorów, książąt i miast, obradujące i podejmujące uchwały oddzielnie. Znaczenie sejmu było ograniczone ze względu na brak centralnej władzy wykonawczej i tendencji odśrodkowych. - Źródłem rozbicia politycznego były wielkie różnice gospodarcze między poszczególnymi częściami. Obok bardzo rozwiniętego pod względem ekonomicznym południa, istniały kraje o znacznie niższym stopniu rozwoju. W XV w. życie gospodarcze kształtuje się pomyślnie, ujemną cechą był jego charakter lokalny. - Nie było miasta, które mogło pretendować do centralnego ośrodka gospodarczego i handlowego. W ramach feudalnych stosunków istniały już formy wczesnokapitalistycznej gospodarki – system nakładczy, szczególnie wyraźnie występował w przemyśle tekstylnym i górniczym. Nakładcy często angażowali do pracy nie tylko ludność miejską, ale i wiejską, zwiększali wyzysk m.in. płacąc za pracę wyrobami, przy czym ceny tych wyrobów ustalano większe niż ich wartość rynkowa. - Silne zróżnicowanie i antagonizmy panowały wewnątrz stanu mieszczańskiego. Drobniejsi kupcy i przemysłowcy-nakładcy znajdowali się pod przemożną presją ekonomiczną potężnych domów bankowo-handlowo-przemysłowych – Fuggerów, Welserów, Imhofów i innych. - Firmy te rozporządzając olbrzymimi sumami pieniędzy i opierając się na przywilejach, stawały się monopolistami i dyktatorami życia gospodarczego nie tylko Niemiec, ale także innych państw europejskich (Węgry, Austria i in.). - Trzecim partnerem konfliktów społecznych w miastach niemieckich tego okresu był plebs, czyli czeladnicy, najemni robotnicy i ludzie luźni nie posiadający stałego i określonego zajęcia. Byli oni sprzymierzeńcami kupców i majstrów, równocześnie coraz częściej występowali przeciw swoim sojusznikom, od których dzieliły ich sprzeczne interesy. - Sytuacja na wsi niemieckiej w tej epoce charakteryzuje się dążeniem właścicieli ziemskich do zwiększenia powinności chłopskich. Rosły różne obciążenia; moralne, stałe, specjalne – danina pośmiertna ściągana przez pana feudalnego ze spuścizny po zmarłym chłopie. - Na przełom XV i XVI w. przypada wyraźny podział kraju na dwa całkowicie odrębne pod względem rozwoju gospodarczego tereny – południowo-zachodni i północno-wschodni. Granica między nimi przebiegała wzdłuż Łaby. Na pierwszym panowała nadal gospodarka czynszowa oparta

na rencie w pieniądzach lub produktach, ściąganej przez panów feudalnych. Chłopi czynszowi mieli samodzielność ekonomiczną i lepszą pozycję prawną – nieusuwalność z ziemi, dziedziczność gospodarstwa, swoboda osobista. Chłopi znajdowali się w potrójnej zależności od feudałów; jeden występował jako pan gruntowy, drugi sprawował jurysdykcję, trzeci zgłaszał prawo do osobistej zwierzchności – spory pomiędzy nimi obracały się zwykle na korzyść chłopa. - Na wschód od Łaby nawrót do renty odrobkowej, czyli pańszczyzny. Pan feudalny włada sam wielkim majątkiem, a swe prawa do chłopa i jego ziemi wykorzystuje w ten sposób, że żąda od niego bezpłatnej pracy na swych gruntach – wtórne poddaństwo chłopów, związane to było z regresem ekonomicznym i społecznym. - Położenie chłopa w przededniu reformacji i wojny chłopskiej nie było jednakowe, a Niemcy tego okresu to dwa różne kraje pod względem rozwoju gospodarczego i społecznego. Na początku XVI w. w Niemczech, i to głównie południowo-zachodnich, wyrosła silna opozycja chłopska, przeciwko istniejącemu stanowi rzeczy występowało mieszczaństwo i rycerstwo. - Wszystkie antagonizmy społeczne, gospodarcze i polityczne, które nurtowały Niemcy tego okresu, znalazły ujście w formie wystąpień o charakterze religijnym. Religia i Kościół miały przemożny, decydujący wpływ na wszystkie dziedziny życia ludzkiego i jakakolwiek zmiana była możliwa jedynie przy jego poparciu lub walkę z nim. - Grunt do wystąpienia Lutra przygotowali humaniści, nie tylko ci, którzy krytykowali Kościół przychylnie, ale i ci, których wystąpienia miały ostry charakter – Reuchlin (dążył do zbadania ksiąg Starego Testamentu w oryginale, nauczył się hebrajskiego, w potępionym przez inkwizycję dziele Augenspiegel głosił znaczenie tego języka dla teologii i życia chrześcijańskiego), Rubeanus i Hutten (ogłosili w latach 1515-1517 Epistolae virorum ouscurorum, w których atakowali scholastykę oraz ciemnotę zakonników). - Szczególną pozycję w dziejach humanizmu niemieckiego, a zarazem reformacji zajmuje von Hutten, jednym z kierunków reprezentowanych w humanizmie niemieckim był kierunek patriotyczny. Obok Wimpfelinga, to właśnie Hutten jest reprezentantem tego kierunku – humanista o publicystycznym temperamencie. Był aktywnym polemistą i publicystą, pomimo choroby. Bronił niemieckich interesów narodowych. - W humanizmie niemieckich pojawiły się także tendencje o charakterze pogańskim, które dają się zaobserwować w twórczości Konrada Celtesa (1459-1508), znanego ze swych kontaktów z Polską. - Źródłem reformacji, obok innych przyczyn, były idee głoszone przez humanistów, zwłaszcza poglądy o konieczności reform w Kościele.

3. Wystąpienie Lutra i jego doktryna. - Marcin Luter ur. się 10 XI 1483 r. w Eisleben w Turyngii, jako syn górnika. Jego rodzina stopniowo doszła do dobrobytu, w związku z czym młody Luter rozpoczął studia na Uniw. w Erfurcie (1501), gdzie w 1505 r. otrzymał stopień magistra nauk wyzwolonych. Prawem, które miało być jego zawodem nie interesował się, pociągały go zagadnienia religijne. - 17 lipca 1505 r. wstąpił do zakonu augustianów w Erfurcie, 1510 r. udał się w interesie swego zakonu do Rzymu i tu uderzył go zbytek i zepsucie. W maju 1512 r. został wybrany przeorem zakonu w Wittenberdze, jesienią tego samego roku otrzymał tytuł doktora teologii i zaczął wykłady Pisma Świętego na tamtejszym uniwersytecie.

- Razem ze swym przełożonym Johanem Staupitzem, pracował nad reformą zakonu augustianów, nie występował przeciwko Kościołowi, nawet w okresie soboru laterańskiego 1512-1515 stał po stronie SA. - Rozmyślania i lektura kształtowały powoli w Lutrze nowe poglądy na zasadnicze problemy religijne. Głównym ich źródłem była Biblia, nieobce były mu poglądy niektórych teologów i myślicieli, przede wszystkim filozofa-nominalisty z XIV w. Williama Occama i jego komentatora z XV w. Gabriela Biela, którego dzieła cieszyły się w Niemczech dużą popularnością. - Luter nie był wielkim erudytą, nie trafiały do jego przekonania idee humanistycznie. Do mędrców i poetów starożytnych odnosił się z lekceważeniem i pogardą. Dla niego jedyną skarbnicą wiedzy była Biblia. Rozczytywał się w listach św. Pawła, a w liście do Rzymian znalazł podstawę do jednego ze swych głównych twierdzeń teologicznych. - Była nim doktryna o zbawieniu. Uznał, że najważniejsza dla zbawienia duszy ludzkiej jest wiara w Boga i Jego słowa wyrażone w Ewangelii. Nie przez uczynki, lecz przez wiarę i łaskę boską i pokutę osiągnie człowiek zbawienie. -Na wystąpienie przeciwko Rzymowi zdecydował się dopiero w związku z odpustami, które ogłosili Juliusz II, potem zaś Leon X. Głównym kwestorem na terenie Niemiec został abp moguncki i magdeburski Albert Hohenzollern, propagandą akcji zajął się Johann Tetzel, członek zakonu dominikanów. - Przy zbieraniu odpustów doszło do wielu nadużyć. Stosunek Lutra do akcji był wrogi, nie zdecydował się od razu na publiczne wystąpienie, nadużycia pchnęły go w końcu do tego czynu. 31 października 1517 r. Marcin Luter ogłosił swoje 95 tez skierowanych przeciwko odpustom. Wyłożył w nich podstawowe zasady swych przekonań, przede wszystkim zaatakował odpusty jako niesłuszne i bezcelowe. - Aczkolwiek jego wystąpienie nie oznaczało jeszcze zerwania z Kościołem, był to jednak pierwszy krok. Tezy wywołały w kraju zainteresowanie, a ich autorowi przysporzyły wielu przyjaciół, ale i wrogów. Do pierwszych zaliczyć należy elektora saskiego Fryderyka, humanistów niemieckich Melanchtona (Filipa Schwarzerda), Huttena. Do drugich – obok papieża Leona X, legat papieski kardynał Cajetan, Tetzel, i prof. Uniw. w Inglostadt Johann Eck, anglik Colet i Francuz Lefevre. Erazm nie potępiał Lutra, zajął stanowisko niewyraźne i chwiejne. - Pierwszy do walki polemicznej z Lutrem przystąpił Tetzel. Nie doprowadziła ona do uspokojenia sytuacji, wręcz przeciwnie Luter wysunął kolejne twierdzenia. W październiku 1518 r. przybył na sejm do Augsburga, dokąd został wezwany przez kard Cajetana, Luter wyczuł w tym podstęp i uciekł z miasta w obawie przed aresztowaniem. - Papież Leon X nie przeciągał struny, w ówczesnej sytuacji politycznej zależało mu na poparciu elektora saskiego Fryderyka, który był zwolennikiem Lutra. Doszło do odprężenia a Luter w specjalnym liście skierowanym do Leona X wyłożył akt obediencji (początek 1519 r.). - Już latem 19 roku doszło pod auspicjami Fryderyka do nowej dyskusji publicznej. Przeciwnikiem Lutra był Johann Eck. W odpowiedzi na zarzut Ecka, że głosi te same hasła co Hus, Luter stwierdził, że nauka czeskiego reformatora nie była sprzeczna z duchem chrześcijańskim, potępienie przez sobór w Konstancji było niesłuszne.

- Teorie głoszone przez Lutra i jego dysputy przekształciły się w walkę o obliczu społecznym, politycznym a także narodowościowym. Liczba jego zwolenników z dnia na dzień rosła, on sam zaś występował ostrzej przeciwko Kościołowi. - W 1520 r. ukazały się 3 jego prace, w których sformułował poglądy religijne oraz społecznopolityczne – Do szlachty chrześcijańskiej narodu niemieckiego o naprawie społeczeństwa chrześcijańskiego – wystąpił przeciwko wielu przejawom życia wewnątrz Kościoła, przeciwko jego stosunkowi do władzy świeckiej, której przyznał prymat nad władzą kościelną. Powinna się ona rozwijać i móc działać bez żadnych przeszkód ze strony papieży, biskupów i duchownych. Monarchowie obdarzeni władzą z woli Bożej mają nie tylko prawo, ale i obowiązek interwencji w sprawy kościelne. - Między stanem duchownym a świeckim nie ma żadnej różnicy i żaden z nich nie może się wywyższać. Na poparcie swych tez przytaczał słowa Ewangelii, którą uznał za jedyne źródło wiary. Atakował politykę papieską, demoralizację, przekupstwo duchowieństwa. Żądał gruntownej reformy klasztorów, przekształcenia ich w szkoły myśli chrześcijańskiej. Postulował zniesienie celibatu i większe zainteresowanie duchownych sprawami parafian. - O niewoli babilońskiej Kościoła – wystąpił przeciw papieżowi i duchowieństwu, władza duchowieństwa nad ludźmi istnieje dzięki sakramentom, krytykuje sakramenty, dochodzi do wniosku, że tylko 3 z nich – chrzest, pokuta i komunia, mają znaczenie. Mszy odmawia takiego znaczenia, jakie miała dotychczas. - Problemom filozoficzno-społecznym poświęcił główne swe dzieło tego okresu, O wolności chrześcijan – przesłał je wraz z listem Leonowi X. Wolny jest chrześcijan w jednej dziedzinie – duchowej. W życiu społecznym musi podporządkować się dla dobra publicznego istniejącej władzy, chociażby władza ta wydawałaby się zła. Nie może się jej sprzeciwiać, dopóki nie wejdzie ona w konflikt z prawem boskim.

4. Potępienie Lutra przez papieża i cesarza. Bulla Exsurge Domine (1520) i edykt wormacki (1521). - Rzym zdecydował się na kontratak. W czerwcu 1520 r. Leon X podpisał potępiającą Lutra bullę Exsurge Domine. Żądał jednocześnie, by w ciągu 60 dni Luter odwołał swe poglądy, a jego pisma kazał spalić. W ostatniej dekadzie września 1520 r. ogłoszono bullę papieską w kilku krajach niemieckich. - 28 IX bullę papieską ogłosił Karol V, spalono książki Lutra na stosie w Leuven 8 października, elektorzy niemieccy nie ogłosili bulli Leona X. Luter nie ustąpił. - W grudniu 1520 r. w otoczeniu zwolenników spalił w Wittenberdze bullę papieską, w odpowiedzi na co papież ekskomunikował go nową bullą Decet Romanum pontificem (3 I 1521 r.). Liczba zwolenników Lutra rosła w Niemczech bardzo gwałtownie, wszystkie warstwy widziały w jego nauce urzeczywistnienie swoich dążeń i poglądów. Wszystkie grupy łączyły opozycyjne koła ówczesnego społeczeństwa niemieckiego we wspólnej walce przeciw Kościołowi. - Sytuacja polityczna w Niemczech stawała się coraz bardziej napięta. SA naciskała na Karola V, by ten uwięził Lutra. Cesarz skłaniał się ku tej myśli, nie mógł jednak nic zrobić bez zgody stanów. Zwołany na początku 1521 r. do Wormacji sejm Rzeszy, na który przybył opatrzony żelaznym listem Luter, miał zająć się sprawą, potępić go i wydać nakaz aresztowania.

- W czasie sejmu udzielono Lutrowi ostrzeżenia. Jednakże żądanie Rzymu wypowiedziane ustami Karola spotkało się z wielkim sprzeciwem sejmu, który żądał przesłuchania winnego. Luter nie ukorzył się i nie odwołał swoich poglądów, 20 kwietnia opuścił Wormację. - Wobec grożącego mu niebezpieczeństwa jego protektor, elektor saski Fryderyk Mądry, nakazał go porwać swoim rycerzom i ukryć na zamku w Wartburgu (4 V 1521). Tu Luter spędził prawie rok, zajmując się dalszą pracą publicystyczną, przełożył Nowy Testament na język niemiecki. - Mimo silnej opozycji Karol V podpisał 25 maja 1521 r. edykt, na mocy którego Luter, uznany za heretyka, został skazany na banicję, a dzieła jego na spalenie. To rozjarzyło sprawę, stan wzburzenia podsycali przyjaciele Lutra – Melanchton i Karlstadt, ulegający coraz bardziej prądom radykalnym. - Naukę Lutra niemal po całym kraju szerzyli zakonnicy, którzy zerwali z klasztorami. Karol V zajęty walkami z Francją nie był w stanie trzymać ręki na pulsie, a utworzony na sejmie w Wormacji centralny rząd Rzeszy okazał się bezsilny i upadł po paru latach wegetacji.

5. Początki walk społeczno-religijnych w Niemczech. Tomasz Munzer i jego ideologia. - Radykalne poglądy zaczęły się szerzyć w mieście Zwickau w Saksonii (prorocy zwikawscy). Patronował im zwolennik Lutra Karlstadt. Jego stronnicy przybywszy do Wittenbergi rozpoczęli rozruchy o podłożu społecznym, co zmusiło Lutra do ich potępienia. - Jednym z ich głównych przywódców był Tomasz Munzer, obok niego działał Nicolas Storch. W tym czasie Luter formułował dogmatykę i liturgię swego Kościoła. Zgodził się na zniesienie celibatu, komunię pod obiema postaciami, zreformował mszę, pousuwał obrazy z kościołów. - W 1524 r. zrzucił habit zakonny, a w kolejnym roku ożenił się z byłą mniszką Katarzyną von Bora. Zaczął zwalczać szerzące się poglądy społeczne, nawołując do posłuszeństwa wobec władzy świeckiej – broszura z 1523 r. O władzy świeckiej i należnym jej posłuszeństwie. - Nie był w stanie powstrzymać narastającej burzy społecznej. Pierwsze ruszyło niezadowolone rycerstwo, na czele którego stanął Franz von Sickingen (1481-1523), przyjaciel, zwolennik i protektor Lutra, któremu reformator dedykował jedną ze swych prac. - Sickingen we wrześniu 1522 r. rozpoczął walkę od ataku na siedzibę abp trewirskiego von Greifenklaua, wobec energicznej i sprawnej obrony, musiał ustąpić od miasta. W jakiś czas potem zmarł z ran odniesionych podczas walk z wojskami książąt Palatynatu, Hesji i Trewiru (V 1523). - Tymczasem na arenę walk społeczno-politycznych wystąpiły armie chłopskie. Ruch antyfeudalny wśród chłopów niemieckich wzrósł bardzo pod koniec XV w. Radykalne poglądy głosili członkowie tajnego zgromadzenia Bundschuh (Chodak), jako naczelne hasło wysuwając żądanie „Sprawiedliwości bożej”. - Lokalne powstanie chłopskie w Wittenbergi (1514) wysuwało żądanie zniesienia przywilejów feudalnych i zaprowadzenia wspólnej własności pastwisk i lasów. - Powstanie ludowe, które zmieni się w wojnę chłopską, będącą pierwszym aktem europejskiej rewolucji burżuazyjnej, znalazły ideologa w osobie Tomasza Münzera (ok. 1489-1525). Od samego początku należał on do zwolenników Lutra. Poglądy jego stawały się coraz bardziej radykalne i nieuchronnie prowadziły do konfliktów z nauką Lutra.

- Prorocy zwikawscy nie wydawali się Lutrowi i jego zwolennikom niebezpieczni, dopóki nie zaczęli ulegać poglądom Münzera. Dopiero Luter zdecydował się na czynne wystąpienie przeciw nim. - Münzer głosił całkowitą negację stosunków społecznych feudalizmu i konieczności ich zmiany drogą rewolucji. Jego mistrzami byli średniowieczni filozofowie-mistycy, Joachim z Fiore i Tauler. W naukach swych występował przeciwko wszelkiej hierarchii duchowej i świeckiej, głosząc, że najważniejszą rzeczą jest natchnienie zesłane przez Ducha Świętego, wszelkie pośrednictwo duchownych jest zbyteczne. Nie uznawał nabożeństw. Jedyną formą kultu miało być czytanie Biblii i śpiewanie psalmów. - Nie uznawał chrztu niemowląt i dzieci, głosząc konieczność przyjmowania go w wieku do...