Wzgórza Trzebnickie – budowa geologiczna i elementy współczesnej rzeźby PDF

Preview

Summary

Download Wzgórza Trzebnickie – budowa geologiczna i elementy współczesnej rzeźby PDF

Description

Wzgórza Trzebnickie – budowa geologiczna i elementy współczesnej rzeźby. Równiny Niziny Śląskiej oraz Niziny Śląsko – Łużyckiej od północy ogranicza dobrze widoczny pas wzniesień rozwlekający się od doliny Nysy Łużyckiej na zachodzie aż po dolinę Prosny na wschodzie. Jest on długi na około 200 km i szeroki na kilkanaście km. Został nazwany Wałem Trzebnickim i posiada wysokość względną do 100 – 150 m, osiągającą równo 257 m na Farnej Górze koło Trzebnicy. Zajmuje powierzchnię około 3,2 tys. km2. W obrębie Wału Trzebnickiego wyróżniono następujące mezoregiony: Wzniesienia Żarskie, Wzgórza Dalkowskie, Obniżenie Ścinawskie, Wzgórza Twardogórskie, Wzgórza Ostrzeszowskie oraz na mezoregion w tytule mojej pracy czyli Wzgórza Trzebnickie.

Rysunek 1 – Obszar Wału Trzebnickiego (Kondracki 1998)

Wzgórza Trzebnickie (potocznie Kocie Góry) są środkową częścią Wału Trzebnickiego tworząca łuk, otaczający od północy Kotlinę Żmigrodzką, od zachodu przylegający do Obniżenia Ścinawskiego, od wschodu do Wzgórz Twardogórskich oraz od południa sąsiadujący z Równiną Oleśnicką. Cały mezoregion obejmuje 610 km2 i dzieli się na 5 mikroregionów: Wzgórza Wińskie (Winieckie); Obniżenie Pełczyńskie; Wzgórza Skrzypińskie; Grzbiet Trzebnicki oraz na Bramę Malerzowską.

Rysunek 2 - Obszar Wzgórz Trzebnickich (Kondracki 1998)

Grzbiet Trzebnicki jest natomiast równoleżnikową, najbardziej zwartą częścią Wzgórz Trzebnickich. W jego skład wchodzą takie miejscowości jak Trzebnica (umiejscowiona na północnym skłonie tego wału) oraz Oborniki Śląskie (położone na południowo-zachodnim skłonie). Na Grzbiecie Trzebnickim istnieją takie obszarowe formy ochrony przyrody jak rezerwat „Las Bukowy w Skarszynie”, Park Krajobrazowo-Wypoczynkowy „Grzybek” oraz Park

Krajobrazowo-Wypoczynkowy „Kocia Góra”, w północno-wschodniej części Trzebnicy. Relacja pomiędzy Grzbietem Trzebnickim, Wzgórzami Trzebnickimi a Wałem Trzebnickim jest taka, że obszar o najmniejszej przestrzeni czyli mikroregion Grzbiet Trzebnicki jest częścią makroregionu Wzgórz Trzebnickich, a te z kolei są środkową częścią Wału Trzebnickiego, składającego się z 6 mezoregionów i zajmującym największą powierzchnię terenu. Wzgórza Trzebnickie są głównie zbudowane z utworów trzeciorzędowych i czwartorzędowych. W podłożu regionu występuje kompleks osadów triasowych monokliny przedsudeckiej. Rdzeń teraźniejszych Wzgórz Trzebnickich tworzą iły trzeciorzędowe z miocenu i pliocenu wraz z piaskami serii Gozdnicy pochodzące z przełomu trzeciorzędu i czwartorzędu. Wspomniane wcześniej osady z okresu przed czwartorzędowego kształtują wzniesienia okalające miasto Trzebnica ze wschodu (Winna Góra - 217 m n.p.m.) oraz z zachodu (Farna Góra - 257 m n.p.m.). Są one pokryte osadami lodowcowymi oraz eolicznymi. Osady z epoki plejstocenu nawiercone w obniżeniu Trzebnicy mają miąższość do 100 m. Pod miastem położonym we wschodniej części Wzgórz Trzebnickich ciągnie się dolina kopalna o głębokości ponad 100 m i szerokości kilkuset metrów, wypełniona glinami zlodowacenia południowopolskiego, osadami rzecznymi okresu międzylodowcowego oraz glinami morenowymi zlodowacenia środkowopolskiego. Typowy plejstoceński rdzeń Wzgórz Trzebnickich stanowią trzy horyzonty glin zwałowych rozdzielone piaskami i mułami o różnej genezie. Dwa dolne horyzonty powiązane są ze zlodowaceniem południowopolskim, natomiast przeszłość górnej gliny wynika ze zlodowacenia środkowopolskiego. Południowe stoki Wzgórz przykryte są warstwą lessów i innymi różnorodnymi utworami pylastymi o miąższości dochodzącej miejscami aż do 40. Na północ od Wzgórz Trzebnickich rozciąga się pradolina Baryczy urozmaicona wydmami śródlądowymi. Winna Góra (219 m n.p.m.), położona we wschodniej części Wału Trzebnickiego, w północno-wschodniej części Wzgórz Trzebnickich, około 1,1 km na północny wschód od centrum zbudowana jest z trzeciorzędowych iłów mioceńskich i plioceńskich pokrytych czwartorzędowymi osadami polodowcowymi i eolicznymi. Profil lessowy w Trzebnicy znajduje się w północno-wschodniej części miasta, na terenie nieczynnej cegielni, na stoku Winnej Góry. Wyrobisko położone jest na stoku o ekspozycji południowej, w obrębie spłaszczenia środstokowego. W profilu tym występują (od góry): 1) 0,0-1,0 m, brązowe piaski pylaste z ceramiką, szkłem i złomem; 2) 1,0-1,8 m, jasnożółte piaski pylaste z węglanami drzewnymi i ceramiką; 3) 1,8-2,4 m, szare pyły z okruchami cegieł, ceramiką i węglami drzewnymi; 4) 2,4-2,9 m, jasnobrązowo-żółte smugowane pyły; 5) 2,9-3,3 m, jasnobrązowe laminowane pyły i piaski; 6) 3,3 m, piaski gliniaste z głazikami. Występujące w spągu odsłonięcia piaski gliniaste z głazikami (warstwa 6) można uznać za odpowiednik gliny morenowej zlodowacenia środkowopolskiego. Zalegająca wyżej seria piasków i pyłów posiadających w swojej strukturze również materiał organiczny najpewniej powstała w wyniku zróżnicowań procesów stokowych. W granulometrii osadów stokowych dominują frakcje piaszczyste i pylaste (warstwy 5 i 1) oraz pyły (warstwy 2-4). Szczegółowe analizy wykazały od poziomu 3 wyraźny wzrost zawartości części humusowych. Występują tam

również elementy antropogeniczne (ceramika, cegła, szkło sodowe). Natomiast w warstwach 4-5 materiału tego typu nie zaobserwowano. Spora obecność pyłu w omawianych osadach jest zapewne związana z rozmyciem osadów lessowych występujących w górnej partii wzgórza. Wykształcenie strukturalne i tekstualne opisanych powyżej utworów stokowych upoważnia do zaklasyfikowania ich do grupy osadów deluwialnych. Dodatkowo ze względu na zawartość materiału antropogenicznego utwory te można podzielić na kompleks deluwium dolnego i górnego. Osady dolnego procesu deluwiów (warstwy 4 i 5) są wyraźnie smugowane i laminowane oraz nie posiadają materiału antropogenicznego. Powstały one prawdopodobnie u schyłku ostatniego zlodowacenia (procesy soliflukcji i spłukiwania). Górny kompleks (warstwy 1-3) reprezentują piaski pylaste z dużą zawartością materiału humusowego oraz antropogenicznego. Świadczy to o ich młodym wieku w porównaniu do innych warstw. Osady tego zestawu powstały prawdopodobnie przez degradację pokryw glebowych w związku z rolniczym użytkowaniem stoków wzgórza. Erozja rzeczna jest żłobieniem powierzchni Ziemi przez wodę rzeczną. Polega na pogłębianiu przesuwaniu lub wydłużaniu koryta rzecznego. Erozja denna działa przede wszystkim w górnym biegu rzeki i polega na pogłębianiu koryta rzeki głównie przez materiał skalny wleczony przez nurt rzeki. W skutek tego koryto rzeki może się obniżać aż do osiągnięcia podstawy erozyjnej rzeki. Efektem pogłębiania się rzeki jest dolina V-kształtna. Erozja boczna polega natomiast na podcinaniu jednego brzegu rzeki przez nurt przemieszczający się od jednego brzegu do drugiego. Dzięki temu powstają meandry, które z czasem przekształcają się w starorzecza. Erozja boczna prowadzi do poszerzenia się doliny rzecznej co rezultacie prowadzi do powstania doliny płaskodennej. Powstanie terasy jest efektem naprzemiennego występowania obu wyżej wymienionych procesów morfologicznych. Występują 3 rodzaje teras: erozyjne, akumulacyjne oraz akumulacyjnoerozyjne. W prawobrzeżnej części doliny Odry najwyższy poziom akumulacyjny stanowi terasa warciańska, zachowana fragmentarycznie. Niższy poziom akumulacyjny, piaszczystożwirowy, tworzy terasa północnopolska. Najwyższa terasa holoceńska (III) oraz terasa północnopolska (IV) są na terenie Wrocławia nadbudowane przez znacznej miąższości warstwę kulturową, związaną z rozwojem miasta. Najniższy poziom w dnie doliny Odry stanowi system trzech teras holoceńskich z pokrywą madową. Najbardziej charakterystyczną formą erozji wodnej na obszarach lessowych jest erozja wąwozowa. Są to procesy erozji prowadzące do powstania linijnych rozcięć, pozbawionych stałego odpływu, a rozwijających się tylko w trakcie silnych opadów. W wyniku tego powstają wąwozy, które nie zabezpieczone, podlegają następnie dalszemu silnemu rozwojowi. Erozja wąwozowa zachodzi najintensywniej w skałach miękkich (np. lessach, glinach pylastych), prowadząc w skrajnych przypadkach do całkowitej degradacji terenu i powstania krajobrazu typu „badlands”. Rozróżnia się cztery stadia rozwoju wąwozów: fazę inicjalną (żłobina), fazę młodości (profil V kształtny), fazę dojrzałości oraz fazę starości (forma parowu o U-kształtnym przekroju poprzecznym). Erozja wąwozowa występuje głównie na południu Polski oraz wszelkich odkrytych powierzchniach stokowych o znacznym nachyleniu. Szacuje się, że w Polsce występuje około 40000 km wąwozów, a ich gęstość osiąga nawet 13 km/km². Najlepiej

rozwiniętą sieć wąwozów w południowo-zachodniej Polsce posiadają obszary lessowe Wzgórz Trzebnickich. Zdecydowana większość form uzyskała już stadium parowu. Henryk Brodaty wraz z żona Jadwigą założyli w Trzebnicy pierwszy żeński klasztor na Śląsku, który przyczynił się znacznie do rozwoju osady. Henryk I Brodaty w sytuacji zagrożenia życia ślubował założenie fundacji dla duchownych. Księżna Jadwiga, doprowadziła do spełnienia tego przyrzeczenia i w ten sposób został ufundowany, w 1202 roku, klasztor Benedyktynek. Bazylika została wzniesiona w I. poł. XIII w., w stylu późnoromańskim. W II poł. XIII w. dobudowano do niego gotycką kaplicę , w której obecnie mieści się mauzoleum Św. Jadwigi Śląskiej. Klasztor w Trzebnicy objął zwierzchność nad miastem, lokowanym na prawie polskim w 1224 roku, oraz sąsiednimi ziemiami. Od tego czasu Trzebnica zaczęła się prężnie rozwijać. Klasztor pełnił również rolę centrum kultury duchowej i materialnej. Od przejścia Trzebnicy w XIV wieku pod panowanie czeskie miast zaczęło podupadać. Następny rozwój następuje dopiero pod panowaniem Habsburgów (od XVI wieku). Po tym okresie zaczęły przybywać liczne pielgrzymki do grobu księżnej Jadwigi pochowanej w 1243 roku w klasztornym kościele św. Bartłomieja. W 1810 roku za rządów pruskich klasztor został (niestety dla wartości religijnej i historycznej) skasowany. Historię Trzebnicy dokumentują takie elementy infrastruktury jak zespół klasztorny, na który składa się kościół św. Bartłomieja i gmach poklasztorny; duża gotycka kaplica św. Jadwigi wzniesiona w latach 1268-1269; grobowiec Św. Jadwigi wykonany w 1680 roku z marmuru i alabastru; grodzisko - miejsce, na którym do połowy XIII wieku wznosił się drewniany kasztel; Rotunda Pięciu Stołów kamienny mur z końca XIII wieku będący prawdopodobnie podstawą leprozorium oraz Kościół św. Piotra i Pawła – świątynia z początku XIII wieku. Tak bogata historia miasta pokazuje, że Trzebnice można uznać jako ośrodek kultu religijnego. Na przełomie XIX i XX wieku Trzebnica była znanym i popularnym uzdrowiskiem. Okolice trzebnickiego uzdrowiska były ulubionym miejscem budownictwa indywidualnego bogatszej części niemieckiej społeczności. Doprowadziło to do powstania w bezpośredniej bliskości uzdrowiska dzielnicy zdrojowej. Zbudowano tam domy zdrojowe, pensjonaty i restauracje, a Las Bukowy pełnił rolę parku zdrojowego. W ostatnich kilkudziesięciu latach ta działalność zamarła, gdyż ze źródeł przestały się wydobywać wody lecznicze co w rezultacie liczba kuracjuszy przyjeżdzających do Trzebnicy równała się zeru. Władze Trzebnicy chcą to jednak zmienić i rozpoczęły starania o oficjalne nadanie miastu statusu uzdrowiska. W ostatnich latach wyremontowano pięknie dawną dzielnicę uzdrowiskową oraz wybudowano nowoczesny aquapark, którego nazwa "Zdrój" nawiązuje do tradycji tej okolicy. Miasto posiada tradycje leczenia klimatycznego i uzdrowiskowego, szczególnie chorób reumatycznych, chorób układu ruchowego, nerwobóli i niedokrwistości. Trzebnica powoli wraca do dawnej świetności ze względu na funkcje uzdrowiskowe. Czas pokaże czy temu miasto uda się dokonać tej sztuki i posiadać człon „Zdrój” w nazwie miejscowości.

LITERATURA Traczyk A., 1996, Wykształcenie i wiek osadów stokowych w rejonie stanowiska archeologicznego w Trzebnicy, Prace Instytutu Geograficznego, Wrocław, s. 63-66. Uniwersytet Wrocławski, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego., 2014, Wzgórza Trzebnickie, Materiały do ćwiczeń terenowych, Wrocław Kondracki J., 1998, Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa....