„Udział Wojska Polskiego w realizacji stanu wojennego”, w: Wokół „Mniejszego zła”, Wrocław 2010 r., s. 85-92 PDF

Preview

Summary

WOKÓŁ „MNIEJSZEGO ZŁA” STAN-WOJENNY.indd 1 2010-08-11 14:0 STAN-WOJENNY.indd 2 2010-08-11 14:0 Redakcja Paweł Piotrowski WOKÓŁ „MNIEJSZEGO ZŁA” Stan wojenny w Polsce Materiały pokonferencyjne Oddział Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu we Wrocławiu Wro...

Description

WOKÓŁ „MNIEJSZEGO ZŁA”

STAN-WOJENNY.indd 1

2010-08-11 14:0

STAN-WOJENNY.indd 2

2010-08-11 14:0

Redakcja

Paweł Piotrowski

WOKÓŁ „MNIEJSZEGO ZŁA” Stan wojenny w Polsce Materiały pokonferencyjne

Oddział Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu we Wrocławiu

Wrocław 2010

STAN-WOJENNY.indd 3

2010-08-11 14:0

© Copyright by Oddział Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu we Wrocławiu Recenzenci prof. dr hab. Włodzimierz Suleja prof. dr hab. Wojciech Polak

Projekt graficzny serii Danuta Błahut-Biegańska Skład i łamanie Joanna Głowińska Fotografia na okładce autorstwa J. Bohdanowicza – demonstracja 1 maja 1983 r. we Wrocławiu

Wydanie I Wrocław 2010 ISBN 978-83-61631-09-5

Przygotowanie do druku GAJT Wydawnictwo 1991, Wrocław Druk Drukarnia Delta, Wrocław

STAN-WOJENNY.indd 4

2010-08-11 14:0

SPIS TREŚCI

Przedmowa Wstęp CZĘŚĆ I. POLSKA I ŚWIAT Rozdział 1 Andrzej Paczkowski – Świat i blok sowiecki wobec „kryzysu polskiego” oraz stanu wojennego Rozdział 2 Andrzej Friszke – Formowanie podziemia w 1982 r. Dylematy organizacyjne i programowe Rozdział 3 Ireneusz Krzemiński – „Mniejsze zło” czy zamordowanie polskich nadziei? Społeczne skutki wprowadzenia stanu wojennego Rozdział 4 Grzegorz Majchrzak – Działania Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w okresie stanu wojennego Rozdział 5 Paweł Piotrowski – Udział Wojska Polskiego w realizacji stanu wojennego Rozdział 6 Sebastian Ligarski – Propaganda obozu władzy w okresie stanu wojennego

15

39

53

69 85 93

CZĘŚĆ II. DOLNY ŚLĄSK Rozdział 1 Katarzyna Stróżyna – Kościół dolnośląski wobec stanu wojennego Rozdział 2 Jan Ryszard Sielezin – Stan wojenny w województwie jeleniogórskim (1981–1983). Geneza, przebieg i skutki

STAN-WOJENNY.indd 5

121

135

2010-08-11 14:0

Rozdział 3 Robert Klementowski – Stan wojenny w województwie wałbrzyskim Rozdział 4 Marek Zawadka – Wybrane aspekty stanu wojennego w województwie legnickim Rozdział 5 Jerzy Kordas – Opór wobec władzy w stanie wojennym we Wrocławiu Rozdział 6 Grzegorz Waligóra – PZPR wobec stanu wojennego na przykładzie województwa wrocławskiego Rozdział 7 Jerzy Kordas – Formy oporu społecznego w stanie wojennym na przykładzie województwa legnickiego

239

Wykaz skrótów

271

Indeks osobowy

274

STAN-WOJENNY.indd 6

153 191 205

231

2010-08-11 14:0

Wprowadzenie stanu wojennego zakończyło czas solidarnościowego „karnawału”, rozpoczynając okres, jak ujął to A. Paczkowski, „wojny polsko-jaruzelskiej”1. Ten względnie krótki czas nie został jeszcze w pełni rozpoznany nawet od strony faktograficznej, nie wspominając o interpretacyjnych skrajnościach, obecnych nie tylko na publicystycznym, ale też i historiograficznym polu. Nie ulega zatem wątpliwości, że każde kolejne przybliżenie, czy to odnoszące się do ogólnopolskiej, czy też regionalnej bądź lokalnej perspektywy, należy witać z uznaniem. Niniejszy tom, będący efektem naukowej sesji zorganizowanej przez wrocławski Oddział Instytutu Pamięci Narodowej, jest bez wątpienia krokiem zmierzającym w kierunku pełniejszego opisania mechanizmów przez wprowadzenie stanu wojennego uruchomionych. Nie sposób nie zauważyć, że obok tekstów, których Autorzy zajmowali się generaliami, pomieszczone zostały studia opisujące dolnośląskie aspekty tego wydarzenia. Stąd analizom reakcji opinii światowej na wydarzenia w Polsce czy przedstawieniu organizacyjnych oraz programowych dylematów formującego się wówczas solidarnościowego podziemia towarzyszą opisy tego, co działo się w ówczesnych województwach, na które po 1975 r. Dolny Śląsk był podzielony, a obok odtworzenia, czym w stanie wojennym zajmowało się Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i jak poczynała sobie rządowa propaganda mamy studia poświęcone formom oporu społecznego, jaki stan wojenny wywołał. Stan wojenny, o czym przekonują wszyscy bez wyjątku Autorzy, był złem. W każdym, zwłaszcza społecznym, wymiarze. Praca, którą oddajemy pod osąd Czytelnika, w klarowny sposób to ukazuje. Autorzy studiów precyzyjnie przedstawiają to tym, którzy ów zamknięty już okres znają jedynie z przekazów. I choć społeczne skutki owego brutalnego zamachu na formujące się społeczeństwo obywatelskie są, jak przekonująco ukazał to I. Krzemiński, odczuwalne po dziś dzień, doskonale wiemy, że czas, w którym możliwe było tłumienie wolnościowych dążeń przy pomocy czołgów, definitywnie się skończył.

PRZEDMOWA

Włodzimierz Suleja

1

A. Paczkowski, Wojna polsko-jaruzelska. Stan wojenny w Polsce 13 XII 1981 – 22 VII 1983, Warszawa 2006.

7

STAN-WOJENNY.indd 7

2010-08-11 14:0

STAN-WOJENNY.indd 8

2010-08-11 14:0

Jednym z elementów ogólnopolskich obchodów 25 rocznicy wprowadzenia stanu wojennego, które miały miejsce 12 i 13 grudnia 2007 r. we Wrocławiu, była konferencja naukowa zorganizowana w salach Ratusza przez Oddział Instytutu Pamięci Narodowej we Wrocławiu, przy współudziale Urzędu Miasta oraz Zarządu Regionu NSZZ „Solidarność” Dolny Śląsk. W myśl założeń organizatorów konferencja miała podsumować dotychczasowy stan badań nad tym jednym z najtragiczniejszych wydarzeń w najnowszej historii Polski, w skali kraju i Dolnego Śląska. Stąd także koncepcja podziału tematów na ogólnopolskie i regionalne. O ile bowiem w badaniach nad tym zagadnieniem w skali kraju odnotować możemy stały postęp, gdyż z roku na rok powstają nowe prace oraz dziesiątki artykułów poświęcone najrozmaitszym problemom, to nadal stan wojenny na Dolnym Śląsku pozostaje niejako w cieniu wydarzeń ogólnopolskich1. Dodatkowym impulsem dla takiego, a nie innego planu konferencji, było także i to, że od momentu ukazania się pierwszego tekstu omawiającego w sposób kompleksowy przebieg stanu wojennego na Dolnym Śląsku minęło już sześć lat2. Był zatem najwyższy czas, aby światło dzienne ujrzały efekty kilkuletnich prac badawczych realizowanych przez dolnośląskie środowisko historyków. Referaty wygłosili bowiem nie tylko pracownicy wrocławskiego Oddziału IPN, ale również Uniwersytetu Wrocławskiego, Politechniki Wrocławskiej oraz Instytutu Śląskiego w Opolu. Z kolei w części ogólnopolskiej konferencji zostały przedstawione wyniki badań nad wybranymi, z subiektywnego punktu widzenia redakcji, najważniejszymi kwestiami związanymi ze stanem wojennym, zaprezentowane przez historyków oraz socjologa – wywodzących się głównie z środowiska warszawskiego. Niewątpliwie teksty te, autorstwa czołowych znawców przedmiotu, niezmiernie wzbogacają niniejszy tom. Pierwszą część otwiera tekst prof. Andrzeja Paczkowskiego. Autor zmierzył się w nim z aspektami międzynarodowymi „kryzysu polskiego”. W oparciu o źródła i literaturę, tak z Zachodu, jak i ze Wschodu przedstawił szeroko tło międzynarodowe i jego wpływ na sytuację w Polsce. Prof. Andrzej Friszke w swoim tekście w sposób kompleksowy przedstawił nurtujące „solidarnościowe” podziemie spory związane ze strategią walki z władzami stanu wojennego oraz programem i samą organizacją ruchu „Solidarności” w tym okresie. Kolejny tekst to głos socjologa prof. Ireneusza Krzemińskiego, który zajął się bardzo ulotną z punktu widzenia historyka, a niezmiernie ważką dla prób zdiagnozowania kondycji społeczeństwa, kwestią wpływu

WSTĘP

1 Równolegle do konferencji we Wrocławiu odbyły się dwie inne. Pierwsza, w dniach 13–14 grudnia, w Toruniu, zorganizowania w Instytucie Politologii Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika, materiały z której opublikowano w końcu 2008 r. jako: Stan wojenny. Fakty, hipotezy, interpretacje. Zbiór studiów, red. A. Czwołek, W. Polak, Toruń 2008. Druga konferencja odbyła się natomiast w dniach 12–13 grudnia w salach hotelu „Victoria” w Warszawie. 2 Ł. Kamiński, P. Piotrowski, Dolny Śląsk i Śląsk Opolski [w:] Stan wojenny w Polsce 1981–1983, red. A. Dudek, Warszawa 2003.

9

STAN-WOJENNY.indd 9

2010-08-11 14:0

Wstęp

stanu wojennego na nie. Jego wnioski nie pozostawiają złudzeń, stan wojenny był zbrodniczym zamachem na społeczeństwo polskie, jego nadzieje i aspiracje. Następne trzy teksty wyszły spod pióra młodszych historyków, pracowników IPN. W pierwszym z nich, Grzegorz Majchrzak, w oparciu o materiały Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, przedstawił rolę, strategię i formy działania tego kluczowego dla pokonania dążeń wolnościowych Polaków, elementu reżimu stanu wojennego. Tekst Pawła Piotrowskiego, w syntetycznej formie, omawia podstawowe formy działania Ministerstwa Obrony Narodowej w tym okresie. Resort ten, z definicji mający bronić Narodu, w tym, jak i poprzednich kluczowych dla jego funkcjonowania kryzysach systemu, wystąpił przeciw jego dążeniom. Wreszcie zagadnienie propagandy obozu władzy w okresie stanu wojennego podjął Sebastian Ligarski. W kompleksowy sposób, w oparciu o dostępne źródła, starał się ukazać strategię propagandy oraz jej realizację. Tekst ten przedstawia w sposób dotąd najobszerniejszy tę niezmiernie ważną kwestię. Drugą część konferencji, poświęconą zagadnieniom lokalnym, otwiera tekst Katarzyny Stróżyny dotyczący roli dolnośląskiego Kościoła katolickiego w omawianym okresie. Dzięki odwadze wielu księży, jak również zdecydowanej postawie ordynariusza archidiecezji wrocławskiej, arcybiskupa Henryka Gulbinowicza, „Solidarność” mogła przetrwać oraz przeciwstawić się reżimowi. Bardzo ważną rolę odegrał Kościół również w sprawie pomocy dla internowanych, uwięzionych oraz ich rodzin. Kolejne teksty omawiają przebieg stanu wojennego w poszczególnych województwach Dolnego Śląska. Jan Ryszard Sielezin podjął ten problem w odniesieniu do województwa jeleniogórskiego. W swoim tekście omówił główne przejawy stanu wojennego w tym regionie, wiele miejsca poświęcając działalności podziemnej „Solidarności”, aspektowi dotychczas bardzo mało znanemu. Przebieg stanu wojennego w województwie wałbrzyskim opisał Robert Klementowski. Skupił się głównie na funkcjonowaniu „Solidarności”, działaniom SB przeciwko niej oraz represjom sądowym i pozasądowym, poświęcił przy tym dużo miejsca również okresowi przed 13 grudnia. Nieco inny charakter ma tekst Marka Zawadki, poświęcony wybranym problemom stanu wojennego w województwie legnickim. Autor skupił się na kluczowych z jego punktu widzenia kwestiach, pacyfikacji strajkujących kopalń po 13 grudnia, Zbrodni Lubińskiej 31 sierpnia 1982 r., działalności podziemnej „Solidarności” i czystkom w PZPR oraz działaniom związanym z operacją „Podmuch”, mającą ustalić sprawców podkładanych na terenie województwa bomb. Wiele miejsca poświęcił także sprawom funkcjonowania Wojewódzkiego Komitetu Obrony. Wrocław należał do najsilniejszych ośrodków oporu społecznego w skali kraju. O tym fenomenie mówi tekst Jerzego Kordasa. Choć nie wyczerpuje on zagadnienia, to dzięki szczegółowości stanowi ważny głos w tej kwestii. Z powyższymi ustaleniami koresponduje artykuł Grzegorza Waligóry poświęcony funkcjonowaniu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w stanie wojennym. Jako przedmiot badań obrał on organizację partyjną w województwie wrocławskim. Wykazał, że także Partia znajdowała się w poważnym kryzysie, a jej jedność była wymuszona czystkami. Ostatni, drugi tekst Jerzego Kordasa zamieszczony w tym tomie to próba przedstawienia oporu społecznego w kraju na przykładzie Legnickiego. Choć częściowo koresponduje z tekstem Marka Zawadki, wszelako przyjęcie odmiennych punktów odniesienia pozwoliło na szersze przedstawienie problematyki stanu wojennego w tym województwie. Jest to ważne, ponieważ legnickie należało do województw, w których był najsilniejszy opór przeciwko władzom stanu wojennego, demonstracje 31 sierpnia 1982 r. objęły największą liczbę miejscowości, a ich krwawe stłumienie okryło hańbą reżim Jaruzelskiego. Przy tym są to wydarzenia niemal nieznane w kraju, gdyż powszechnie myli się Lubiń z Lublinem, a liczba ofiar nawet w podręcznikach szkolnych jest niepełna. 10

STAN-WOJENNY.indd 10

2010-08-11 14:0

Zagadnienia podejmowane podczas grudniowej konferencji z pewnością nie wyczerpują problemu stanu wojennego. Są jednakże ważkim głosem historyków dziejów najnowszych w debacie o tym okresie. Choćby dlatego, iż jeszcze dzisiaj głęboko w świadomości społecznej tkwi przeświadczenie, że było to rzeczywiście „mniejsze zło”. Temu poglądowi będącemu wytworem propagandy stanu wojennego, w jaskrawy sposób przeczą fakty przedstawione poniżej. Jeżeli ich lektura spowoduje zmianę myślenia czytelników, będzie to największy sukces autorów. Paweł Piotrowski Oddział IPN we Wrocławiu

STAN-WOJENNY.indd 11

2010-08-11 14:0

STAN-WOJENNY.indd 12

2010-08-11 14:0

CZĘŚĆ I

POLSKA I ŚWIAT

STAN-WOJENNY.indd 13

2010-08-11 14:0

STAN-WOJENNY.indd 14

2010-08-11 14:0

ROZDZIAŁ 1

Andrzej Paczkowski Instytut Studiów Politycznych PAN oraz Collegium Civitas, Warszawa

Świat i blok sowiecki wobec „kryzysu polskiego” oraz stanu wojennego

STAN-WOJENNY.indd 15

2010-08-11 14:0

Część I

W przypadku wydarzeń, które rozgrywały się w Polsce od lata 1980 r. nie ma chyba możliwości wyraźnego rozdzielenia tego, co wynikało z impulsów wewnętrznych, od tego, co determinowane było oddziaływaniem zewnętrznym. To znaczy określenia, w jakim stopniu postawa i działania Związku Sowieckiego (a także samo istnienie Wielkiego Brata) oraz innych państw obozu sowieckiego z jednej, a Stanów Zjednoczonych i ich sojuszników z drugiej strony, wpływały na decyzje obozu władzy i zachowania społeczeństwa oraz „Solidarności”. Wydaje się jednak pewne, iż wprowadzenie stanu wojennego w istotny sposób określiło możliwości oddziaływania na Polskę z zewnątrz. Oddziaływania przede wszystkim na obóz władzy, ale także na jego przeciwników, czyli na „Solidarność”, która wchłonęła w siebie i generowała praktycznie wszystkie przejawy niezadowolenia, sprzeciwu i opozycji. Hipoteza, którą chcę tutaj omówić, najogólniej rzecz biorąc, brzmi: do 13 grudnia 1981 r. kluczowym czynnikiem zewnętrznym aktywnym w sprawach polskich była Moskwa (i jej wasale), przy daleko idącej bierności Zachodu; po tej dacie sytuacja częściowo odwróciła się – bardziej aktywny stał się Zachód (w zasadzie głównie Stany Zjednoczone), a Obóz zachowywał się raczej pasywnie. Przedstawienie tej hipotezy będzie miało z konieczności charakter schematyczny i skrótowy, ale problem zasługuje na obszerną monografię1.

Do 13 grudnia 1981 r. Związek Sowiecki i kraje Bloku Znana jest i była wielokrotnie opisywana reakcja Moskwy na rozprzestrzenianie się latem 1980 r. w Polsce fali strajkowej, a zwłaszcza na fakt, iż polskie kierownictwo nie podjęło radykalnej decyzji o stłumieniu strajku w Stoczni Gdańskiej, który uważano za szczególnie groźny, dlatego że zainicjowany był i kierowany przez środowisko opozycyjne (Wolne Związki Zawodowe). Reakcję sowiecką można określić jako szybką i nerwową, ale niezdecydowaną. Tak chyba należy ocenić przygotowanie 28 sierpnia 1980 r. przez Komisję do spraw Polski (tzw. komisję Susłowa) – powołaną przez Biuro Polityczne KC KPZR zaledwie trzy dni wcześniej2 – projektu natychmiastowego postawienia w stan gotowości trzech dywizji pancernych i jednej dywizji strzelców zmotoryzowanych3. Autorzy tego dokumentu przewidywali nawet, że „część sił Wojska Polskiego opowie się po stronie kontrrewolucji”, co wymagałoby powiększenia sił interwencyjnych o 5–7 dywizji. Wobec faktycznego braku dostępu do postsowieckich archiwów nie sposób stwierdzić, czy przygotowania te zostały podjęte w takiej skali (niewątpliwie natomiast podniesiono stan gotowości bojowej jednostek Północnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej stacjonujących w Polsce) ani nawet, czy ów projekt był omawiany na posiedzeniu

1 Brak takiej monografii nie oznacza bynajmniej, iż nie istnieją publikacje poświęcone poszczególnym zagadnieniom. Nie będę ich tu omawiał, stwierdzę tylko, iż problemem zewnętrznych uwarunkowań „polskiego kryzysu” zajmowali się m.in. Jan B. de Weydenthal (już w 1983 r.), Mark Kramer i Vojtech Mastny (odnośnie do Związku Sowieckiego) oraz Helene Sjursen i Douglas J. MacEachin (USA i państwa zachodnie). Istnieją też obszerniejsze opracowania nt. sąsiadów Polski: południowego (Andrzej Kobus) i zachodniego (Michael Kubina, Manfred Wilke i Reinhardt Gutsche; Monika Tantzscher; Zenobiusz Kozik) oraz Węgier (Janos Tischler). Ponadto ogłoszono liczne artykuły, sprawa ta występuje w wielu wspomnieniach, opublikowano też liczne dokumenty sowieckie, amerykańskie oraz z państw komunistycznych Europy Środkowo-Wschodniej. Zwraca jednak uwagę, iż znaczna część tych publikacji obejmuje tylko okres do wprowadzenia stanu wojennego. 2 Miała ona skład bardzo miarodajny, gdyż obok Michaiła Susłowa, głównego ideologa KPZR, znaleźli się w niej m.in. członkowie Biura Politycznego reprezentujący oba „resorty siłowe” oraz minister spraw zagranicznych. 3 From Solidarity to Martial Law: The Polish Crisis of 1980-1982. A Documentary History, ed. by A. Paczkowski and M. Byrne, Budapest – New York 2007, s. 64–65.

16

STAN-WOJENNY.indd 16

2010-08-11 14:0

Rozdział I. Świat i Blok wobec „kryzysu polskiego” oraz stanu wojennego

Biura Politycznego. Jeśli nie trafił on na to forum, co wydaje się bardzo prawdopodobne, to zapewne dlatego, że wydarzenia w Polsce biegły zbyt szybko, a więc Kreml nie miał wyboru i zaakceptował przyjętą przez Gierka taktykę „mniejszego zła” (określenia tego I Sekretarz użył 29 sierpnia), tzn. zaniechanie rozwiązania siłowego i podpisanie porozumień ze strajkującymi. W każdym razie Sowieci nie podjęli próby zablokowania tego kompromisu, choć najwyraźniej – co wynikało m.in. z dwóch posłań Breżniewa do Gierka i wypowiedzi ambasadora – nie byli zachwyceni takim obrotem spraw. Ze wszystkich znanych do tej pory dokumentów państw obozu sowieckiego4 wynika jednoznacznie, iż niepokojowi towarzyszyło poczucie pewnej bezradności, gdyż decydująca była postawa kierownictwa PZPR, w którym przeważało stanowisko ostrożne, a nawet kunktatorskie. Wydaje się, że za charakterystyczny dla takiej postawy sojuszników PRL można uznać zapis z rozmowy z końca października 1980 r. między Michaiłem Zimianinem, sekretarzem KC KPZR odpowiedzialnym za sprawy ideologiczne a jego odpowiednikiem z kierownictwa SED Joachimem Hermanem: „Polscy towarzysze – mówił Zimianin – powinni koniecznie przejść do ofensywy. Jeżeli to będzie możliwe pomożemy im. Jednak przede wszystkim to jest ich własne zadanie”5. Przedstawiciele Polski w krajach należących do Układu Warszawskiego i wysyłani tam w ciągu września z doraźnymi misjami członkowie kierownictwa PZPR byli przez swych rozmówców informowani o zaniepokojeniu sytuacją w Polsce, o ich poparciu dla polskiego kierownictwa, a także zachęcani, a nawet pouczani, aby podjąć energiczne działania. Podobne w tonie były wypowiedzi w rozmowach dwustronnych przedstawicieli różnych państw komunistycznych. Na ogół nie odmawiano udzielania pomocy gospodarczej, o co apelowała Warszawa, tłumacząc, iż poprawa zaopatrzenia jest jednym z najważniejszych warunków opanowania sytuacji. Skala udzielanej pomocy była różna – największa ze strony Moskwy i Berlina, mniejsza z Węgier i Czechosłowacji6. Równocześnie jednak NRD i Czechosłowacja ograniczyły wymianę turystyczną, która w latach siedemdziesiątych osiągnęła znaczne rozmiary (i zasilała polski rynek w niektóre trudno dostępne na nim towary), a nadto we wszystkich zaprzyjaźnionych państwach wszczęto propagandę krytyczną wobec „Solidarności”, a nieraz także wobec kierownictwa PZPR. Pojawiały się nawet materiały o ogólnie antypolskim wydźwięku, w konwencji „Polacy strajkują, bo nie lubią pracować”, „musimy ich utrzymywać”, „polski bałagan” etc. W ogłoszonych do tej pory dokumentach z pierwszych tygodni po podpisaniu por...