Tokoh Ulama di Sarawak dan Peranannya terhadap Kelangsungan Islam Zaman Pemerintahan Brooke PDF

Preview

Summary

PROSIDING NADWAH ULAMA NUSANTARA (NUN) IV, 25-26 NOVEMBER 2011 Prosiding Nadwah Ulama Nusantara (NUN) IV: Ulama Pemacu Transformasi Negara disunting oleh: Azmul Fahimi Kamaruzaman, Ezad Azraai Jamsari, Ermy Azziaty Rozali, Farid Mat Zain, Hakim Zainal, Izziah Suryani Mat Resad @ Arshad, Maheram Ahma...

Description

PROSIDING NADWAH ULAMA NUSANTARA (NUN) IV, 25-26 NOVEMBER 2011 Prosiding Nadwah Ulama Nusantara (NUN) IV: Ulama Pemacu Transformasi Negara disunting oleh: Azmul Fahimi Kamaruzaman, Ezad Azraai Jamsari, Ermy Azziaty Rozali, Farid Mat Zain, Hakim Zainal, Izziah Suryani Mat Resad @ Arshad, Maheram Ahmad, Md Nor Abdullah, Napisah Karimah Ismail & Zamri Arifin © Jabatan Pengajian Arab dan Tamadun Islam, Fakulti Pengajian Islam, Universiti Kebangsaan Malaysia, Bangi, Selangor ISBN 978-983-9368-57-4 (2011), http://www.ukm.my/nun/prosiding%20atas%20talian.htm

Tokoh Ulama di Sarawak dan Peranannya terhadap Kelangsungan Islam Zaman Pemerintahan Brooke 1

1

Noranizah Yusuf, 1,2Wan Kamal Mujani & 1,2Ezad Azraai Jamsari

Jabatan Pengajian Arab dan Tamadun Islam, Fakulti Pengajian Islam 2 Institut Kajian Rantau Asia Barat (IKRAB) Universiti Kebangsaan Malaysia, 43600 UKM Bangi, Selangor

Abstrak: Artikel ini bertujuan membincangkan tokoh-tokoh ulama di Sarawak pada zaman pemerintahan keluarga Brooke dan peranan mereka dalam meneruskan kelangsungan Islam di Sarawak. Dalam tempoh masa tersebut, Sarawak diperintah oleh Keluarga Brooke yang berasal dari Eropah. Memandangkan Sarawak diperintah oleh non-muslim situasi ini sudah tentu memberikan kesan terhadap perkembangan agama Islam di Sarawak. Hasil kajian mendapati bahawa penguasaan Keluarga Brooke ke atas Sarawak membawa paradigma baru dalam kehidupan beragama masyarakat di Sarawak. Walaupun mereka dilaporkan tidak menyekat perkembangan agama Islam tetapi polisi Brooke yang menggalakkan perkembangan agama Kristian kesannya dapat kita lihat hingga ke hari ini. Agama tersebut telah menjadi anutan sebahagian besar penduduk di Sarawak terutamanya golongan peribumi. Kerancakan gerakan Kristianisasi ini telah mencetuskan tindak balas positif di kalangan tokoh agamawan tempatan yang terdiri daripada golongan ulama. Walaupun tidak secara radikal, golongan ulama ini bangkit menangkis serangan ideologi dan fahaman yang jelas bertentangan dengan Islam. Golongan ulama ini berperanan khususnya dalam pengekalan jati diri masyarakat Islam di Sarawak dengan mempelbagaikan usaha seperti penubuhan institusi pendidikan Islam yang bersifat formal dan sistematik, membina surau dan masjid serta institusi yang menjaga hal ehwal Islam. Dalam konteks perkembangan Islam di Sarawak, inisiatif dan peranan yang telah dimainkan oleh tokoh-tokoh ulama ini tidak dapat dinafikan khususnya dalam kebangkitan umat Islam di Sarawak.

PENGENALAN Tokoh-tokoh ulama memainkan peranan yang cukup signifikan dalam meneruskan kelangsungan Islam di Sarawak terutamanya pada period penguasaan Keluarga Brooke. Walaupun pemerintah Brooke menunjukkan dasar toleransi dan keterbukaan terhadap agama Islam namun perkembangan dan penyebaran Islam di Sarawak agak terbatas kerana berhadapan dengan ancaman Kristianisasi yang dibawa oleh pihak pemerintah ketika itu. Situasi ini memberikan impak yang cukup besar di kalangan masyarakat Islam di Sarawak. Pendakwahan Islam ke atas kaum bumiputera yang lain juga menjadi semakin sukar untuk dilaksanakan kerana gerakan Kristian mendapat sokongan pemerintah berbanding agama Islam. Ini mungkin disebabkan pihak pemerintah melihat Islam sebagai satu ancaman kepada mereka tetapi dalam masa yang sama mereka harus menunjukkan sikap tolak ansur kepada agama Islam bagi mendapatkan sokongan penduduk tempatan terutamanya masyarakat Melayu yang sangat berpengaruh pada ketika itu. Keadaan ini mendorong kepada kemunculan beberapa tokohtokoh ulama tempatan yang berusaha untuk mempertahankan akidah umat Islam dan memastikan kelangsungan Islam di Sarawak. Tokoh-

tokoh ulama ini juga memainkan peranan penting khususnya dalam mewujudkan beberapa institusiinstitusi pendidikan Islam formal serta penubuhan institusi-institusi yang bertujuan menjaga hal ehwal masyarakat Islam. Sejarah Pemerintahan Keluarga Brooke di Sarawak: Sejarah kedatangan keluarga Brooke ke Sarawak bermula apabila Gabenor Singapura meminta pertolongan James Brooke untuk memberikan hadiah dan surat ucapan terima kasih Gabenor Singapura kepada Pengiran Muda Hashim. Pengiran Muda Hashim telah menghulurkan bantuan kepada kelasi-kelasi kapal milik Inggeris yang karam berhampiran dengan Sungai Sarawak (Kuching). Kebetulan pada masa tersebut, James Brooke yang berada di Singapura sedang melakukan persiapan untuk belayar ke Pulau Borneo (Buyong, 1981: 13). Pada 27 Julai 1839, James Brooke bertolak meninggalkan Singapura dan akhirnya sampai di Kuching pada 15 Ogos 1839. James Brooke melabuhkan kapalnya berhadapan dengan rumah Pangiran Muda Hashim dan seterusnya menyerahkan surat dan hadiah tersebut kepada Pangiran Muda Hashim. Sejak pertemuan itu, James Brooke dikatakan telah bersahabat baik dengan Pengiran Muda Hashim (Buyong, 1981: 14-15).

363

PROSIDING NADWAH ULAMA NUSANTARA (NUN) IV, 25-26 NOVEMBER 2011

Pada 28 September 1839, James Brooke bertolak meninggalkan Kuching dan meneruskan pelayarannya hingga ke Sulawesi serta beberapa tempat lain. Pada 18 Ogos 1840, James Brooke datang semula ke Sarawak. Pada masa tersebut, Sarawak berada dalam keadaan huru-hara akibat sikap Pengiran Mahkota yang dikatakan menindas penduduk tempatan. Kezaliman dan penindasan yang dilakukan oleh Pengiran Mahkota telah menimbulkan pemberontakan yang diketuai oleh Datu-Datu Melayu tempatan termasuklah Pengiran Usop. Situasi yang tidak terkawal ini menyebabkan Pengiran Muda Hashim terpaksa meminta pertolongan James Brooke untuk menamatkan pemberontakan tersebut dengan ganjaran beliau akan diberikan kuasa dan kedudukan di Sarawak. Kenyataan ini terkandung dalam penulisan Robert Payne (1991: 46): By agreement in the year of th Prophet one thousand two hundred and fifty-seven, at twelve o’clock on the thirtieth day of the month of Rejab, Prince Muda Hashim, son of the late Sultan Mohammed, with pure heart ang high purpose, doth hereby transfer to the well-born James Brooke power over the country of Sarawak, together with all its dependencies, and present and future revenues...he agrees to pay to the Sultan of Bruni one thousand Spanish dollars. He furthers undertakes to respect the laws and customs of the Malays of Sarawak, formely subject to the Sultan of Brunei, Prince Muda Hashim and the Malay governors.

Selepas berjaya meredakan pemberontakan tersebut, James Brooke telah dilantik sebagai Residen Sarawak pada bulan Febuari 1841 dengan beberapa syarat tertentu.1 Namun James Brooke dikatakan tidak berpuas hati dengan kedudukannya di Sarawak lalu mengugut Pangiran Muda Hashim. Melalui ugutan dan tekanan yang dibuat, maka pada 24 September 1841Sultan Brunei akhirnya terpaksa menyerahkan Sarawak kepada James Brooke. James Brooke secara rasminya dilantik sebagai Gabenor Sarawak (Mohd. Zamro & Zuliza, 2003: 506). Pada 31 Julai 1842 pula, Sultan Omar Ali Saifuddin II iaitu sultan yang memerintah Brunei ketika itu telah melantik James Brooke sebagai Rajah Putih2 yang pertama di Sarawak apabila James Brooke bersetuju untuk membayar wang sejumlah £1,000 setiap tahun kepada Sultan Brunei. Dengan penyerahan tersebut, bermulalah era penjajahan Inggeris di Sarawak dan James Brooke mempunyai kuasa mutlak ke atas Sarawak yang kemudiannya diwarisi oleh kaum keluarganya. Robert Payne (1960: 14) menyatakan: In all history only one man succeeded in coming from the West and making himself King over an Eastern race and founding a dynasty which lasted for a hundred years. This man debonair young Englishman called James Brooke, became the legend in his lifetime.

Pada peringkat awal, James Brooke hanya menguasai kawasan di sekitar Kuching sahaja, namun kemudiannya beliau telah berusaha untuk meluaskan tanah jajahannya. Pada tahun 1846, James Brooke berjaya menguasai Kuala Samarahan

dan setelah itu pada tahun 1853, wilayah kekuasaannya berkembang hingga ke kawasan Sadong, Lingga, Skrang, Saribas dan Sri Aman. Kemudiannya, pada tahun 1861, kawasan pemerintahannya diperluaskan lagi dari Rajang hingga ke Bintulu. Perkembangan Islam Zaman Pemerintahan Brooke di Sarawak: Sepanjang pemerintahan Brooke, pergaulan dan cara hidup segelintir masyarakat Melayu Islam mula diresapi oleh unsurunsur Barat. Hal ini membimbangkan sebahagian masyarakat Islam yang lain. Sebagai contoh, sekitar tahun 1920-an telah muncul persatuan-persatuan yang bercorak hiburan seperti Kampung Tanjung Kesenangan Club (1926), Sarawak Malay Tennis Club (1929), Sinjan Music Club dan Surabaya Jolly Minstrels (Zulkiple & Juanda, 2003: 643). Antara yang dikritik hebat oleh orang-orang Melayu adalah majlis joget yang berlarutan hingga ke larut malam, seperti yang dicatatkan dalam Sarawak Gazette bertarikh 2 Disember 1935: …..with those drum, the lady singers strike behind the curtains, singing beautiful songs; in front, the youngsters will jump and step dance in any direction they desire, and the chance of the two dancers is simultaneous…in conclusion, last in earnest that home folks should take steps to limit these dancers, as they lead to ruination, and whosoever craves for their continuation only invites more practical troubles and nuisance.

Di samping itu, perubahan dalam cara berpakaian di kalangan masyarakat Islam Sarawak juga turut berlaku. Fenomena ini tercatat dalam Sarawak Gazzette bertarikh 2 Disember 1935: During the last few years the traditional dress of the Malay appears largely to have given way to gaudy neckties, blazers and bell bottom trousers. This seems a pity. Visitors from Malaya where national dress is far more generally worn that it is here cannot fail to be unfavourably impressed and ut seems Government might take the lead by insisting on all Malay custumes in the office (Sanib, t.th.: 185).

Kesedaran sebilangan orang Melayu tentang peri pentingnya menghayati ajaran Islam menyebabkan mereka mula menunjukkan perasaan tidak berpuas hati terhadap pihak penjajah dan budaya Barat yang mula menular di kalangan masyarakat Islam itu. Ini dihangatkan lagi dengan isu kedudukan orang Melayu yang seringkali dikaitkan dengan masalah kemunduran terutama dalam bidang ekonomi dan pendidikan. Hal ini telah mendorong pemikir-pemikir Melayu untuk menyuarakan pendapat mereka, sekaligus menyedarkan mereka tentang betapa pentingnya kemajuan dalam kehidupan. Oleh yang demikian, mereka telah menerbitkan akhbar yang bukan sahaja berperanan sebagai penyampai berita, tetapi juga sebagai wadah untuk menyebarkan pengetahuan Islam. Akhbar tersebut ialah Fajar Sarawak3 iaitu sebuah akhbar berbahasa Melayu yang buat pertama kalinya diterbitkan pada 1 Febuari 1930 oleh Sarawak Printing Company4 (Habid’s, 1995: 36).

364

PROSIDING NADWAH ULAMA NUSANTARA (NUN) IV, 25-26 NOVEMBER 2011

Fajar Sarawak dilancarkan untuk memberi kesedaran di kalangan masyarakat Islam supaya memberi perhatian terhadap kedudukan politik dan ekonomi mereka di samping memupuk semangat perpaduan di kalangan orang Melayu itu sendiri. Para penulis dalam akhbar itu berpendapat bahawa perkara asas yang perlu dilaksanakan ialah berpegang teguh terhadap ajaran Islam kerana dengan cara ini barulah orang-orang Melayu dapat mengubah sikap mereka untuk mencapai kemajuan (Md. Amin 2003: 440). Selain itu, akhbar ini juga menjadi saluran dalam membicarakan hal-hal yang berkaitan dengan Islam. Antara rencana-rencana yang telah dimuatkan dalam akhbar ini ialah ‘Hikmat dan Rahsia Puasa’, ‘Dari Hal Agama Islam’ dan ‘Kewajipan Kita Selaku Manusia’ (Suffian, 2003: 560). Dalam masa yang sama, perdebatan mengenai peranan agama dalam kehidupan harian masyarakat Islam serta langkah-langkah pemulihan atau pembaharuan turut diutarakan. Misalnya, terdapat tulisan mengenai beberapa orang Datu yang telah mempelopori gerakan tertentu bagi mengurangkan belanja mengurus mayat dan biaya kenduri perkahwianan (Md. Amin 2003: 440). Sehubungan dengan itu, Fajar Sarawak juga menyiarkan berita-berita semasa yang berlaku di negara-negara Islam yang lain seperti di Afghanistan, Iran, Turki dan negara-negara di Timur Tengah. Walau bagaimanapun, peristiwa-peristiwa semasa dari Tanah Melayu, Singapura, jajahan Hindia Timur Belanda termasuk Brunei atau Borneo Utara kelihatan agak kurang dipaparkan walaupun kedudukan geografinya tidak jauh dari Sarawak (Thomas, 1984: xvii). Fajar Sarawak didapati lebih mengutamakan berita-berita tentang keadaan semasa yang berlaku di negara-negara Islam yang terkenal seperti Mesir dan Turki yang banyak mempengaruhi pemikiran tokoh-tokoh nasionalisme di Tanah Melayu. Hasil daripada idea dan pemikiran yang dimuatkan dalam akhbar ini terutamanya dari sudut pendidikan telah mencetuskan penubuhan beberapa buah sekolah seperti Sekolah Merpati Jepang, Sekolah Encik Buyong dan Sekolah Permaisuri sekitar tahun 1930 hingga 1931 (Sabihah 1990: 56). Bertitik-tolak daripada idea-idea dalam Fajar Sarawak inilah, orang Islam khususnya masyarakat Melayu mula menunjukkan perubahan yang positif dengan penubuhan Persatuan Melayu Sarawak (PMS) pada tahun 1939. Walaupun perjuangan PMS lebih tertumpu kepada meningkatkan taraf hidup masyarakat Melayu, namun aspek ‘memelihara, menjaga dan meluaskan syiar Islam’ tidak diketepikan kerana ia juga adalah salah satu daripada objektif penubuhan PMS (Suffian, 2003: 560). Antara usaha yang telah dilaksanakan oleh PMS ialah menubuhkan sebuah sekolah agama di Masjid India. Ahli-ahli PMS juga telah cuba untuk mendapatkan sokongan orang Melayu agar sekolah tersebut dapat didirikan bagi memberi peluang kepada anak-anak Melayu mendapat pendidikan

Islam sebagaimana yang diperolehi kanak-kanak Muslim India. Berdasarkan keterangan di atas, tidak dinafikan bahawa pemerintah-pemerintah Brooke juga memberikan ruang terhadap pengembangan agama Islam di Sarawak. Sebagai contohnya, James Brooke telah menunjukkan sikap toleransi dan keterbukaannya terhadap agama Islam di Sarawak. Walau bagaimanapun, kehadiran James Brooke sedikit sebanyak telah membawa kepada dasar baru dalam hubungan etnik di Sarawak. James Brooke dilaporkan telah cuba memisahkan hubungan di antara kaum Melayu terutamanya golongan Sharif dan penduduk peribumi kerana beliau beranggapan bahawa hubungan tersebut akan memberi ancaman kepada kedudukannya di Sarawak (Hashim, 1983: 40). Penyisihan golongan Sharif ini sedikit sebanyak telah memberi kesan terhadap dakwah Islam di Sarawak. Hal ini menyebabkan longgarnya komitmen masyarakat Islam Sarawak terhadap ajaran Islam dan apatah lagi dengan situasi mereka yang baru sahaja mengalami zaman peralihan daripada anutan aninisme kepada Islam (Md. Amin 2003: 439). Begitu juga dengan pengganti James Brooke iaitu Charles Brooke dan Vyner Brooke. Mereka dilaporkan mengambil pendekatan yang sama dengan James Brooke dan menunjukkan sifat toleransi terhadap agama Islam. Tokoh Ulama dan Peranannya terhadap Kelangsungan Islam di Sarawak. Dalam memastikan survival agama Islam di Sarawak, tokoh-tokoh ulama telah memainkan peranan mereka supaya sinar agama Islam tidak terus lenyap dari bumi Sarawak. Menyentuh tentang sumbangan dan peranan tokoh-tokoh ulama yang lahir di bumi Sarawak amat besar dalam perkembangan dan kesedaran intelektual Islam. Bukti yang jelas yang dapat dilihat ialah zaman pemerintahan Crown Colony di Sarawak. Ulama-ulama begitu progresif dan prihatin dalam memelihara dan mempertahankan akidah umat Islam supaya tidak dicemari oleh anasir-anasir luar yang boleh merosakkan dan memesongkan akidah masyarakat Islam. Mereka bertanggungjawab dalam membimbing masyarakat kepada kehidupan Islam yang sebenarnya dengan menggabungkan di antara kesejahteraan hidup di dunia dan akhirat. Dengan merujuk kepada kedatangan Islam yang mewajibkan penganut-penganutnya belajar membaca maka adalah tidak mustahil telah wujud satu bentuk pendidikan iaitu sekurang-kurangnya kebolehan membaca al-Quran dan membaca tulisan Jawi di kalangan orang Islam di Sarawak. Hal ini jelas apabila kita merujuk kepada tulisan Low tentang pendidikan yang dialami oleh kanak-kanak yang berumur dalam lingkungan lima hingga Sembilan tahun (Low 1848: 138) The sons only are educated in mere establishments, which are generally kept by priest: their course of instruction comprises the

365

PROSIDING NADWAH ULAMA NUSANTARA (NUN) IV, 25-26 NOVEMBER 2011 reading and writing of their own languages, the reading of the Koran (al-Quran) in Arabic, and the repetitions of various form of prayer by the Mohametan (Islam) religion

Secara ringkasnya, aliran pendidikan Islam yang berlaku di Sarawak agak berbeza sedikit dengan negeri-negeri di Semenanjung Malaysia. Walaupun tidak mempunyai institusi-institusi pengajian pondok, namun Sarawak mempunyai barisan ulama yang secara langsung mempunyai jaringan perhubungan dengan pengajian di Mekah. Sebagai contohnya, Datuk Hakim Keramat merupakan seorang ulama yang telah merintis jalinan intelektual di antara ulama Sarawak dengan ulama Mekah (Ismail & Farah: 524). Dalam meneliti perbincangan mengenai peranan ulama-ulama di Sarawak, kita tidak boleh melihat peranan mereka secara berasingan dan terpisah antara satu sama lain.masing-masing mempunyai peranan dan keistimewaan mereka yang tersendiri dalam proses perkembangan Islam di Sarawak. Datuk Hakim Haji Abdul Rahman: Nama sebenar beliau ialah Abang Haji Abdul Rahman bin Abang Haji Ibrahim atau lebih dikenali sebagai Datuk Hakim Keramat. Beliau dilahirkan di Kuching pada tahun 1829M. Datuk Hakim Haji Abdul Rahaman mempunyai dua orang isteri iaitu Dayang Fatimah dan Datin Hajjah Mariam dan telah dikurniakan 19 orang anak yang kebanyakannya menjadi tokoh agama yang terkenal di Sarawak. Antaranya ialah Datuk Hakim Azhari, Datuk Hakim Haji Ashaari, Syeikh Syibli, Datuk Imam Haji Suhaili dan ramai lagi. Datuk Hakim Keramat telah menerima galakan untuk mendalami agama Islam daripada seorang Arab yang berasal dari Madinah iaitu Syeikh alMakawi (Muhammad 1988: 51). Beliau telah berangkat ke Mekah bersama ayahnya, Haji Ibrahim ketika berumur 12 tahun. Di Mekah beliau mempelajari ilmu-ilmu agama antaranya fiqh, nahu, hadith, tauhid dan sebagainya. Setelah Sarawak dijajah oleh Brooke beliau telah pulang ke Sarawak pada tahun 1850M kerana khuatir dan bimbang sekiranya ada percubaan orang Inggeris untuk mengubah akidah dan pegangan umat Islam. Ketika berhadapan dengan Brooke, beliau mengambil sikap berdiplomasi kerana beliau yakin bahawa perjuangan secara kekerasan tidak akan membawa apa-apa kebaikan dan kesudahan yang baik bagi penduduk di Sarawak. Apa yang penting baginya ialah mempertahankan dan menjaga benteng akidah dan pegangan agama umat Islam Sarawak dari dirosakkan oleh orang putih yang jelas misinya untuk mengkristiankan penduduk di Sarawak. Oleh itu beliau telah mengatur strategi perjuangannya dengan bergiat dalam bidang ilmu pengetahuan demi memperkukuhkan akidah dan kefahaman agama Islam di kalangan penduduk di Sarawak. Oleh itu, beliau telah mengatur strategi perjuangannya dengan bergiat dalam bidang ilmu pengetahuan demi memperkukuhkan akidah dan kefahaman agama

Islam di kalangan penduduk Sarawak (Wan Saghir 2009). Pada tahun 1870 beliau telah dilantik sebagai Tuan Hakim yang berperanan sebagai ketua agama orang Islam. Pada tahun 1886 pula beliau dilantik sebagai Datuk Hakim. Beliau juga mendirikan sebuah surau di Kampung Bandarsah yang terletak di hadapan rumahnya bagi menjalankan aktivitiaktiviti pendakwahan dan tugas-tugas kehakimannya. Beliau dan anak-anak didiknya telah berperanan menjaga kesucian agama Islam daripada campurtangan penjajah. Dengan diketuai oleh para ulama ini, masyarakat Islam Sarawak berjaya memininumkan campurtangan penjajah dalam urusan gama bahkan apabila penjajah cuba untuk menjalankan dakyah Kristian di kalangan orang Melayu, para ulama ini berusahan untuk memberikan tentangan secara diplomasi sehingga akhirnya penjajah terpaksa bersetuju untuk tidak mendakyah orang Melayu di Sarawak. Berkat keikhlasan dan perjuangan mereka, Rajah Putih terpaksa akur untuk menghormati kedudukan agama Islam sebagai agama penduduk Melayu di Sarawak (Wan Saghir 2009; Ismail & Farah 2003: 526). Di samping itu, tradisi mencintai ilmu-ilmu agama terus dipupuk oleh Beliau. Beliau telah menghantar anak-anaknya seperti Syeikh Haji Shibli, Datuk Imam Haji Suhaili, Datuk Haji Ashaari dan lain-lain ke Mekah (Muhammad 1988: 56-5...