Założenia konstytucji 3 maja PDF

Preview

Summary

Założenia konstytucji 3 maja praca semestralna Założenia konstytucji 3 maja...

Description

Założenia ustrojowe Konstytucji 3 maja Konstytucja 3 maja, nazywana również Uchwałą Rządową z dnia 3 maja została uchwalona w 1791 roku. Była ustawą regulującą ustrój prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Powszechnie uznaje się że była pierwszą w Europie i drugą na świecie, po Konstytucji Stanów Zjednoczonych z 1787 roku, spisaną i nowoczesną konstytucją. W ustawie podjęto próbę uregulowania ustroju Polski, systematyzując organizację władz państwowych, prawa i obowiązki obywateli. Według profesora Andrzeja Nowaka z Instytutu Historii PAN i Uniwersytetu Jagiellońskiego była to „próba reformy budowana według pojęć końca XVIII w.” Aby móc w pełni docenić nowatorski charakter ustawy zasadniczej należy dokładnie przeanalizować zmiany jakie wprowadzała w kontekście ówczesnej sytuacji politycznej Polski. W 1772 roku Rosja, Prusy i Austria przeprowadziły I rozbiór Polski powodując że rzeczywistą władzę w Państwie sprawowali rosyjscy przedstawiciele dyplomatyczni, bez których zgody król nie mógł podejmować żadnych decyzji politycznych. Antoni Augustyn Deboli, minister pełnomocny króla Stanisława Augusta Poniatowskiego na dworze cesarzowej Katarzyny II w Petersburgu twierdził że Rosja trzymała się zasady: zostawić Polskę przy życiu, ale aby zawsze konała. W drugiej połowie lat osiemdziesiątych XVIII wieku uwagę Rosji zaprzątała obrona własnych granic przed Imperium Osmańskim oraz Szwecją. Nieprzygotowana do walki na dwóch frontach Katarzyna II chcąc sobie zapewnić wsparcie zbrojne Rzeczpospolitej wyraziła zgodę na zwołanie sejmu. Caryca liczyła na uchwalenie w trakcie obrad sojuszu wojskowego. Sejm Wielki, zwołany 6 października 1788 roku, obradujący pod węzłem konfederacji zabezpieczającej go przed przedwczesnym zerwaniem, trwał aż do 29 maja 1792 roku. Jednymi z pierwszych ustaleń sejmu, wbrew oczekiwaniom Rosji, były odebranie Radzie Nieustającej władzy nad wojskiem, a następnie zniesienie samej Rady. W wyniku tych działań władzą naczelną w państwie stał się wyłącznie sejm, co było równoznaczne z odzyskaniem przez Rzeczpospolitą niezależności i likwidacją protektoratu rosyjskiego. W 1789 r. sejm zażądał wycofania wojsk rosyjskich, a w 1790 r. podjął uchwałę zakazująca jakiejkolwiek cesji terytorium Rzeczpospolitej i zaaprobował przymierze polskopruskie. Wszystkie te zmiany spowodowały że konieczne stało się wypracowanie nowych podstaw ustrojowych. Jednak pierwsze próby zakończyły się fiaskiem – pierwszy projekt uchwały opracowany przez Ignacego Potockiego, przedstawiony w sierpniu 1790 roku, zawierał aż 658 artykułów. Zakładał on m.in. nikłą władzę monarchy dlatego też spotkał się ze sprzeciwem samego króla. Pod koniec 1790 roku Stanisław August Poniatowski, współdziałając ze stronnictwem

patriotycznym rozpoczął prace nad nowym projektem konstytucji. Po wielu poprawkach i konsultacjach powstała ostateczna wersja wstępnego projektu nowej ustawy zasadniczej. Konstytucja była zatem dziełem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, jego sekretarza Scipione Piatoliego, Ignacego Potockiego i Hugona Kołłątaja. Podczas obrad poprzedzających samo uchwalenie ustawy zasadniczej podjęto również dwie ważne uchwały. Pierwsza z nich, uchwalona w 1788 roku zwiększała liczebność armii do 100 tys. żołnierzy. Druga, zatwierdzona w 1789 roku, co rzadko zdarza się w historii – wprowadzała stałe podatki – 10% dla szlachty i 20% dla duchowieństwa. Dochody z nich uzyskane miały służyć głównie utrzymaniu tak licznej armii. W wielu źródłach podkreśla się że Konstytucja 3 maja została uchwalona w atmosferze zamachu stanu. I rzeczywiście okoliczności uchwalenia ustawy były nader nietypowe. Ze względu na obawy zwolenników zmian przed oponentami i groźbą użycia siły przez stronnictwo moskiewskie zaniechano ogłaszania daty rozpoczęcia sesji, która pierwotnie była zaplanowana na 5 maja. Zamiast tego wezwano entuzjastów reformy imiennie na dzień 3 maja. Termin ten przypadał tuż po przerwie w obradach związanej ze Świętami Wielkanocnymi, co spowodowało że wielu uczestników nie było stanie dotrzeć na czas. Wieczorem 2 maja w Pałacu Radziwiłłowskim odczytano projekt konstytucji, a następnie podpisano Assekuracyę, o treści : „W szczerej chęci ratunku ojczyzny, w okropnych na Rzeczpospolitą okolicznościach, projekt pod tytułem Ustawa Rządu w ręku j.w. marszałka sejmowego i konfederacji koronnej złożony do jak najdzielniejszego popierania przyjmujemy, zaręczając to nasze przedsięwzięcie hasłem miłości ojczyzny i słowem honoru, co dla większej wiary podpisami naszymi stwierdzamy.” Deklarację podpisało ponad 100 posłów i senatorów. Podczas obrad w Zamku Królewskim budynek był strzeżony przez Gwardię Królewska i oddziały wojskowe pod dowództwem Józefa Poniatowskiego. W książce "Czy Sejm Czteroletni uchwalił Konstytucję 3 Maja?" historyk epoki stanisławowskiej prof. Bartłomiej Szyndler napisał : "Co do tego, że konstytucję wprowadzono na drodze zamachu stanu, nie miał najmniejszej wątpliwości sam jej inicjator Stanisław August, który szczerze wyznał: »A na dniu trzecim maja pluralitas [większości] nie było, ponieważ nie było turnusu (głosowania), a unaminitas (jednomyślności) że nie było, same protestacje okazują«". Konstytucja 3 maja składa się z preambuły i jedenastu artykułów. W preambule zostały zawarte wyraźne uzasadnienia uchwalenia ustawy związane z sytuacją międzynarodową oraz obawami o wolność ojczyzny oraz chęcią ocalenia jej samej i jej granic. Integralną częścią konstytucji stały się ustawa „ Miasta Nasze Królewskie Wolne w Państwach Rzeczypospolitej” zatwierdzona 18 kwietnia 1791 roku oraz „Prawo o sejmikach” zatwierdzone 24 marca tego samego roku. Artykuł pierwszy ustanawiał wiarę rzymsko katolicką religią państwową, dominującą, od której odejście miało być surowo karane. Pomimo tak ostrego podejścia nie piętnowano tu

pozostałych religii. Powołując się na miłość bliźniego i tolerancję religijną ustanowiono, że innym wyznaniom „pokój w wierze i opiekę rządową winniśmy”. Artykuły II-IV dotyczą szlachty, miast mieszczan oraz chłopów. Zachowywały one podział stanowy społeczeństwa jednak wprowadzały wiele zmian. Szlachcie wprawdzie zagwarantowano wszystkie jej dotychczasowe prawa i przywileje jednak zostały one zachowane jedynie dla posesjonatów czyli szlachty posiadającej dobra ziemskie. Gołota czyli uboga szlachta nieposiadająca ziem została pozbawiona prawa głosu, możliwości piastowania urzędów jak również nietykalności osobistej. Ta warstwa społeczna była niewykształcona i przekupna przez co nie była w stanie zachować obiektywizmu w swoich głosowaniach. W artykule III Konstytucji 3 maja potwierdzono uchwalone 18 kwietnia 1791 roku prawo „Miasta nasze królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej”, w którym zwiększono prawa mieszczan. Uzyskali oni możliwość nabywania majątków ziemskich i obejmowania niższych

urzędów administracyjnych, sądowych i wojskowych oraz ułatwiono nobilitację dla posiadających ziemie i zasłużonych dla kraju. Na mieszczan została również rozciągnięta zasada neminem captivabimus nisi iure victum czyli nikogo nie uwięzimy bez wyroku sądowego, która dotychczas dotyczyła jedynie szlachty. Nowością było również umożliwienie mieszczanom wprowadzania swoich przedstawicieli na sejm jako plenipotentów w liczbie 24 przedstawicieli, z głosem jedynie w sprawach miasta. Najmniej zmian w warstwach społecznych wprowadzał artykuł IV dotyczący chłopów. Poddaństwo zostało utrzymane jednak wyraźnie zaznaczone zostało oddanie tej grupy pod „opiekę prawa i rządu krajowego” Precedensem była ustanowiona możliwość ingerencji państwa w stosunki pomiędzy szlachtą i chłopami. W treści artykułu zapisano bowiem że umowy zawierane pomiędzy chłopami i szlachtą nie mogą być zmieniane, a wspomniana wcześniej opieka prawa i rządu dawała im możliwość odwołania się do sądu w razie złamania tej zasady. W artykule tym zawarto również wolność osobistą zarówno dla chłopów powracających z emigracji, jak i tych którzy zechcą się w Polsce osiedlić. Ten zapis wzbudził gniew carycy Katarzyny II – „ Co za konstytucja! Będąc otoczonymi przez trzech mocnych sąsiadów deklarować wolnymi chłopów, którzy przyjdą na grunt polski! Co za myśl! To by przeprowadziło do Polski większą część chłopów z Białej Rusi, a resztę by u mnie bałamucili”. Konstytucja wprowadzała Monteskiuszowski trójpodział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Władzę ustawodawczą, według artykułu VI, stanowił dwuizbowy sejm składający się z izby poselskiej i senatu. Sejm został niekwestionowanym zwierzchnikiem ustawodawczym państwa, co zostało uchwalone przez sejm stawało się ustawą. W sejmie zasiadało 204 posłów spośród szlachty, wybieranych na sejmikach oraz 24 plenipotentów miast z ograniczonym prawem głosu.

Plenipotenci nie zostali wprowadzenia do izby wprost, lecz pośrednio poprzez Komisje Rządowe. Sejm posiadał pełnię władzy ustawodawczej, prawo stanowienia budżetu i podatków oraz kontrolę rządu. Zlikwidowano liberum veto a uchwały miały zapadać większością głosów, tym samym przestała funkcjonować konfederacja. Posiedzenia miały odbywać się co dwa lata ale członkowie mieli być zawsze gotowi w razie zwołania nadzwyczajnego posiedzenia. Na posiedzeniach nadzwyczajnych mogły być procedowane jedynie te sprawy dla których zostały one zwołane. Czas trwania posiedzeń został ustalony na 70 dni z możliwością przedłużenia do 100. Zniesiono również instrukcje poselskie ponieważ posłowie zostali uznani za reprezentantów całego narodu. Ponadto ustanowiono że co 25 lat będzie się zbierać sejm konstytucyjny, na którym mogą być dokonywane zmiany ustawy zasadniczej. Drugą izbę sejmową stanowił Senat składał się ze 132 senatorów: biskupów, wojewodów, kasztelanów i ministrów pod przewodnictwem króla. Senat został pozbawiony inicjatywy ustawodawczej, miał jedynie prawo veta zawieszającego w zakresie praw cywilnych, politycznych i karnych. W przypadku zastosowania veta zawieszającego wobec projektu, decyzja była podejmowana przez Izbę Poselską w następnej kadencji. W innych sprawach decyzje zapadały po przegłosowaniu większością głosów obu połączonych izb. W przypadku sejmu konstytucyjnego senat miał pełnić rolę „rady starszych”. Artykuł VII Konstytucji 3 maja dotyczył władzy wykonawczej, którą powierzono królowi i rządowi zwanym Strażą Praw. Straż Praw tworzyli ministrowie policji, pieczęci (spraw wewnętrznych), skarbu, spraw zagranicznych i wojny powoływani przez króla. Oprócz nich w skład rządu wchodził prymas i król, który im przewodniczył. Nowością było również wprowadzenie odpowiedzialności ministrów. Mogli być pociągani do odpowiedzialności konstytucyjnej w razie naruszenia Ustawy Rządowej lub innego prawa, lub odpowiedzialności parlamentarnej w przypadku zarzutów politycznych, wówczas większością 2/3 głosów obu połączonych izb można było zażądać dymisji ministra (votum nieufności). W przypadku odpowiedzialności konstytucyjnej ministrowie odpowiadali przed sądem złożonym z posłów i senatorów.

Straży praw podlegały Komisje Rządowe (Wielkie): Policji, Edukacji, Skarbu i

Wojska, składające się z 14-15 komisarzy wybieranych na dwa lata oraz 6 plenipotentów miast. Na czele każdej komisji stał minister będący członkiem Straży Praw. Komisjom Wielkim podlegały komisje porządkowe wojewódzkie. Król stracił prawo sankcjonowania ustaw, natomiast ich projekty mógł zgłaszać jedynie wspólnie ze Strażą Praw. W czasie wojny stawał się naczelnym dowódcą wojsk. Zlikwidowano również zasadę elekcyjnego wyboru króla a w to miejsce ustanowiono zasadę dziedziczenia tronu co miało doprowadzić do „zamknięcia na zawsze drogi wpływom mocarstw zagranicznych”.

Na uwagę zasługuje stwierdzenie zawarte w treści artykułu: „ Doświadczenie nauczyło że zaniedbanie tej części rządu, nieszczęściami napełniło Polskę.” Świadczy to o początkach budowy świadomości politycznej i odpowiedzialności za losy kraju wśród rządzących. Artykuł VIII dotyczył władzy sądowniczej stanowiącej trzecią gałąź władzy w państwie. Wprawdzie nie wprowadzono oczekiwanej równości wszystkich obywateli wobec prawa jednak podjęto próbę uporządkowania całego systemu prawnego. Z połączenia szlacheckich sądów grodzkich, ziemskich i podkomorskich utworzono kolegialne sądy ziemiańskie z sędziami wybieranymi na sejmikach. Od ich wyroków przysługiwała apelacja do utworzonych z podziału Trybunału Koronnego dwóch osobnych trybunałów – Małopolskiego i Wielkopolskiego. W miastach utworzono sądy miejskie, wydziałowe (I instancja dla spraw karnych) i apelacyjne; poddano je kontroli asesorii, jako najwyższego sądu dla miast. Funkcje sądowe spełniały również komisje rządowe i porządkowe w zakresie swoich kompetencji. Zachowano sądownictwo dominialne nad chłopami. Ponadto powołano Sejmowy Sąd Najwyższy, który sądzić miał za występki przeciw narodowi lub królowi. W artykule tym nakazano również spisanie nowego kodeksu praw cywilnych i karnych. Artykuł IX zawierał wytyczne dotyczące wprowadzenia regencji w ściśle określonych przypadkach: 

Małoletności króla



Wzięcia króla w niewolę



Niepoczytalności króla W artykule X ustanowiono przepisy związane z edukacją następców tronu Polski. Określono

synów królewskich „pierwszemi dziećmi ojczyzny” za których odpowiednie wykształcenie i przygotowanie do sprawowania władzy ponosi cały naród. Ich postępy w nauce i dalszy plan nauczania miały być ściśle nadzorowane przez sejm „aby jednostajne w wychowaniu ich prawidła wpajały ciągle i wcześnie w umysły przyszłych następców tronu religię, miłość cnoty, ojczyzny, wolności i konstytucyi krajowej.” Ostatni, XI artykuł ustawy zasadniczej tworzył pojęcie „Siły Narodowej Zbrojnej” uznając wojsko za przeznaczone do obrony integralności państwa, suwerenności narodu a także pomocy prawu. W opinii znawczyni XVIII-wiecznych dziejów Polski prof. Zofii Zielińskiej, Konstytucja 3 Maja stanowiła zasadniczy zwrot w porównaniu z ustrojem wcześniejszym, zdecydowanie republikańskim. Silna jak na polskie tradycje centralna władza wykonawcza, silna w niej pozycja króla, wreszcie istotne prerogatywy, jakie zachowywał władca w sejmie, przesądzają o tym, że ustrój stworzony przez Ustawę Rządową możemy uznać za monarchizm, którego granice wyznaczała konstytucja, a więc za monarchizm konstytucyjny. Jednocześnie ustawa wyrażała

zwierzchnią władzę narodu wskazując że wszelka władza w państwie pochodzi „z woli narodu”. Dzięki najważniejszym zmianom – zniesieniu liberum veto i konfederacji, odebraniu głosu przekupnej szlachcie, dopuszczeniu do głosu mieszczan oraz wprowadzeniu trójpodziału władzy wzajemnie się kontrolującej, obca przemoc wobec Polski choć na chwilę ustała i został przywrócony szacunek dla państwa. Ponadto okazało się że w kraju są jeszcze elity które wiedzą jak Polskę naprawić i jak to umiejętnie przeprowadzić. Konstytucja stanowiła symbol dążenia do odrodzenia narodowego przez cały okres zaborów. Odniesienia do Konstytucji 3 Maja znajdowały się w Konstytucji Księstwa Warszawskiego. W 1815 r. nadając Konstytucję Królestwu Polskiemu sam car Aleksander I sugerował, że odwołuje się do ustawy z 3 maja 1791 r.

Bibliografia: 1. Encyklopedia PWN 2. „Tysiąc lat dziejów Polski” Wł. Kurkiewicz, A. Tatomir, W. Żurawski 3. „Polska-Rosja: wojna i pokój: Tom 1. Od Chrobrego do Katarzyny” Jan Kochańczyk 4. Netografia: 1. Wikipedia 2. Dzieje.pl 3. libr.sejm.gov.pl...