Naddniestrze. Historia - polityka - gospodarka PDF

Preview

Summary

Kamil Całus Marcin Kosienkowski Piotr Oleksy Jakub Pieńkowski Robert Rajczyk Naddniestrze Historia – polityka – gospodarka EastWest Analytics Poznań 2014 Recenzent dr Daria Paprocka Redakcja językowa Halina Kosienkowska Skład Marcin Kosienkowski Projekt okładki Kamil Całus © Copyright by Autorzy, P...

Description

Accelerat ing t he world's research.

Naddniestrze. Historia - polityka gospodarka Kuba Pieńkowski, Kamil Całus, Robert Rajczyk, Marcin Kosienkowski, Piotr Oleksy

Related papers

Download a PDF Pack of t he best relat ed papers 

Ka il Całus Marcin Kosienkowski Piotr Oleksy Jaku Pieńkowski Robert Rajczyk

Naddniestrze Historia – polityka – gospodarka

EastWest Analytics Poz ań 4

Recenzent dr Daria Paprocka

Redakcja językowa Halina Kosienkowska

Skład Marcin Kosienkowski Projekt okładki Ka il Całus

© Copyright y Autorzy, Poz ań 2014 ISBN 978-83-941337-0-2 Wydawnictwo: EastWest Analytics

Spis treści

Wstęp ......................................................................................................... 5 рistoria zie

add iestrzański h .............................................................. 6

Przyczyny i przebieg konfliktu o Naddniestrze ........................................ 15 System polityczny .................................................................................... 23 Ży ie polity z e........................................................................................ 30 Gospodarka .............................................................................................. 37 Siły z roj e............................................................................................... 44 Polityka zagraniczna................................................................................. 48 Społe z ość

iędzy arodowa wo e Nadd iestrza ............................... 56

)akoń ze ie ............................................................................................. 62 Bibliografia ............................................................................................... 63 Aneks – wyjątki z Konstytucji Naddniestrza (prea uła i podstawy ustroju ko stytu yj ego) ................................... 69 Nota o autorach ....................................................................................... 73 Mapy ........................................................................................................ 75

Wstęp Aktywna polityka Federacji Rosyjskiej, z ierzają a do rei tegra ji obszaru poradzie kiego, woj a a ws hodzie Ukrai y oraz pró a powoła ia owy h tworów państwowy h – Do ie kiej Repu liki Ludowej oraz Ługańskiej Repu liki Ludowej – zwró iły o zy światowej opi ii pu li z ej a fu k jo ują e w regio ie od po ad dwudziestu lat uasi-państwo: Nadd iestrzańską Repu likę Mołdawską (NRM, Nadd iestrze). Rów ież pols y polity y, edia oraz środowiska opi iotwór ze w większy stop iu zainteresowały się Nadd iestrze . Cele pra y jest ko pleksowe przy liżenie czytelnikowi informacji na temat tego quasi-państwa: jego historii, fu k jo owa ia w o szarze polityki wew ętrz ej i iędzy arodowej, a także gospodarki i sfery ilitar ej. W świetle prawa iędzy arodowego Nadd iestrze sta owi i tegral ą zęść Repu liki Mołdawii ( apa ). Ter i e uasi-państwo (lu też parapaństwo, państwo ieuz awa e, państwo de facto itd.) określa się „jedostkę geopolity z ą, która, po pierwsze, jest suwere a w wy iarze materialnym, fakty z ie sprawuje wię wyłą z ą, peł ą i sa odziel ą władzę a swy terytoriu , a także jest fakty z ie iezależ a od i y h państw i pod iotów w stosu ka h iędzy arodowy h […], po drugie, nie jest suwere a w wy iarze for al y , a wię w świetle prawa iędzyarodowego podlega jakie uś państwu, sta owią jego i tegral ą zęść, zego jed ak ie uz aje, po trze ie, realizuje przy aj iej w wąski zakresie podstawowe fu k je państwa”1. Naddniestrze jest jednym z czterech quasi-państw fu k jo ują y h a o szarze yłego )wiązku Socjalistycznych Republik Radzieckich, obok Abchazji i Osetii Połud iowej (foral ie ędą y i zęś ią Gruzji) oraz Górskiego Kara a hu (for al ie zęść Azer ejdża u). W prze iwieństwie do A hazji i Osetii Połud iowej Nadd iestrze ie zostało uz a e przez Rosję, hoć fakty z ie fu k jo uje dzięki jej wspar iu fi a sowe u oraz polity z e u. ) ty h powodów NRM jest zależ e od M. Kosienkowski, Quasi-państwo w stosunkach iędzynarodowych, „Stosu ki Między arodowe – International Relatio s” , r –4, s. 156.

1

K. Całus, M. Kosienkowski, P. Oleksy, J. Pieńkowski, R. Rajczyk

Rosji. Niemniej jednak, co zostanie pokazane w opracowaniu, procesy społe z o-polityczne w tym quasi-państwie to zą się swoi ryt e i mają włas ą spe yfikę. Nadd iestrzańska elita polity z a w pew y h okresa h starała się wywal zyć większą iezależ ość od patro a, postrzegają zase swoje i teresy jako róż e od i teresów rosyjski h. Nadd iestrzańska Repu lika Mołdawska jest quasi-państwe aj liższym geograficznie, historycznie i kulturowo Polsce ze wszystkich istniejąy h a świe ie tego typu jed ostek geopolity z y h. Odległość iędzy granicami Polski i Naddniestrza wynosi zaledwie ok. 420 km (w linii prostej), a Warszawę i Tyraspol, add iestrzańską stoli ę, dzieli ok. 1000 km. Część terytoriu ko trolowa ego o e ie przez władze add iestrzańskie w hodziła przez ok. lat (XVI–XVIII w.) w skład zie koro y h I Rze zypospolitej. Większość ieszkań ów Nadd iestrza to lud ość słowiańska (Rosja ie i Ukraiń y sta owią ok. % lud oś i). Polskę i uasi-państwo łą zą rów ież więzi gospodar ze – polskie fir y i portują towary wytworzone w Naddniestrzu. Opra owa ie to w żad y wypadku ie wy zerpuje porusza ej te atyki. Wydaje się jed ak, że oże o o służyć jako ko pe diu wiedzy o Naddniestrzu, pozwalają e o wiele lepiej zrozu ieć fe o e fu k jonowania tego quasi-państwa.

Historia ziem add iestrzańskich )ie ie add iestrzańskie aż do XX w. ie tworzyły sa odzielnego orga iz u państwowego. Nie sta owiły nawet zwartej krainy historycznej. Nigdy też w historii ie odgrywały istot ej roli w polity e lu gospodar e Europy. Dopiero i stru e tal a polityka radzie ka z lat iędzywoje y h XX w. stworzyła podstawy fu k jonowania dzisiejszego Naddniestrza. W zasa h starożyt y h pół o e rzegi Morza Czar ego yły pe etrowa e przez osad ików gre ki h. )ałożyli o i swoje faktorie ha dlowe – Olwię (Odessa) oraz Tirę (Białogród ad D iestre ) u ujś ia D iestru (ła .

6

Naddniestrze. Historia – polityka – gospodarka

Tiras)2. W trak ie pod oju Da ji a przeło ie wieków I i II dotarły tutaj rzy skie legio y i zdo yły gre kie kolo ie. Nie wkro zyły jednak na ziemie dzisiejszego Nadd iestrza. Na prawy , ołdawski rzegu D iestru utwierdziły gra i e I periu , udują w połud iowej Besarabii limes, z a y jako Wał Traja a. Rzy skie pa owa ie a ty h zie ia h trwało do III w. Następ e stule ia to wędrówki ludów ko zow i zy h – рu ów, Saratów, Gotów, Awarów, Słowia , Bułgarów, Węgrów – które przy ywały ze stepów Azji, a y aje hać Rzym lub Bizancjum. W X w. zie ie add iestrzańskie zostały opa owa e przez Ruś Kijowską. Kijów dążył do opar ia gra i o dol y Du aj dla i h za ezpie ze ia oraz swo ody ha dlu z Biza ju . Jed ak już w XI w. obszary te opanowali kolejni koczownicy – Pieczy gowie, a astęp ie Połow y. Ruś Kijowska uległa roz i iu dziel i owe u, a w XIII w. została pod ita przez Mo gołów. Oparło się i jedy ie Księstwo рali ko-Włodzi ierskie. Jego wład y pa owali ad zie ia i add iestrzański i, jed ak i h władza yła ardzo sła a. Po i o to zasy ruskie zaj ują sz zegól e iejs e w historiografii add iestrzańskiej. Daw a przy ależ ość do Rusi Kijowskiej a jed oz a z ie potwierdzać usytuowa ie Nadd iestrza w gra i a h świata ruskiego (a wię dzisiaj rosyjskiego) i prawosławnego3. Wraz ze sła ię ie potęgi o golskiej ()łotej Ordy) a przeło ie wieków XIV i XV zie ie add iestrzańskie stały się are ą rywaliza ji owy h sił. Wielkie Księstwo Litewskie ko sekwe t ie prowadziło pod ój zie ruski h i roz iągało gra i e w kieru ku połud iowy , do ierają w koń u do środkowego iegu D iestru. )awierają w r. u ię lu elską z Królestwe Polski , Litwa przekazała u zie ie Ukrai y, w ty województwo ra ławskie, o ej ują e pół o e zie ie add iestrzańskie. Powstały a gruza h )łotej Ordy Chanat Krymski poza samym Krye opa ował z a z ą zęść Nizi y Czar o orskiej, w ty połud iowe zie ie add iestrzańskie i prowadził ieusta ie łupież ze wyprawy a

. . о ул i in., то пол , s. 76–80. 3 тл . д е т о к s. 18–20.

2

д е т о ко олд

к

7

олд

ко

е пу л к :

то

е пу л к , Т ,Т

пол

,

K. Całus, M. Kosienkowski, P. Oleksy, J. Pieńkowski, R. Rajczyk

zie ie sąsiadów. Najsła szy państwe regio u yło рospodarstwo Mołdawskie, które oraz popadało w zależ ość le ą od Polski lu Tur ji. Jednak i o to ajwy it iejszy i ajpotęż iejszy z hospodarów – Stefan III Wielki i Święty dawał skute z y odpór sąsiado . O i jego sy Piotr Raresz utwierdzili ws hod ią gra i ę Mołdawii a D iestrze, wz oszą twierdze w Chocimiu (Hotin), Sorokach (Soroca), Tiahiniu (Tighina)4 i Białogrodzie ad D iestre (Cetatea Al ă). Ostate z ie Mołdawia popadła w zależ ość le ą od Tur ji. Wysoka Porta w r. wyłą zyła spod władzy hospodarów o szary ad orskiej i środkowej Mołdawii wraz z twierdza i w Białogrodzie (zwa y po ture ku Aker a ) i Tiahi iu (Be der) i utworzyła z i h ezpośred io zależ ą od sie ie raję (Budziak). Ode rała także Tataro w r. ad orską krai ę położo ą iędzy D iestre a Bohem (Jedysan). W ezkres y stepie gra i e fakty z ie ie ist iały, a władza państw rozpływała się w przestrze i. Tę ie ezpie z ą krai ę, zwa ą Dziki i Polami, prze ierzały tatarskie za uły ra ują e Kresy Rze zypospolitej oraz kosze koza kie łupią e posiadłoś i ture kie i tatarskie. Tereny owe dawały schronienie wyrzutkom i awanturnikom oraz poszukiwaczom przygód i oga twa. Należą e do Rze zypospolitej pół o e zie ie add iestrzańskie5 w wiekach XVI i XVII yły are ą walk polsko-tatarsko-

Tighina/Be dery sta owi sz zegól y pro le w historiografii add iestrzańskiej. Miasto jest położo e a prawy rzegu D iestru, ależą y do ołdawskiej (ru uńskiej) przestrze i geokulturowej i history z ej. Sa a twierdza sta owi adto wido z y sy ol przy ależ oś i iasta do Mołdawii. Autorzy add iestrzańs y starają się forsować tezę, że za ek został wz iesio y przez Ge ueń zyków, a ie przez Mołdawia . Jed ak przede wszystki skupiają się a jej roz udowa h przez Os a ów. )o .: .О. т ту о , е де к к епо т , е де; A. К о о , е де к к епо т , 2012 (film), http://atv.odessa. ua/programs/93/benderskaya_krepost_7302.html (dostęp 18 III 2012). 5 Położo a o e ie a tere ie pół o ego Nadd iestrza wieś Raszków sta owiła iegdyś jed ą z ostat i h kresowy h fortali ji Rze zypospolitej. Do dziś zęść ieszkań ów okoli z y h iejs owoś i sta owią Pola y. W ty h okoli a h to zy się ak ja Ogniem i mieczem Henryka Sienkiewicza. 4

8

Naddniestrze. Historia – polityka – gospodarka

-tureckich oraz li z y h powstań koza ki h6. Przejś iowo ( –1699) należały do Tur ji, jed ak po pokoju karłowi ki powró iły do Polski. Wraz ze sła ię ie Rze zypospolitej i wzroste potęgi Rosji zie ie add iestrzańskie stały się teatre walk iędzy Turka i a Rosjanami, z ierzają y i do opa owa ia rzegów Morza Czar ego. W trak ie woj y pół o ej, w r., po przegra ej itwie pod Połtawą król Szwe ji Karol XII i towarzyszą y u het a koza ki Iwa Mazepa7 przekroczyli Dniestr i uzyskali azyl w tureckich Benderach8. Król zdołał akło ić sułta a do wypowiedzenia wojny Rosji w 1710 r. Na add iestrzańskie tere y Polski i Tur ji oraz do рospodarstwa Mołdawskiego wkro zyły wojska rosyjskie pod wodzą ara Piotra I, do którego przyłą zył się hospodar Dy itr Kantemir9. Jed ak siły rosyjsko- ołdawskie zostały po ite, a ar z uszo y do podpisania w 1713 r. pokoju w Adrianopolu.

Sz zegól e z a ze ie w historiografii add iestrzańskiej zaj uje powsta ie Bohda a Ch iel i kiego. Wy ika to ie tylko z faktu, że ył to ajwiększy zryw koza ki, ale także dlatego, że zawierają w 4 r. ugodę perejesławską, Koza y oddali się pod protek ję ara rosyjskiego. Wprawdzie w jej wy iku prawo rzeż a Ukrai a i zie ie add iestrzańskie ie zostały włą zo e do Rosji, ale sta owiła ilowy krok w kieru ku uprag io ego zjed o ze ia rat i h arodów – rosyjskiego (wielkoruskiego) oraz ukraińskiego ( ałoruskiego) i od udowy jed oś i Świętej Rusi. . . о ул i i ., op. cit., s. 151– . Bohda Ch iel i ki jest uważay za ohatera arodowego i jed ego z praoj ów Nadd iestrza – jego wizerunek z ajdował się a a k o ie ru li add iestrzański h, który z ajdował się w obiegu w latach 1995– . O e ie ele e te ukraińskiego patriotyz u w Naddniestrzu jest wizerunek na banknocie 50-rublowym XIX-wiecznego ukraińskiego wieszcza narodowego Tarasa Szewczenki. 7 Mazepa w r. z arł w Be dera h. Jego postać jest przedstawia a w historiografii rosyjskiej jednoznacznie negatywnie – jest zdraj ą rosyjskiej oj zyz y oraz prawosławia. 8 W Be dera h z ajduje się po ik Karola XII, a w twierdzy w r. przy udziale a asady Szwe ji w Mołdawii zorga izowa o okoli z oś iową wystawę upaięt iają ą po yt króla. 9 Po klęs e hospodar udał się a wyg a ie do Rosji, gdzie został dorad ą Piotra I oraz zaj ował się auką. Po ieważ hospodar pla ował przyłą ze ie swego księstwa do Rosji, wal zył po jej stro ie, a astęp ie ył wier y sługą i przyja iele ajwy it iejszego ara, uz a o go za postać odpowied ią do pro owa ia patrio6

9

K. Całus, M. Kosienkowski, P. Oleksy, J. Pieńkowski, R. Rajczyk

Do kolejnej wojny rosyjsko-ture kiej doszło w r., kiedy Turcja, wykorzystują uwikła ie Rosji w walki z ko federata i arski i, wypowiedziała jej woj ę. W r. gen. Piotr Rumiancew10 rozgro ił Turków pod Largą i Kagułe , a ge . Piotr Pa i sztur e wziął Be dery11. Wojna zakoń zyła się w 4 r. pokoje , który dawał Rosji a ytki terytorial e, ale ie z ie ił przy ależ oś i państwowej zie add iestrzański h. W 1787 r. Tur ja rozpo zęła ową woj ę. Do Jedysa u i Mołdawii wkrozyły ar ie ge . Grigorija Potio ki a, gro ią wojska i zdo ywają twierdze tureckie. W wyniku zawartego w 1792 r. w Jassach pokoju Rosja uzyskała Jedysa , a wraz z i połud iowe i środkowe zie ie add iestrzańskie12. W 1793 r., doko ują II roz ioru Rze zypospolitej, Imperium Rosyjskie włą zyło w swe gra i e także pół o e zie ie add iestrzańskie13. Ostat i akte pa owa ia ture kiego a ty h o szara h yła woj a rosyjsko-turecka z lat 1806– , w wy iku której zie ie ołdawskie iędzy Prute a D iestre (w ty Be dery) zostały włą zo e do Rosji jako Besarabia (mapa 2). tyz u ołdawskiego w ra a h wieloet i z ego arodu add iestrzańskiego – wizeru ek Dy itra Ka te ira z ajduje się a a k o ie ru li. 10 Rumian ew został uz a y za ohatera tej woj y i jed ego z ajwy it iejszy h wodzów rosyjski h epoki. Jego wizeru ek z ajduje się a a k o ie ru li add iestrzański h. 11 )do y ie twierdzy w Be dera h sta owi sz zegól ie waż y pu kt w add iestrzańskiej historiografii. Twierdza w r. de yzją władz została za ie io a w ko pleks uzeal y i zreko struowa a. ) ajdują a się wew ątrz wystawa i po iki preze tują hwałę rosyjskiego oręża. )o .: е -Це т , О е ле е до , 2012 (film), http://www.bendery-fortress.com/index. php?option=com_seyret&Itemid=10&task=videodirectlink&id=2 (dostęp 18 III 2012). 12 W celu szachowania tureckiego garnizonu w Benderach gen. Aleksander Suworow w r. wz iósł a prze iwległy rzegu D iestru twierdzę (do dzisiaj pozostała po iej jedy ie pro how ia), wokół której powstało astęp ie iasto Tyraspol. Suworow jako założy iel stoli y Nadd iestrza i odajże ajwy it iejszy wódz w historii Rosji jest uważa y za praoj a kraju. Jego ko y po ik sta owi symbol Tyraspola i ałego Nadd iestrza, a jego wizeru ek z ajduje się a -, 5-, 10- i 25-ru lowy h a k ota h add iestrzański h. 13 Caryca Katarzyna II – która rozgro iła Turków i roze rała Rze zpospolitą, dzięki ze u włą zyła Nadd iestrze w skład I periu Rosyjskiego – została upa iętniona na banknocie 500-rublowym. 10

Naddniestrze. Historia – polityka – gospodarka

)e zdo yty h zie add iestrzański h wysiedlo o Turków i Tatarów, zaś na ich miejsce w XIX w. sprowadzo o prawosław y h Rosja , Mołdawia , Bułgarów, Gagauzów, a także Polaków oraz Nie ów. Pokaź ą grupę ieszkań ów iast sta owili rów ież Żydzi. W r. od magistrali kolejowej Ż ery ka–Odessa wy udowa o li ię kolejową do Tyraspola, którą w r. przedłużo o do Kiszy iowa14. W krai ie rozwijało się roli two i prze ysł spożyw zy. Największy i iasta i i ośrodka i prze ysłowy i yły – Tyraspol oraz Be dery. Pół o e zie ie add iestrzańskie ależały do gu er i podolskiej, połud iowe – do hersońskiej, zaś Be dery – do besarabskiej. W 1916 r. Ru u ia przystąpiła do I woj y światowej po stro ie ente ty. Jej wojska zostały szy ko roz ite i tylko i terwe ja Rosji uratowała fro t. Po rewolu ji paździer ikowej ar ia rosyjska uległa rozprosze iu. 5 grudnia 1917 r. Rosja Radzie ka zawarła pokój z państwa i e tral y i. W rezulta ie osa ot io a Ru u ia także z uszo a yła podpisać zawiesze ie ro i. W Besara ii władzę przejęła proru uńska Rada Kraju (Sfatul Ţării) i prokla owała Mołdawską Repu likę De okraty z ą. Jed ak szybko została o a o alo a przez olszewików. W sty z iu r. wojska ru uńskie zajęły Besara ię i kwiet ia prokla owa o przyłą ze ie jej do Rumunii. Na prawym brzegu Dniestru w styczniu 1918 r. prokla owa o Odeską Repu likę Rad15, która iała o jąć hersońską, tawrijską i esara ską gu er ię, ale już w luty a jej tere y wkro zyli Nie y, a w listopadzie interwenienci – Rumuni, Francuzi, Grecy i Polacy, zaś od stycznia 1919 r. także Ukraiń y i iali. W aju w Odessie prokla owa o utworze ie Besara skiej Repu liki Rad, która iała o jąć Besara ię oraz zie ie add iestrzańskie. Pla te zała ał się wraz z upadkie jed od iowego powstania w Benderach. Ostatecznie w lutym 1920 r. bolszewicy na ziemiach nadd iestrzański h poko ali iały h16.

Ş. Puri i, Istoria Basarabiei, Bu ureşti , s. . Dowód ą olszewi ki wal zą y w Nadd iestrzu i a połud iowej Ukrai ie, w okresie ko u iz u oto zo y sz zegól ą lege dą, ył Grigorij Kotowski. 16 тл . д е т о к …, s. 30–33.

14

15

11

K. Całus, M. Kosienkowski, P. Oleksy, J. Pieńkowski, R. Rajczyk

A eksję Besara ii zaak eptowała e te ta w zasie ko fere ji wersalskiej w 1920 r. )SRR igdy ie uz ał tego faktu i ieusta ie pod osił swoje prawa do tej krai y. Jed ą z for za a ifestowa ia stanowiska Rosjan i propagowa ia ko u iz u a zie ia h ru uński h yło utworze ie w okresie polityki korie iza ji (zakładają ej ada ie real ej auto o ii kultural ej i terytorial ej iejszoś io arodowy ), w paździer iku 1924 r., Mołdawskiej Auto o i z ej So jalisty z ej Repu liki Radzie kiej w ra a h Ukraińskiej SRR (mapa 3). Repu lika o jęła k 2 przyległy h do D iestru zie Podola i Odessy. Jej stoli ą zostało iaste zko Bałta, a od r. Tyraspol. Jed ak ofi jal ie stoli ą ył Kiszy iów, a repu lika o ej owała także ałą ru uńską Besara ię. Mołdawska ASRR iała 4 ieszkań ów ( ), z który h 4 , % sta owili Ukraiń y, 30,1% – Mołdawia ie, , % – Rosjanie, 8,5% – Żydzi, , – Niemcy. Dalsze Mołdawia za ieszkiwało o szary Ukraińskiej SRR poza jej gra icami17. W repu li e ży ie kultural e Mołdawia rozwijało się swo od ie – działały szkoły, drukowa o zasopis a i książki. W Tyraspolu funkcjonowało nawet radio18. Jed ak zgod ie z arzu o ą przez olszewików ideologią ołdawia iz u – w yśl której Mołdawia ie są zupeł ie i y arode iż Wołosi (Ru u i) – podej owa o działa ia so jote h i z e, ają e doprowadzić do powsta ia radzie kiego arodu ołdawskiego. Język ru uński, który posługiwali się Mołdawia ie, azywa o ołdawskim i odgór ie wprowadza o doń po hodzą e z rosyjskiego neologizmy. Po zątkowo zapisywa y ył alfa ete ła iński , ale od r. wprowa19 dzo o o owiązkowo alfa et yryli ki wzorowa y a grażda e . Od lat 30. XX w. w )SRR za zęto od hodzić od polityki korie iza ji. W latach 1932– Mołdawską ASRR, tak jak i ałą Ukraińską SRR dotk ął Wielki Głód (рołodo or), a w drugiej połowie lat . ogar ęła akcja 17

Ch. King, The Moldovans; Romania, Russia, and the Politics of Culture, Stanford 2000, s. 53–54. 18 Jego głów y zada ie yło adawa ie a tere y Besara ii wywrotowy h audy ji a tyru uński h. R. Mahu, Radio Moldova se re endică de la Radio Tiraspol, „)iarul Ri g”, XI , http://www.ziarulri g.ro/stiri/ 4/radio-moldovase-revendica-de-la-radio-tiraspol (dostęp III ). 19 Ch. King, op. cit., s. 64–86. 12