Wstep do prawoznawstwa PDF

Preview

Summary

Download Wstep do prawoznawstwa PDF

Description

Zagadnienia Wstępu do Teorii Prawa

I.

NORMY SPOŁECZNE, definicja i rodzaje norm.

Norma społeczna – funkcjonująca w społeczeństwie i przez nie tworzona oraz modyfikowana reguła powinnego zachowania, mająca charakter nakazu, zakazu lub dozwolenia. Normy społeczne Związane z działalnością państwa - normy prawne - normy polityczne

Nie związane z działalnością państwa - normy moralne - normy religijne - normy estetyczne - normy obyczajowe

Normy prawne – są to normy wynikające z przepisów prawnych, zamieszczonych w dokumentach urzędowych, zwanymi aktami prawnymi, ustanowionych przez państwo. Normy takie sią normami prawa stanowionego, spotykanymi w większości współczesnych systemów prawnych, także w Polsce. Normy polityczne – podobnie jak normy prawne należą do norm związanych z działalnością państwa i instytucji politycznych (np. partii politycznych). Są efektem mechanizmów funkcjonowania systemu politycznego, dotyczą zachowań politycznych obywateli oraz zachowań elit politycznych. Normy moralne – wraz z wiążącymi się z nimi ocenami moralnymi, kwalifikują zachowania ludzkie jako dobre lub złe, sprawiedliwe lub niesprawiedliwe. Normy religijne – funkcjonują w ramach danej wspólnoty religijnej, wynikające z przyjęcia określonych zasad wiary. Normy estetyczne – są one zróżnicowane - w zależności od grup i społeczeństw, w których funkcjonują; ewoluują także historycznie. Przykładem może być zjawisko typowych dla określonej epoki ubiorów męskich i kobiecych. Odzwierciedlają one wzorce estetyczne danej epoki. Normy obyczajowe - ustalone i obowiązujące w danym środowisku społecznym reguły postępowania. Normy obyczajowe są formą kontroli społecznej, których nieprzestrzeganie zagrożone jest różnymi sankcjami ze strony grupy. Mogą dotyczyć zarówno spraw drugorzędnych (np. sposobu ubierania się), jak i wynikających z przyjętych zasad współżycia społecznego (np. napiętnowane jest kłamstwo, pomówienie, oczernianie). Nawyk - oznacza rutynowe, pozbawione refleksji działanie. Zespół nawyków tworzyć może jednostkowe lub grupowe zwyczaje społeczne.

II.

PRZEPIS PRAWNY. Charakterystyka, struktura.

Przepis prawny – to zwrot językowy zawarty w tekście prawnym, stanowiący techniczną jednostkę strukturalną aktu prawnego wyrażoną w postaci artykułu lub paragrafu. Przepis prawny to termin zarówno języka prawnego jak i prawniczego. Elementy przepisu prawnego: a) poprzednik – określa okoliczności powstania skutków prawnych np.: „Jeżeli termin zwrotu pożyczki nie jest określony...” b) następnik – ustala skutki prawne wiązane z okolicznościami w poprzedniku np.: „dłużnik obowiązany jest zwrócić pożyczkę w ciągu 6 tygodni.” c) funktor normotwórczy – łączy oba człony w całość zwrotem wyznaczającym postępowanie np.: „obowiązany jest” Rodzaje przepisów prawnych: a) konkretne - to te które bezpośrednio i w sposób pełny (kompletny i wyczerpujący) określają sposób postępowania oczekiwany od adresata. Np.: „Dłużnik, wobec którego prowadzone jest postępowanie egzekucyjne obowiązany jest zwrócić całą kwotę pożyczki wraz z odsetkami w terminie...” b) odsyłające – odsyłają do innego przepisu w celu skompletowania danego przepisu w całość. Np.: „Niedopełnienie obowiązku podatkowego określonego w art... powoduje” c) blankietowe to takie, które nie formułują w pełni postępowania lecz upoważniają niższy organ do wydania uzupełnienia aktu normatywnego w przyszłości. Np.: „Minister Sprawiedliwości określi na drodze rozporządzenia wysokość kosztów postępowania...” Ponad to: a) przepisy I stopnia – to te, które z określonymi faktami wiążą bezpośrednio skutki prawne. b) przepisy II stopnia to meta przepisy o innych przepisach. Uchylają moc lub wyznaczają czas obowiązywania przepisów I stopnia. W tej kategorii wyróżniamy: - przepisy intertemporalne (przejściowe) np.: „do dnia wejścia w życie stosuje się art.” Regulują zastosowanie określonych przepisów o charakterze materialnoprawnym lub przepisów proceduralnych w odniesieniu do sytuacji, które wystąpiły w czasie obowiązywania przepisów prawnych wcześniejszych, już nieobowiązujących, ale których skutki występują nadal w czasie obowiązywania przepisów „nowych”. - przepisy derogacyjne (uchylające) np.: klauzule typu „ustawa traci moc z dniem...” przepis prawny, który swym brzmieniem oświadcza o usunięciu dotychczas obowiązującego w systemie prawnym przepisu, względnie przepisów lub nawet całego aktu prawnego. Przepisy prawne są ustanawiane mocą normatywnych aktów prawnych np. ustaw. Akt prawny normatywny - to akt złożony z przepisów prawnych wyrażających normy prawne, wydany przez państwowy organ upoważniony i opublikowany.

Elementy aktu prawnego normatywnego: a) nagłówek to nazwa rodzaju aktu np.: ustawa o szkolnictwie wyższym, lub uchwała RM, lub rozporządzenie Prezesa RM, zarządzenie Ministra Finansów. b) wskazanie podstawy prawnej (z wyłączeniem ustaw ponieważ są samoistne gdyż moc czerpią z konstytucji) na mocy, której akt został wydany. c) preambuła (arenga) to uzasadnienie wydania aktu np.: określa cel wydania aktu. d) część zasadnicza to merytoryczna zawartość w formie przepisów usystematyzowanych za pomocą cyfr kolejno jako artykuły w ustawie (zwykłej), a paragrafy w rozporządzeniach i zarządzeniach (także w ustawach typu kodeksowego). Tu wyróżniamy: - część ogólną zawierającą wyjaśnienia i znaczenie pojęć używanych w danym akcie, - część szczególną zawierającą zasadniczą materię szczegółową aktu normatywnego. e) podpis osoby kompetentnej Rodzaje aktów normatywnych: konstytucja ustawa umowa międzynarodowa rozporządzenie uchwała zarządzenie akt prawa miejscowego

III.

NORMA PRAWNA. Charakterystyka, struktura, zależności.

Norma prawna– to wypowiedź językowa stanowiąca logiczną jednostkę aktu prawnego, konstruowana z przepisów prawnych i zawierająca w swojej treści regułę powinnego zachowania. Norma prawna to termin właściwy wyłącznie dla języka prawniczego ponieważ jest konstruowana z przepisów prawa przez prawoznawców w trakcie wykładni prawa. ABSTRAKCYJNOŚĆ normy prawnej oznacza, że wyznacza zachowanie takie, jakie zdarzyć się może w nieokreślonej liczbie przypadku GENERALNOŚĆ normy prawna oznacza, że jest ona kierowana do pewnej kategorii adresatów nie zaś do adresata wskazanego, co do tożsamości. Konstruować normę prawną z przepisów prawa to znaczy określić jej zakres zastosowania i normowania w prawie. Ustalić (skonstruować) normę prawną z przepisów prawa to znaczy ustalić jakiej kategorii adresatów ona dotyczy i w jakiego rodzaju sytuacjach (hipoteza normy) oraz jak powinien się adresat zachować (dyspozycja) i co mu grozi gdy się nie zastosuje do dyspozycji (sankcja). Koncepcje budowy normy prawnej:

a) struktura jednoelementowa określonego zachowania)

NORMA = dyspozycja, bez adresata (optatyw-życzenie

b). struktura dwuelementowa

NORMA = hipoteza + dyspozycja (prawo cywilne) NORMA = dyspozycja + sankcja (prawo karne)

c). struktura trójelementowa (klasyczna)

NORMA = hipoteza + dyspozycja + sankcja

d). koncepcja norm sprzężonych – najbardziej prawidłowa. Zakłada, że norma prawna składa się z normy sankcjonowanej i sankcjonującej. Każda z powyższych 2 części składa się z hipotezy i dyspozycji. Hipoteza - to część normy określająca krąg adresatów oraz jego cechy np.: „pełnoletni mężczyzna” lub „osoba fizyczna, do których norma się odnosi i okoliczności, które muszą być spełnione aby norma znalazła zastosowanie np.: „prowadzący pojazd pod wpływem alkoholu lub będąca na utrzymaniu członka rodziny”. Dyspozycja – to część normy wyznaczająca sposób zachowania (nakaz, zakaz lub dozwolenie) w sytuacji, gdy norma ta znalazła zastosowanie czyli zostały spełnione warunki zawarte w hipotezie np.: „obowiązany jest zgłosić zmianę miejsca zamieszkania...” Sankcja – wyraża konsekwencje (dolegliwości) przewidziane przez prawodawcę w przypadku nie zastosowania się do dyrektyw określonych w dyspozycji np.: „ podlega karze pozbawienia wolności do 3 miesięcy do lat 3”. Rozróżniamy sankcje: a) karne (represyjne): - pozbawienie wolności (od 1 miesiąca do 15 lat oraz 25 lat i dożywocie) - ograniczenie wolności (od 1 do 12 miesięcy) - grzywna (zapłata sumy pieniężnej na rzecz Skarbu Państwa) b) egzekucyjne w ramach prawa administracyjnego i cywilnego np.: eksmisja z lokalu czy egzekucja wierzytelności z majątku sprawcy. c) sankcja nieważności czynności prawnej np.: obowiązek uiszczenia opłaty skarbowej pod rygorem nieważności zawartej umowy. Podział norm prawnych. 1. Ze względu na zastosowanie: a) norma ogólna (abstrakcyjna) (lex generalis) to reguła powszechnie obowiązująca obejmująca szeroki zakres spraw i adresatów np.: „kto zabija człowieka podlega karze...” b) norma szczegółowa (konkretna) (lex specjalis) to reguła ustanawiająca wyjątki od postanowień reguły powszechnej np.: „kto będąc pod wpływem silnego wzburzenia wynikającego z obrony koniecznej zabija człowieka...” 2. Ze względu na obowiązywanie: a) norma bezwzględnie obowiązująca (ius cogens)- ustalają jeden rodzaj powinnego zachowania nie przewidując innej opcji do wyboru dla adresata pod rygorem sankcji. Np.: „termin przedawnienia nie może być przedłużany przez czynność prawną...” b) norma względnie obowiązująca (ius dispositivum) – pozostawiają podmiotom wybór zachowania w danych okolicznościach. Np.: „zobowiązuje nabywcę jeżeli strony nie postanowiły inaczej...” lub „...w braku odmiennego postanowienia...”

3. Ze względu na dyspozycję: a) nakazujące – wskazuje adresatowi określony sposób postępowania. b) zakazujące – zabrania adresatowi określonego sposobu postępowania. c) dozwalające – przewidują adresatowi określony sposób zachowania, lecz ani nie nakazują ani nie zakazują. 4. Ze względu na funkcję: a) norma sankcjonowana – to pierwotna norma zawierająca adresatów oraz warunki w których ulega ona spełnieniu. Np.: „Rodzice wychowują dziecko pozostające pod ich władzą rodzicielską i obwiązywani są troszczyć się o fizyczny i duchowy jego rozwój.” b) norma sankcjonująca – to norma posiłkowa normy sankcjonowanej mająca zastosowanie w przypadku niezastosowania się adresata do dyspozycji normy sankcjonowanej. Np.: „ Kto wbrew obowiązkowi troszczenia się o osobę poniżej lat 15 osobę tę porzuca, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 5.” 5.Ze względu na rodzaj/sposób sankcjonowania działań: a) Norma doskonała (lex perfecta)- to norma która opatrzona jest sankcją nieważności aktu stosującego taka normę. b) Norma więcej niż doskonała (lex plus quam perfecta)- opatrzona jest sankcją nieważności aktu stosującego taka normę oraz inną sankcją prawną, zwykle sankcją represyjną. c) Norma mniej niż doskonała (lex minus quam perfecta)- opatrzona jest jedynie sankcją represyjną; nie unieważnia jednak dokonanej czynności stosującej tej normę. d) Norma niedoskonała (lex imperfecta)- to norma, dla której w systemie prawa- w sytuacji jej nieprzestrzegania – nie można znaleźć sankcji. Normy niedoskonałe występują najczęściej w prawie konstytucyjnym, prawie rodzinnym i administracyjnym.

Więzi, zależności pomiędzy normami prawnymi. 1. Więź treściowa przejawia się w: a) istnieniu wspólnej podstawy aksjologicznej norm (normy moralne stanowią podstawę) b) jednolitości pojęć stosowanych w treści norm. c) sens znaczeniowy pojęć zastosowanych w tekście normy prawnej ustalić można dopiero w kontekście innych przepisów. 2. Więź formalna przejawia się w kompetencji norm wyższych do stanowienia norm niższych. 3. Więź hierarchiczna wynika bezpośrednio z więzi formalnej.

IV.

ZASADY PRAWA.

Aby móc mówić o prawie konieczne jest poznanie pojęć: 1. Język prawny – to język, którym prawodawca posługuje się tworząc przepisy prawa.

- Funkcja sugestywna (normatywna, powinnościowa) np.: „obowiązany jest do...” - Funkcja performatywna (sprawcza, konwencyjna); kształtuje sytuację prawną; ustala i nadaje moc obowiązującą wypowiedziom języka prawnego np.: „...mianuję na stanowisko...” lub „...nadaje tytuł...”. 2. Język prawniczy – to język doktryny oraz praktyki prawniczej opisującej język prawny (opisy teoretyczne oraz rozstrzygnięcia sądowo – administracyjne). - Funkcja deskryptywna (opisowa) np.: „...oskarżony wyrządził szkodę działając...” - Funkcja ekspresywna (oceniająca subiektywnie) wyrażająca emocjonalny stosunek do rzeczywistość będącej desygnatem danego zwrotu języka prawnego np.: „... występek oskarżonego jest czynem nagannym w okolicznościach...” Zasady prawa to zasadnicze normy kompleksowo regulujące system prawa w państwie. Stanowione np. w Konstytucji a) zasady dyrektywalne wyznaczają jednoznacznie i konkretnie reguły porządku systemu prawnego państwa. Mają znaczenie nadrzędne z uwagi na położenie w hierarchii systemu, wiążące natomiast ponieważ są wprost zawarte w przepisach prawnych np.: zasada praworządności, równości prawnej, tolerancji, pluralizmu. Jak również w ogólnej części poszczególnych aktów prawnych b) zasady opisowe stanowią również logiczną konsekwencję zasad zawartych w przepisach prawa wyprowadzoną przy pomocy reguł wnioskowań prawniczych np.: „preasumptio boni viri” lub „in dubio pro reo” lub „res iudicata pro veritate habetur”, zasada kontadyktoryjności.

VI.

PAŃSTWO A PRAWO. Obowiązywanie prawa.

Państwo (ujęcie prawo-socjologiczne) – to ludność, terytorium oraz suwerenna władza Monteskiusza czyli ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza. Władza państwowa to wyłaniana w drodze demokratycznych wyborów w społeczeństwie władza naczelna (centralna) i jej agendy terenowe. podejście autonomiczne - państwo powstało w skutek społecznych przemian - państwo powstało na bazie umowy społecznej

podejście heteronomiczne - teoria podboju - państwo istniało od zawsze, dał je ludziom Bóg (akt Boski)

Autonomiczne- jest ich bardzo wiele. Najważniejszą z teorii autonomicznych jest teoria umowy społecznej, która polega na tym, że (Russoe) w jednym miejscu i czasie wszyscy równi i wolni członkowie danej wspólnoty zebrali się, by zrzec się swoich naturalnych wolności na rzecz tej wspólnoty i otrzymać je z powrotem do wspólnoty lecz jako normy prawne. Wówczas ta wspólnota staje się Państwem.

Heteronomiczne- zewnętrzny stosunek układu do zewnętrznego stosunku społeczeństwa Akt Boski – uważało się że to ingerencja bóstwa spowodowała powstanie Państwa, Bóg albo sam stworzył tę ziemię i zapanował nad ludźmi albo sam wskazał swego namiestnika, stąd władcy średniowieczni nosili tytuł deigracji. Istota Państwa: Fikcja i byt realny Fikcja- koncepcja psychologiczna ( Państwo i prawo rezyduje na naszych umysłach bo odczuwamy nieraz połączone ze sobą kategorie emocji imperatywnych (mamy się podporządkować jakimś dyrektywom) i atrybutywnych (możemy swoją wolę narzucić innym)) i negatywizm prawniczy (Państwo, to zespół hierarchicznie ułożonej konstrukcji składającej się z norm prawnych na czele których znajduje się norma pierwsza którą jest Konstytucja. Wszystkie inne normy niższego stopnia są stanowione na podstawie upoważnienia normy wyższego stopnia (muszą być treściowo zgodne). Hans Kelsen). Byt Realny- np. Koncepcja Georga Yelinga. Państwo to połączenie trzech elementów : suwerenna władza, terytorium i ludność. Sposoby nabycia obywatelstwa: Prawo krwi W Państwach demokratycznych nie można odebrać obywatelstwa bez jego zgody. Terytorium- rodzaj ziemi oddzielający nas od innych państw. Można mówić o wyjątkach rozszerzających czyli tereny ambasad innych państw. Suwerenna władza- to niezależność od czynników wewnętrznych i zewnętrznych, ale która jest ustopniowana jedynie w sferze prawnej. Suwerenność zewnętrzna na arenie międzynarodowej przejawia się w tym, że Państwo musi być uznane ( może wtedy korzystać z atrybutów suwerenności czyli ze zdolności traktatowej [ prawo zawierania umów i ich wypowiadania], tworzenia organizacji międzynarodowych oraz posiada prawo legalizacji (lub legacji- dokładnie nie słyszałam). W sferze wewnętrznej podstawowym instrumentem jest prawo. Państwo jest niezależne zarówno w sferze jego stanowienia i ustanowienia oraz przymusowo je egzekwuje. Przymus pojawia się w sformalizowanym i skupionym w ręku państwa egzekwowaniu oraz państwo ma monopol na przymus. Podejście prawnicze Jakie cechy powinien posiadać dany podmiot, aby można było go nazwać państwem? - suwerenna władza - terytorium - ludność Władza publiczna = władza państwowa + władza lokalna Władza państwowa = władza centralna + jej agendy w terenie Legalność władzy to władza działająca zgodnie z prawem. Legitymizacja to podstawa prawna funkcjonowania władzy państwowej. Czynniki: 1. Legalne pochodzenie z demokratycznych wyborów określonych prawem obowiązującym.

2. Legalne funkcjonowanie władzy w granicach prawnych kompetencji w zakresie wykonywania władzy państwowej. 3. Zasada praworządności czyli przestrzegania prawa w aspektach: a) podmiotowym jeżeli cała władza publiczna przestrzega prawa stanowionego c) przedmiotowym jeżeli władza stanowi prawo wg właściwej procedury formalnej Legitymizacja tradycyjna – wynika z mocy panujących zwyczajów oraz potęgi panujących. Kształtuje ją tradycja uważana za świętość. Naruszenie tejże tradycji przez panującego upoważnia poddanych do buntu wobec władcy. Legitymizacja charyzmatyczna – wypływa z emocjonalnego stosunku do przywódcy, uznania jego wyjątkowego charakteru i niezwykłych talentów. Legitymizacja racjonalna-legalna – oparta na przeświadczeniu, że posłuszeństwo wynika z samego faktu istnienia prawa stanowionego. Pozycja przywódcy jest ściśle regulowana prawnie. Funkcjonuje tu układ podwładni-przełożeni na równych prawach. Władza publiczna to wyłaniana w drodze demokratycznych wyborów władza lokalna czyli samorządowa. Obowiązywanie prawa. 1. Wg koncepcji formalnej (tetycznej) norma prawna obowiązuje ponieważ: a) została ustanowiona przez organ kompetentny b) umożliwia to norma wyższego rzędu c) została promulgowana (tzn. urzędowo ogłoszona) d) nie wzruszył jej Trybunał Konstytucyjny 2. Wg aksjologicznej koncepcji prawo obowiązuje wtedy gdy jest moralne wewnętrznie, gdy jest zgodne z naturą, słuszne i sprawiedliwe. 3. Wg socjologicznej koncepcji norma prawna obowiązuje ponieważ jest stosowana. Zakres obowiązywania prawa: 1. Osobowy określa krąg adresatów. 2. Terytorialny określa przestrzeń, na której dane prawo się stosuje. a) wyjątek rozszerzający dodaje pokład statku wodnego i powietrznego b) wyjątek zawężający ujmuje obszar oficjalnej delegatury państw obcych 3. Temporalny realizuje czas, w którym obowiązuje norma prawna tj. np.: a) z dniem......... b) z dniem ogłoszenia c) po upływie .... dni d) pierwszego dnia miesiąca następnego e) ustawa wchodzi w życie dnia..... i obowiązuje do...... Vacatio legis to okres pomiędzy ogłoszeniem aktu prawnego a datą wejścia w życie (min 14 dni) Retroakcja (działanie prawa wstecz) jest zakazana jeżeli skutki prawne są niekorzystne dla adresata. Klauzula derogacyjna to przepis uchylający obowiązującą moc prawną aktu prawnego.

VI.

PRAWORZĄDNOŚĆ, przestrzeganie i stosowanie prawa, gwarancje.

Praworządność – to przestrzeganie prawa przez organy władzy państwowej i publicznej. wg. Formalnej koncepcji praworządności przestrzeganie prawa powinno być bezwzględne; niezależne do pozaprawnych zasad np.: moralnych, słuszności; winno wynikać tylko z tytuły jego obowiązywania. wg. Materialnej koncepcji praworządności należy przestrzegać tylko i wyłącznie jeśli jest ludzkie, moralne i zgodne z prawami natury. Podmiotowy zakres praworządności odnosimy do imperatywnych organów: a) naczelnej władzy państwowej (Parlament, Prezydent, R.M., Sądy) b) terytorialnej władzy państwowej (Urzędy wojewódzkie, miejskie i resortów) c) terytorialnej władzy publicznej wykonawczej i uchwałodawczej (rady i samorządy woj., miejskie, gmin, powiatów) d) oraz do indywidualnych obywateli (mówimy wtedy o przestrzeganiu prawa ale nie o praworządności) i znajduje wyraz w: Praworządności w stanowieniu prawa (wg. koncepcji formalnej) czyli, że organy stanowiące prawo obowiązane są wykonywać swoje prawo na podstawie aktów prawnych wyższego rzędu organów nadrzędnych, czyli zgodnie: - formalnie i treściowo z konstytucją i ustawą - z obowiązkiem uchwalania ustawy przez parlament (obie izby) - z wymogiem proceduralny...