Adam Sulikowski - Wstęp do prawoznawstwa. Krótki kurs PDF

Preview

Summary

Download Adam Sulikowski - Wstęp do prawoznawstwa. Krótki kurs PDF

Description

Wałb rz y s k a Wy żs z a S z k oła Z arz ąd z an i a i P rze d s i ę b io rc z o ś c i

WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA Krótki kurs Adam Sulikowski

Prace dydaktyczne Wałbrzyskiej Wyższej Szkoły

Zarządzania i Przedsiębiorczości Seria: Administracja

Wydanie 1

Wałbrzych 2007

RECENZENT NAUKOWY

prof. dr hab. Stanisł aw Malarski

SERIA

„Administracja”

KIEROWNIK NAUKOWY SERII

prof. dr hab. Andrzej

Śmieja

REDAKTOR WYDAWNICTWA

Michał Lesman

REDAKTOR TECHNICZNY PROJEKT OKŁADKI

Władys ław Ramotowski

DRUK

Drukarnia D&D Spółka z o.o. 44-100 Gliwice, ul Moniuszki 6

COPYRIGHT BY WAŁBRZYSKA WYŻSZA SZKOŁA ZARZĄDZANIA I PRZEDSIĘBIORCZOŚCI WAŁBRZYCH 2007

ISBN 978-83-60904-00-8

SPIS TREŚCI WST ĘP

I

PRAWO

5 JAKO PRZEDMIOT REFLEKSJI NAUKOWEJ I FILOZOFICZNEJ

6

1.

Pojmowanie prawa

6

2.

Nauki prawne

9

II

PRZEPISY

1.

Przepis prawny a norma prawna

2.

Charakter normy prawnej

13

3.

Struktura normy prawnej.

14

4.

Sankcja i jej rodzaje

17

5.

Rodzaje przepisów i norm

19

OBOWIĄZYWANIE

22

III

I NORMY PRAWNE

PRAWA

12 12

1.

Pojęcie obowiązywania

22

2.

Obowiązywanie prawa w czasie, przestrzeni i względem osób.

24

IV

SYSTEM

28

PRAWA

1.

Uwagi wstępne

2.

Systemy – typy i systemy konkretne

29

3.

Niesprzeczność systemu prawa

31

4.

Zupełność systemu prawa. Luki w prawie.

35

V

TWORZENIE

37

1.

Formy tworzenia prawa

PRAWA

28

37

2.

Podstawowe pojęcia związane z tworzeniem prawa

39

3.

Źródła

41

VI

prawa

ST OSOWANIE

PRAWA

43

1.

Pojęcie stosowania prawa. Sylogizm subsumcyjny

43

2.

Etapy stosowania prawa

44

3.

Typy stosowania prawa.

47

VII WNIOSKOWANIA

PRAWNICZE

50

1.

Uwagi wstępne

50

2.

Wnioskowania logiczne

51

3.

Wnioskowania instrumentalne

51

4.

Wnioskowania aksjologiczne

52

4

Adam Sulikowski

VIII WYKŁADNIA

56

PRAWA

1.

Uwagi ogólne

2.

Koncepcje wykładni

56

3.

Podziały wykładni

58

4.

Ideologie wykładni.

62

IX

STOSUNEK

56

64

PRAWNY

1.

Uwagi wstępne. Pojęcie i elementy stosunku prawnego

64

2.

Fakty prawne

64

3.

Podmioty stosunku prawnego

65

4.

Przedmiot stosunku prawnego

69

5.

Treść stosunku prawnego

70

X

PRAWO

1.

Prawo krajowe a prawo międzynarodowe (publiczne)

71

2.

Problematyka prawa ponadnarodowego

72

LITERATURA

KRAJOWE ,

PRAWO MIĘDZYNARODOWE,

PRAWO PONADNARODOWE

71

75

PRACE DYDAKTYCZNE

SERIA:

ŁBRZYSKIEJ WYŻSZEJ SZKOŁY ZARZĄDZANIA I PRZ EDSIĘBIORCZOŚCI

WA

ADMINISTRACJA

Wstęp

Celem przedmiotu „wst ęp do prawoznawstwa”, który stanowi stały element

programów

zaznajomienie w naukach podstawowy Począwszy

prawnych. cel od

związane

polem

jest

opanowywanie w dzisiejszych

czasach

wyrazem

z

doń nim

że

i

to

jest i

skłonić

bowiem

że

warto

do na tak

niemożliwe pamięciowe

czysto

świadomości i

problemy

by

Myślę,

że

zachęcać

do

teoretycznych.

pluralizmów

transcendentalnych

tak że

odpowiedzi

filozoficznej,

utrwalone w ludzkiej

jest

cel jedyny.

administracyjnych

podchodzenie i

po

Prawo i

taki

szkicować

własnych

twierdzeń

różnorodności

prawd

się

prawnych

naukowej

że

jest

stosowanymi

jest to jednak

materią,

prawoznawstwa.

scholastyczne

administracyjnych, pojęciami

stwierdzić, Nie

poszukiwania

refleksji

związanych

dyskusji i ukazywać, są

i

i

staram

omawianą

nauk

myślenia problemy

fascynującym

truistycznie

rozdziału z

adeptów

samodzielnego

nie

Można

prawniczych podstawowymi

niniejszego opracowania.

początkujących podstawowe

z

pierwszego

i kontrowersje,

i niecelowe

studiów

studentów

definicje i tezy

ahistorycznych,

lecz,

co

najwyżej, rezultatem chwilowych konsensusów. Mając powyższe na uwadze, staram się w niniejszym opracowaniu łączyć prezentacj ę zastanych twierdzeń i teorii, których opanowanie jest niezbędne w studiowaniu prawa, ze wskazywaniem wciąż otwartych problemów godnych pogłębionej refleksji i szerokiej dyskusji.

PRACE DYDAKTYCZNE

SERIA:

ŁBRZYSKIEJ WYŻSZEJ SZKOŁY ZARZĄDZANIA I PRZ EDSIĘBIORCZOŚCI

WA

ADMINISTRACJA

I

Prawo jako przedmiot refleksji naukowej i filozoficznej

1.

POJMOWANIE

PRAWA

Prawo jak i jego postrzeganie są zjawiskami historycznymi. Oznacza że tak samo prawo, jak i jego postrzeganie (definiowanie) zmieniało się (i wciąż się zmienia) w czasie, pod wpływem różnych czynników. Nie ma zatem żadnej absolutnej i powszechnie akceptowalnej definicji prawa. Nawet proste i pozornie bezpieczne twierdzenie, że prawo to dzieło (wynalazek) czł owieka jest nie do przyjęcia dla wielu badaczy. Na przestrzeni wieków pojawiały się różne koncepcje prawa, oparte na różnych założeniach i czerpiące z różnych tradycji filozoficznych. Co więcej, w każdym niemal czasie spierano się o istotę prawa, toteż zdanie to,

„w konkretnym czasie i w konkretnym miejscu prawo postrzegano tak i tak” można traktować co najwyżej jako stwierdzenie,

że

w jakichś warunkach

historycznych, jakaś koncepcja prawa dominował a nad innymi. Przedstawianie

i

omawianie

niezliczonych

sposobów

pojmowania

prawa nie jest w tym miejscu ani konieczne ani wskazane. Refleksja nad istotą

prawa

nie

stanowi

bowiem

ę

wst pu do prawoznawstwa. Ogranicz

ogólnych

uwag,

których

elementu

ę

tradycyjnie

pojmowanego

się zatem do sformuł owania bardzo

podstawowym

celem

będzie

uzmysłowienie

Czytelnikom, iż twierdzenia o prawie przedstawione na kartach niniejszego podręcznika, prawa, prawd

która

oparte

w

znacznej

zdominowała

transcendentalnych.

mierze

nowoczesne Są

raczej

na

pozytywistycznej

prawoznawstwo,

twierdzeniami

koncepcji stanowi ą

nie

akceptowalnymi

tu

i teraz – w określonym czasie i przestrzeni, zresztą nie przez wszystkich. Upraszczaj ąc, wykształciły

się

dwa

stwierdzić

można,

podstawowe

nurty

iż –

w

pojmowaniu

imperatywizm

i

prawa realizm.

7

WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA – KRÓTKI KURS

Imperatywizm traktuje prawo jako zjawisko związane ze sferą powinności, jako zespół wskazuje,

normatywów,

„mówi”,

empirycznie,

można

nie

- reguł

czyli wskazówek

należy

jak

żyć

działać.

i

zmierzyć

go

zważyć.

ani

postępowania.

Stąd

prawo Nie

nie

sposób

Prawo istnieje

przecież

dostrzec nakazu, czy zakazu. Prawo wymaga zatem innych (pozaempirycznych) form postrzegania. Z kolei realizm wiąże się z traktowaniem prawa jako zjawiska ze sfery bytu – istniejącego realnie i postrzegalnego przez doświadczenie. Innymi słowy prawo dla realistów jest po prostu faktem. Jeżeli stwierdz ę, (pozytywny

lub

że

prawo to zachowanie (np.

negatywny

stosunek

do

wydanie wyroku), emocja

określonego

stanu

rzeczy)

czy

działanie, to mogę przecież objąć je zmysłami – dostrzec czy usłyszeć. Realizmu nie będę dokł adniej omawiał. Odsyłam zainteresowanych do podręczników i innych prac z zakresu teorii i filozofii prawa. Rozwinę natomiast wątek imperatywizmu. W ramach tej wielce szerokiej i różnorodnej refleksji wyróżnić można w drodze podziału dwa „mniejsze” nurty – jusnaturalizm i pozytywizm. Jusnaturalizm, którego odmian i wersji nie sposób zliczyć, opiera się się żyć) można świata. To że nie powinno się zabijać, czy odbierać drugiemu jego dóbr, albo raczej, to, że powinno się zabijać i zabierać dobra wyłącznie w określonych okolicznościach, jest dziełem natury, tak jak np. upływ czasu, czy falowanie morza. Oczywiście my śl powyższa stanowi daleko idące, może wręcz karygodne, uproszczenie, ale oddaje esencj ę jusnaturalizmu. na

twierdzeniu,

wyprowadzić

z

Skoro wynikające

że

prawo

natury

prawo

z

to

natury,

(wskazówki

zakazy,

nakazy,

związane

prawo

jak

powinno

społeczeństwa,

człowieka,

czy jest

czy

uprawnienia

(dozwolenia)

moralnością,

z

a

ściślej,

z pojmowaniem dobra i zła. Przecież to pojmowanie dobra i zła determinuje pożądane sposoby zachowania. Stąd poznawanie prawa to odczytywanie, deklarowanie tego, co jest, z natury, pożądane i

dobre oraz wyciąganie

z tych stwierdzeń dalszych wniosków. Zaznaczyć

trzeba,

że

jusnaturaliści

negują

nie

funkcjonowania

prawa pozytywnego (ustaw, rozporządzeń itp.). Jednakże takie prawo jest właściwym prawem tylko wtedy, gdy jest zgodne z imperatywami płynącymi z natury. Tę fundamentalną dla większości kierunków jusnaturalistycznych myśl można wyrazić w słynnej paremii – Lex iniusta non est lex – ustawa niesłuszna,

niesprawiedliwa

nie

zastosowania

koncepcji

norymberski.

Funkcjonariusze

jest

ustawą.

jusnaturalistycznych III

Rzeszy

Za

przykład

posł użyć działali

praktycznego może

(zwykle)

proces zgodnie

z niemieckim prawem stanowionym. Mimo tego zostali skazani, gdyż prawo, którego przestrzegali by ł o, zdaniem sędziów, wykreowane wbrew naturze, było niesprawiedliwe – złe. Piętą achillesową jusnaturalizmu są trudności w zuniwersalizowanym pojmowaniu naturalnych powinności. W coraz mniej homogenicznych (jednolitych)

społeczeństwach

coraz

trudniej

osiągnąć

zgodę

(konsens)

odnośnie tego, co jest z natury dobre, sł uszne i sprawiedliwe (popatrzmy choćby na spór wokół aborcji czy eutanazji). Brak jest ponadto ciesz ących się

powszechnym

szacunkiem

i

uznaniem

metod

ustalania

natury

człowieka (jeśli takowa istnieje) Problem komplikuje się jeszcze bardziej,

8

Adam Sulikowski

jeśli chcielibyśmy opracować wspólne dla wszystkich kultur (społeczeństw) kanony

naturalnych

wszystkich). w

świecie

Z

imperatywów

punktu

Islamu,

widzenia

czy

(przecież

natura

Europejczyka

cudzoł ożnic,

kamienowanie

by ć

musi

jedna

rąk

odcinanie może

dla

złodziejom

wydawać

się

nienaturalnym bestialstwem, ale dla przedstawicieli innych społeczeństw naturalność takich zachowań i leżących u ich

źródeł

imperatywów nie budzi

wątpliwości. Problemy z konsensem co do naturalności niektórych norm postępowania „naturalnie” koncepcji

zmienność

oraz dobre

prawa

z łe

i

w

natury

o

przekonań,

czasie

doprowadziły zmiennej

wprawdzie treści,

w

co

do

tego,

co

wykształcenia

się

ramach

do

których

reguły

zachowania wyprowadzane s ą nie ze stałych elementów funkcjonowania

świata,

lecz z ludzkiego rozumu (zmiennego w czasie i przestrzeni). Można

mieć jednak że wątpliwości, czy są to istotnie koncepcje jusnaturalistyczne, a nie postulaty racjonalizmu (rozumności) w tworzeniu i stosowaniu prawa stanowionego. Drugim pozytywizm

z

się

wykształciło

Charakterystykę

wyróżnianych

nurtów

prawny.

Podobnie

wiele

jak

ramach

imperatywizmu

przypadku

różnorodnych

bardzo

koncepcji

w w

pozytywistycznych

odmian (choć

jest

jusnaturalizmu, pozytywizmu. oczywiście

nie

wszystkich) zawrzeć można w siedmiu twierdzeniach: Po

pierwsze,

pozytywizm

iż

zakłada

prawem

jest

efekt

ludzkiej

skonwencjonalizowanej działalności, nie zaś rezultat odkryć poczynionych w

związku

z

obserwacją

funkcjonowania

natury,

ludzkiej

duszy

czy

społeczeństwa. Po

drugie,

prawo

tworzone

jest

w

wyniku

władczej

i

zasadniczo

nieograniczonej działalności prawodawcy. Po trzecie pozytywizm jako nurt imperatywistyczny, opiera się na założeniu iż prawo jest wyłącznie zbiorem norm, reguł. Po

czwarte,

jako

scjentystyczny

i

formalistyczny

prąd

my ślowy,

zakłada iż teksty prawne posiadające obiektywne (możliwe do naukowego ustalenia)

znaczenie

ograniczają

rolę

prawnika

do

bezrefleksyjnego

stosowania prawa, które istnieje od niego niezależnie. Po

pi ąte,

zakłada

brak

koniecznych

związków

między

prawem

a pozaprawnymi systemami normatywnymi np. moralnością oraz pomiędzy bytem a powinnością w sferze prawa. Po szóste, uznaje, iż badania nad znaczeniem pojęć prawnych winny polegać na zobiektywizowanej analizie i tym samym różnić się od badań socjologicznych, historycznych, czy krytyki z punktu widzenia moralności. Po siódme, w końcu, zakłada, iż system prawa winien funkcjonowa ć jako dostępny w określonym czasie i przestrzeni zamknięty i spójny system logiczny,

w którym

decyzje

wyprowadzić

można z obowiązujących norm

kieruj ąc się logicznymi regułami inferencji.1 Wyjaśniając znaczenie powyższych twierdzeń j ęzykiem „prostszym”, stwierdzi ć można, iż według pozytywistów, prawo to dzieło czł owieka lub zespołu ludzi, a

ściślej,

dzieło prawodawcy (organu władzy), który poprzez

prawo rozkazuje – steruje społecze ństwem. Rozkazy – normy prawne – mają

1

Por. J. Stelmach, B. Brożek, Metody prawnicze, Kraków 2004, s. 28.

9

WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA – KRÓTKI KURS

obiektywną treść, którą w procesie stosowania prawa ma ustalić prawnik. Prawo może być moralnie słuszne (dobre) i zwykle takie jest, ale gdyby słuszne (dobre) nie by ło, nie przestał oby by ć prawem. Prawo powinno być

systemem, czyli układem uporządkowanym – niesprzecznym (nie powinno np.

nakazywać

i zakazywać

dawać

(powinno

tego samego zachowania) i wolnym

możliwość

legalności

oceny

każdego

od

luk

ludzkiego

zachowania). Ponadto treść norm prawnych i reguł, przy pomocy których można z jednych norm wyprowadzać inne normy, powinna być możliwa do ustalenia za pomocą logicznego namysłu. wraz

z

praktyk ę

zdominował

Pozytywizm

świata

prawniczą

się

rozpowszechnieniem

tzw.

większości

nowoczesnego

postrzegania rzeczywisto ści. Stało się tak dlatego,

że

państw sposobu