Wykład Wiedza Gospodarka Rynkowa PDF

Preview

Summary

Download Wykład Wiedza Gospodarka Rynkowa PDF

Description

Dr inż. Agnieszka Becla Prof. dr hab. Stanisław Czaja

Funkcjonowanie mechanizmu rynkowego i jego cechy Pojęcie mechanizmu rynkowego i jego cechy (elastyczność, otwartośćprzejrzystość, konkurencyjność) Rola systemu cenowego Rachunek ekonomiczny Mechanizm rynkowy jest jednym z najbardziej podstawowych elementów współczesnej gospodarki. Mechanizm rynkowy wyraża zależności zachodzące między podstawowymi siłami rynkowymi – popytem i podażą – oraz cenami w krótkim i długim okresie.

Oznacza on proces regulowania decyzji konsumentów i producentów, dokonujący się poprzez rynek w sposób niezależnie od woli poszczególnych podmiotów gospodarczych. Jest to zatem forma organizacji życia gospodarczego, w ramach której indywidualni konsumenci i indywidualni przedsiębiorcy (poszczególne podmioty) współdziałają w procesie rozwiązywania trzech podstawowych problemów ekonomicznych: co produkować?, jak produkować? oraz dla kogo produkować? Mechanizm rynkowy posiada kilka istotnych atrybutów, do których należą: Elastyczność Otwartość (przejrzystość) potrzeb i oczekiwań Skłonność do równowagi Konkurencyjność

Już dość wcześnie, w trakcie rewolucji przemysłowej, zauważono, że mechanizm rynkowy może mieć koordynujące własności, co pozwala na wykorzystanie działań gospodarczych poszczególnych podmiotów w interesie całego społeczeństwa. Początkowo, w ramach fizjokratyzmu, zakładano, że w gospodarce istnieje pewien porządek naturalny, który jest podstawą właściwego działania rynku i całej gospodarki. Ludzie podejmując się działalności gospodarczej, czy szerzej przejawiając różne formy aktywności społecznej tworzą natomiast swój własny porządek, który można nazwać porządkiem pozytywnym. Schemat 1. Fizjokratyczny system porządku naturalnego i społecznego

Porządek pozytywny panujący w społeczeństwie i gospodarce

Wolność osobista

Własność prywatna

Wolność gospodarcza

Porządek naturalny panujący w przyrodzie (Naturze)

Jeżeli daje się zorganizować funkcjonowanie społeczeństwa i gospodarki (porządek pozytywny) w oparciu o wolność osobistą, własność prywatną i wolność działalności gospodarczej, wówczas można przenieść reguły (prawa) porządku naturalnego. Pozwala to na osiągnięcie harmonii społecznej i wzrostu bogactwa narodowego. A.Smith, uznawany za jednego z najważniejszych prekursorów współczesnej ekonomii nieco inaczej widzi sposób funkcjonowania mechanizmu rynkowego i jego podstawy. Człowiek niejako z natury dąży do bogacenia się. Ponieważ zasoby ekonomiczne są ograniczone (rzadkie), a potrzeby ludzkie nieograniczone, ludzie muszą zachowywać się w sposób racjonalny podejmując swoją działalność gospodarczą. Muszą być homo oeconomicus (człowiekiem gospodarującym). Wymusza to na nich zarówno powyższa dychotomia między rzadkimi zasobami i nieograniczonymi potrzebami, jak i sposób funkcjonowania mechanizmu rynkowego, zwłaszcza jego konkurencyjność.

Elastyczność (reagliwość podmiotów rynkowych na zmiany sił rynkowych (popytu i podaży) i głównych rynkowych parametrów (cen, dochodów) Rynek i mechanizm rynkowy posiada jeszcze inne, obok wszechobecnej konkurencji, cechy, które powodują, że jest to jedna z najbardziej efektywnych i sprawnych metod podziału wytworzonego w gospodarce produktu między poszczególne jednostki. Są nimi elastyczność i otwartość w zakresie prezentacji własnych potrzeb przez jednostki i sposobów ich zaspokajania. Elastyczność jest tym atrybutem, który być może bardziej, niż konkurencyjność dla efektywności gospodarowania, zapewnia przewagę rynku nad innymi sposobami podziału produktu dostępnymi w społeczeństwie ludzkim. Mechanizm rynkowy nie jest uzależniony w swoim funkcjonowaniu od określonej jednostki czy grupy społecznej. Ta jego depersonifikacja nie pozwala na powstanie tendencji konserwujących w sposobach funkcjonowania, ograniczania zakresu i sposobów reagowania na zgłaszane potrzeby i poszukiwania sposobów zaspokajania tych potrzeb. Rozróżniamy elastyczność strony popytowej (cenowa, mieszana, dochodowa) i strony podażowej (cenowa, kosztowa) Elastyczność cenową popytu Ep można zapisać według następującej formuły: Ep 

DA PA : DA PA

(I)

gdzie: Ep – elastyczność cenowa popytu, DA – zmiana popytu na dobro A, DA – popyt na dobro A, PA – zmiana ceny dobra A, PA – cena dobra A. Współczynnik ten informuje nas o ile zmieni się popyt na dobro A, jeżeli cena tego dobra zmieni się o jednostkę. Elastyczność cenowa popytu posiada zwykle znak ujemny, ponieważ w normalnych warunkach rynkowych, przy typowym przebiegu krzywej popytu (działaniu prawa popytu), zmiana ceny wywołuje odwrotną co do kierunku zmianę popytu. Elastyczność mieszaną popytu Em można zapisać według następującej formuły: Em 

DA PB : DA PB

(II)

gdzie: Em – elastyczność mieszana popytu, DA – zmiana popytu na dobro A, DA – popyt na dobro A, PB – zmiana ceny dobra B, PB – cena dobra B. Współczynnik ten informuje nas o ile zmieni się popyt na dobro A, jeżeli zmianie ulegnie cena dobra B. Dobro B może być w stosunku do dobra A substytutem, dobrem komplementarnym lub niezależnym. Może być ujemny, równy zero lub dodatni, w zależności czy dobra A i B są komplementarne, niezależne czy substytucyjne.

Elastyczność dochodową popytu Ed oznaczamy formułą: Ed 

DA I : DA I

(III)

gdzie: Ed – elastyczność dochodowa popytu, DA – zmiana popytu na dobro A, DA – popyt na dobro A, I – zmiana dochodu, I – dochód konsumenta. Współczynnik elastyczności informuje nas o tym, ile zmieni się popyt na dobro A, przy zmianie dochodu o jednostkę, Współczynnik ten jest dodatni dla dóbr normalnych oraz ujemny dla dóbr podrzędnych. Ponadto można zaobserwować, że jego wartość kształtuje się między zero a jeden dla dóbr podstawowych, natomiast dla dóbr luksusowych jest większa od jedności. Zależność między rodzajem dobra (elastycznością dochodową popytu), rozmiarami popytu na to dobro i zmianami dochodu konsumenta opisał po raz pierwszy niemiecki statystyk E.Engel (1821-1896) i noszą one nazwę praw Engla. Analiza wydatków budżetów domowych pozwala dostrzec, że wśród nabywanych dóbr występują dobra, charakteryzujące się różnymi współczynnikami elastyczności dochodowej popytu – D1 dla dóbr o elastyczności dochodowej mniejszej od jedności, D2 – dla dóbr wzorcowo elastycznych i D 3 dla dóbr o współczynniku elastyczności większej od jedności. Do pierwszej grupy często zalicza się żywność, do drugiej wydatki mieszkaniowe i na odzież, natomiast do trzeciej grupy dobra luksusowe. Wykres 1. Krzywe Engla Dochód D3

D1 D2

Popyt

Powyższe współczynniki elastyczności możemy liczyć w sposób łukowy i punktowy. Elastyczność łukowa dotyczy odcinka krzywej popytu, natomiast punktowa odnosi się do zmian zmierzających granicznie do zera (w punkcie).

Wykres 2. Położenie krzywej popytu a elastyczność popytu Cena

D1 D2 D3 D5

D4 Ilość

W zależności od wartości współczynnika elastyczności możemy mówić o popycie doskonale elastycznym D1 (moduł-wartość bezwzględna współczynnika elastyczności zmierza do nieskończoności), elastycznym D2 (moduł współczynnika jest większy od jedności), elastycznym wzorcowo D3 (moduł współczynnika równy jest jedności), nieelastycznym D 4 (moduł współczynnika mieści się między jednością a zerem) oraz popycie doskonale nieelastycznym D 5 (moduł współczynnika elastyczności jest równy zero).

Otwartość w zakresie prezentacji potrzeb i oczekiwań Mechanizm rynkowy zawsze charakteryzował się niezwykłą otwartością w tym zakresie. Można było w jego ramach zaprezentować każdą postać potrzeby ludzkiej i oczekiwać propozycji sposobów oraz warunków ich zaspokajania. Otwartość ta pozwalała nie tylko na poszukiwanie nowych dóbr, ale również na promowanie nowych potrzeb. Często uważa się, że pewna część zaspokajanych we współczesnych rozwiniętych gospodarkach potrzeb jest wykreowana przez rynek i nie należy do tej grupy potrzeb naturalnych, która ma swoje uzasadnienie biologiczno-fizjologiczne czy kulturowe. Są to tzw. potrzeby sztuczne. Potrzeby naturalne tworzy zespół potrzeb, które są warunkowane biologicznie, fizjologicznie (przyrodniczo) lub determinanty ich związane są z funkcjonowanie człowieka jako jednostki społecznej (np. przez więzi socjalne, kulturę, potrzebę komunikowania się z innymi ludźmi i korzystania z dorobku ludzkiej cywilizacji). Potrzeby sztuczne tworzą te potrzeby, które zostały wykreowane przez rynek i jego mechanizm i bez których funkcjonowanie człowieka nie ulega pogorszeniu a poziom jego dobrobytu realnie nie obniża się. Zaspokajanie tych potrzeb oznacza natomiast istotne nadmierne obciążenie środowiska przyrodniczego i innych zasobów ekonomicznych.

Skłonność do równowagi polega na ujawnianiu się wewnątrz mechanizmu rynkowego czynników prowadzących do zrównywania się głównych sił rynkowych (popytu i podaży) Rozróżnić można kilka interpretacji równowagi rynkowej: (1) równowaga rynkowa jest rzeczywistą cechą rynku, prowadzącą do znajdowania punktu równowagi, wyrażonego ilością i ceną, w którym popyt i podaż zrównują się ze sobą (ilościowo i strukturalnie) – interpretacja neoklasyczna (2) równowaga rynkowa nie istnieje, a sam punkt równowagi jest pewną fikcją modelową, mającą przybliżyć działanie mechanizmu rynkowego, niwelującego samoczynnie lub przy pomocy ingerencji polityki państwa zbyt duże odchylenia sił popytu i podaży – interpretacja keynesowska (3) równowaga ma charakter atraktorowy, co oznacza istnienie pewnego punktu w przestrzeni fazowej rynku, do którego przybliża się trajektoria wyrażająca funkcjonowanie i rozwój tego mechanizmu w czasie; dynamicznie traktowany rynek wiruje wokół tego punktu, a niekiedy przecina go; będąc jednak w stałym ruchu, nie może być opisany za pomocą statycznego ujęcia równowagi; (4) równowaga transakcyjna, która oznacza sytuację skłonności mechanizmu rynkowego do równowagi poprzez zawieranie pojedynczych transakcji; innymi słowy, o skłonności do równowagi danego rynku (mechanizmu rynkowego) świadczy fakt zawierania pojedynczych transakcji kupnasprzedaży;

Konkurencyjność to skłonność podmiotów rynkowych do podejmowania rywalizacji z innymi podmiotami rynkowymi Schemat 2. Poziomy konkurencji rynkowej (mechanizmu rynkowego) Oferent

(3)

(1)

Nabywca (2)

(3) Oferent

Nabywca

W ekonomicznym sensie konkurencja oznacza współzawodnictwo, rywalizację pomiędzy podmiotami uczestniczącymi w grze rynkowej. Może ona przyjmować różne formy i zachodzi na trzech płaszczyznach. Pierwsza z nich dotyczy rywalizacji między oferentami rynkowymi (przedsiębiorstwami) i dotyczy: - walki o nabywcę produktów oferowanych na rynku przez podmioty (gra o klienta); - współzawodnictwa o dostęp do zasobów ekonomicznych niezbędnych w procesach produkcji, rozgrywającego się na rynkach czynników produkcji. Ta postać konkurencji rynkowej zanika jedynie na rynku monopolu pełnego, natomiast jest cechą charakterystyczną każdej innej formy rynku, od doskonałej konkurencji poczynając, a na duopolu kończąc. Druga płaszczyzna rywalizacji rynkowej dotyczy nabywców. Przejawia się ona we współzawodnictwie o dostęp do dóbr rynkowych i określaniu warunków nabywania tych dóbr. Trzecia płaszczyzna to proces negocjacji odbywający się między oferentami i nabywcami. Wymiana polega na przeniesieniu praw własności do danego dobra od sprzedawcy do nabywcy w zamian za dobrowolnie ustalony ekwiwalent, najczęściej w formie pieniężnej. Towarzyszą jej procesy negocjacyjne między sprzedawcami a nabywcami, dotyczące uzgadniania wspólnych decyzji i likwidacji rozbieżnych aspiracji obu stron procesu wymiany. Przedmiotem negocjacji może być: (1) uzgodnienie przedmiotu wymiany czyli rodzaju produktu, jego parametrów i właściwości, (2) określenie ilości wymienianych produktów, (3) cena oraz (4) organizacyjno-techniczne warunki wymiany takie

jak warunki dostawy, płatności czy gwarancji. W ramach wszystkich powyższych płaszczyzn współzawodnictwa rynkowego wykorzystuje się wiele różnorodnych narzędzi i metod konkurencji, dających się sprowadzić do dwóch podstawowych form – konkurencji cenowej i pozacenowej. Schemat 3. Metody i narzędzia konkurencji Konkurencja cenowa

manipulowanie ceną

Konkurencja pozacenowa

promocja produktu i reklama konkurencja różnorodnością usług towarzyszących sprzedaży

obniżanie kosztów

konkurencja zmianami jakościowymi konkurencja różnorodnością cech produktów konkurencja znakiem, nazwą i marką fabryczną konkurencja image firmy

Konkurencja za pomocą reklamy i promocji jest coraz ważniejszą częścią współczesnego marketingu. Wzrost znaczenia środków masowego przekazu wpływa na rozszerzenia zakresu, zasięgu i narzędzi tej postaci konkurencji. Reklama i promocja odgrywa coraz większą rolę w procesie zdobywania nowych rynków zbytu i utrzymywania rynków już istniejących. Jest to dość kosztowna forma konkurencji i z tego względu dostrzega się wyraźne zróżnicowanie narzędzi wykorzystywanych przez poszczególne podmioty gospodarcze. Przedsiębiorstwa małe, działające na lokalnym rynku stosują środki oddziaływania lokalnego, natomiast firmy oligopolistyczne, działające na rynkach krajowych i międzynarodowych korzystają z tych środków masowego przekazu, które posiadają największy zasięg (np. telewizji, radia czy prasy o dużych nakładach) i takich form promocji, które pojawiają się przy okazji dużych imprez sportowych, kulturalnych, politycznych itp. Konkurencja za pomocą usług towarzyszących sprzedaży może również przyjmować bardzo różną postać. Do najczęściej wykorzystywanych narzędzi w tym zakresie należą: - szybkość i forma dostaw; - długotrwałe i dogodne kredyty; - zakres i formy obsługi klientów oraz serwis; - okres i zakres gwarancji; - świadczenia dodatkowe takie jak transport czy montaż;

- formy sprzedaży wiązanej; - upominki towarzyszące i konkursy dla klientów. Konkurencja rzeczywistymi lub pozornymi zmianami jakościowymi zawsze należała do istotnych postaci konkurencji między oferentami. Ciągła poprawa jakości produktów dostarczanych na rynek jest silnym bodźcem rozwoju postępu naukowo-technicznego. Wpływa również na zachowania rynkowe oferentów i nabywców. Ci drudzy poszukują produktów posiadających nowe, lepsze cechy użytkowe, często bez względu na to, czy zmiany jakościowe są dostrzegane w użytkowaniu czy nie (np. ze względów fizjologicznych). Pierwsi natomiast starają się zarówno zaspokajać te potrzeby, jak i rozbudzać je. Małe podmioty rynkowe wykorzystują w konkurencji jakością tylko rzeczywiste zmiany tego typu, co starają się potwierdzić uzyskiwanymi znakami jakości i certyfikatami (np. ISO 9000). Duże firmy (na przykład oligopole) mogą sobie pozwolić również na wprowadzanie i promowanie pozornych zmian jakościowych. Skuteczność takich narzędzi zależy bowiem od odbioru ich przez potencjalnych klientów. Konkurencja za pomocą różnicowania cech produktów jest szczególnie istotny dla współczesnego rynku, bez względu na poziom jego monopolizacji. Dla polipoli (małych firm) działających w warunkach konkurencji monopolistycznej jest to ważna forma identyfikacji rynkowej, natomiast dla dużych firm pozwala ona na indywidualizację ich produktów na nasyconych produktami rynkach. Różnicowanie może dotyczyć cech użytkowych produktu (na przykład smaku, zapachu), dodatkowych oznakowań, form opakowania, dostosowywania do indywidualnych gustów i upodobań nabywców czy uwzględniania wymogów ekologicznych w całym cyklu przygotowania, tworzenia, dystrybucji i użytkowania produktu. Konkurencja znakami, marką czy nazwą firmy ma znaczenie w przypadku istnienia rynków, na których działają zarówno uznane i posiadające długoletnią tradycję przedsiębiorstwa, jak i nowe podmioty gospodarcze. Wówczas znak czy marka (nazwa) łączona z produktem czy przedsiębiorstwem może być poświadczeniem odpowiedniego poziomu jakości produktu. Konkurencja markami, znakami czy nazwą jest również ważna w przypadku oddziaływania na grupy konsumenckie kierujące się w swoim postępowaniu nietradycyjnymi motywami (na przykład w przypadku efekty snobizmu czy demonstracji). Wówczas znaki takie czy marka jest desygnatą wyróżniającą pożądany wyrób. Konkurencja image firmy jest coraz popularniejszym sposobem rywalizacji między podmiotami gospodarczymi. Image oznacza złożony, kształtowany pod wpływem wielu czynników obraz firmy na rynku. Obraz ten pozwala firmom osiągać pewną przewagę w stosunku do swoich konkurentów i „przywiązać” grupę konsumentów, tworząc niszę monopolistyczną w przestrzeni konsumpcji.

Rola systemu cen Szczególnym elementem systemu rynkowego jest cena (ceny) funkcjonująca na nim. Ceny są podstawą wyborów dokonywanych na rynku przez podmioty gospodarcze. Dotyczy to zarówno cen dóbr i usług konsumpcyjnych, jak i cen czynników produkcji. System cen to ogół kształtujących się na rynku cen produktów i usług oraz relacje tworzące się między cenami towarów.

System cen spełnia w gospodarce rynkowej kilka podstawowych funkcji: - funkcja informacyjna (cena jest lub powinna być informacją o rzadkości poszczególnych dóbr); - funkcja obrachunkowa (cena jest podstawowym parametrem wykorzystywanym w mikroekonomicznym rachunku prowadzonym przez poszczególne podmioty rynkowe); - funkcja alokacyjna mikroekonomiczna (ceny informują producentów i konsumentów czy dokonana przez nich alokacja posiadanych zasobów ekonomicznych, na przykład dochodów jest optymalna); - funkcja alokacyjna makroekonomiczna (ceny sygnalizują podmiotom gospodarczym, jakie są pożądane kierunki przepływu zasobów ekonomicznych w skali rynków i gospodarki); - funkcja motywacyjna (ceny stanowią bodźce do podejmowania lub rozszerzania działalności albo do zmniejszania czy zaniechania działalności gospodarczej). W warunkach gospodarki konkurencyjnej ceny ustalane są jako wypadkowa oddziaływania sił popytu oraz podaży. Jeżeli rynek nie spełnia warunków swobodnej konkurencji, co w praktyce nie jest zjawiskiem rzadkim, ceny mogą być modyfikowane przez czynniki egzogeniczne. Jeszcze inne konsekwencje związane są z możliwościami wprowadzania na rynku dyskryminacji cenowej. Sytuacja taka występuje na niektórych rynkach oligopolistycznych i monopolu pełnego. Warunkiem stosowania dyskryminacji cenowej jest możliwość podziału rynku na segmenty, które charakteryzują się różną możliwością reakcji nabywców na cenę. Oznacza to, że w poszczególnych segmentach rynku istnieje różna elastyczność cenowa popytu. Rozróżnia się trzy rodzaje dyskryminacji cenowej: 1. dyskryminacja cenowa pierwszego stopnia polegająca na sprzedawaniu poszczególnych jednostek produktu po najwyższej możliwej do uzyskania cenie; 2. dyskryminacja cenowa drugiego stopnia polegająca na uzależnieniu ceny od ilości nabywanych jednostek produktu (na przykład rabat hurtowy);

3. dyskryminacja cenowa trzeciego stopnia opierająca się na strategii różnicowania cen w stosunku do określonych grup nabywców. Rachunek ekonomiczny Podejmując problem ceny i systemu cen należy zwrócić szczególną uwagę na znaczenie rachunku ekonomicznego. Rozumieć go można jako zespół metod i narzędzi oraz towarzyszących im kryteriów przy pomocy którego można określić efektywność (ekonomiczność) podejmowanych przedsięwzięć gospodarczych, czy szerzej gospodarowania na poziomie mikroekonomicznym (rachunek mikroekonomiczny) i makroekonomicznym (rachunek makroekonomiczny). Cechą rachunku ekonomicznego jest dominacja wymiaru ekonomicznego i rezygnacja z wymiarów politycznych czy ideologicznych. Wykorzystywanie rachunku ekonomicznego jest możliwe, jeżeli są spełnione trzy podstawowe warunki, które w znacznej mierze zależą od cen i wykorzystania pieniądza. Po pierwsze, muszą być mierzalne zarówno efekty, jak i nakłady występujące w działalności gospodarczej. Po drugie, przy pomiarze muszą być wykorzystywane porównywalne jednostki. Po trzecie, istnieje jednoznaczne kryterium wyboru. Elementy te zapewnia stosowanie pomiaru za pomocą pieniądza jako numeraire oraz wykorzystanie systemu cen w rachunku ekonomicznym. Kryterium wyboru zapewnia oparta na zasadzie racjonalnego gospodarowania ogólna zasada optymalizacji. Schemat 4. Sposoby inte...