Drobne Ssaki Polski Ćwiczenia Kierunek Biologia PDF

Preview

Summary

Notatki z ćwiczeń Drobne ssaki Polski Kierunek Biologia ...

Description

● ● ●

mniejsze od królika pułapki żywołowne typu skrzynki pułapki zabijające - nie stosuje się

PUŁAPKI ŻYWOŁOWNE 1. Typu skrzynki - dziekanówka (drewniana skrzyneczka) - typ opracowany w Dziekanowie Leśnym ➔ działają na zasadzie przynęty (np. smażony chleb) ➔ łapią się gryzonie 2. Typu stożka - z blachy nierdzewnej, wkopuje się w ziemię, działają na zasadzie przypadku ➔ wyścielać dno mchem ➔ gryzonie i owadożerne (ryjówkowate) ➔ dostosować wielkość stożka do tego co chcemy łapać PODSTAWOWE POMIARY ZEWNĘTRZNE CIAŁA 1. długość ciała (głowa + tułów) - oznaczamy L (longitudo) - mierzymy po linii prostej od końca nosa do otworu odbytowego zwierzę powinno leżeć wówczas na grzbiecie. 2. długość ogona - oznaczamy C (caudata) - mierzymy od otworu odbytowego do dystalnego końca ogona, bez kitki włosów 3. długość tylnej stopy - odznaczamy P (planta) - pomiaru dokonujemy zgiętą, od końca pięty do początku najdłuższego bez pazura. 4. długość ucha - oznaczamy A (Auris) - mierzymy od dolnego wyciągnięcia otworu słuchowego zewnętrznego do najbardziej dystalnej krawędzi małżowiny usznej bez włosów Ważymy zwierzę - wpuszcza się ssaka do małego woreczka z lnu, zaciągamy na tasiemkę, tasiemka na pesolce do ważenia.

1. 2. 3. 4. 5. 6.

PODSTAWOWE POMIARY CZASZKI (kariometryczne) długość kondylobazalna czaszki (Cb) - mierzymy od najdalej wysuniętej ku tyłowi części kłykci potylicznych do najbardziej przedniego punktu kości międzyczaszkowych (między siekaczami) maksymalna szerokość czaszki - mierzymy pomiędzy punktami najbardziej odległymi od płaszczyzny pośrodkowej czaszki szerokość międzyoczodołowa - najmniejsza odległość między brzegami kości czołowych w okolicy oczodołów wysokość puszki mózgowej - od podstaw puszek bębenkowych do sklepienia czaszki, prostopadle do podstawy długość żuchwy - od najdalej ku tyłowi położonemu końcowi wyrostka stawowego (kłykciowego) najbardziej do przodu wysuniętej części żuchwy wysokość gałęzi żuchwy - od wcięcia na dolnej krawędzi żuchwy do skrajnego punktu na wyrostku dziobiastym

Rząd: ssaki ryjówkokształtne - Soricomorpha ● ryjówki, krety, jeże Cechy wewnętrzne: ● ssaki małych rozmiarów ● głowa wydłużona klinowato, przód ciaławyciągnięty w ruchliwy ryjek ● ciało pokryte miękkimi, krótkimi włosami ● aksamitne futerko - krótkie, gęste ● posiadają wibrysy

Rodzina: Talpidae - kretowate ● kończyny przednie łopatowato rozszerzone ● pazury szerokie ● krótki ogon ● brak małżowin usznych ● w Polsce jeden gatunek - KRET EUROPEJSKI - chroniony częściowo Rodzaj: ryjówkowate - Soricidae ● nie ma łopatowatych kończyn ● ogon różnej długości ● widoczne małżowiny uszne Rodzaje: 1. Sorex - ryjówki 2. Crocidura - zębiełek 3. Neomys - rzęsorek Łatwo je rozróżnić od siebie w terenie przez 3 cechy: 1. ogon - u każdego z rodzaju zupełnie inny ● ryjówki mają ogon w środku, pokryty równomiernie włosami, gęste, krótkie włoski ● rzęsorki - ziemno-wodne - ogon zaopatrzony w kilka dłuższych włosów, ‘żagielek’ - służy jako ster ● zębiełki - ogon owłosiony krótkimi włosami ale posiada też co jakiś czas długie włosy 2. stopy - rzęsorek ma stopy bardzo gęsto owłosione, służa jako błona pławna 3. małżowina uszna ● u ryjówek jest ucho zewnętrzne, małżowina ukryta w futerku ● u rzęsorków nie widać małżowiny ● u zębiełków dobrze widać małżowinę Identyfikacja gatunków, rodzaj Sorex Ryjówka malutka - Sorex minutus Ryjówka aksamitna - Sorex araneus Ryjówka średnia/białowieska - Sorex caecutiens Ryjówka górska - Sorex alpinus - tylko w górach, czarna na grzbiecie, największa Malutka i aksamitna rozpoznawane po wielkości ciała, podobne ubarwienie - brązowe na grzbiecie, po boku jasne, na brzuchu białe Porównywanie na podstawie proporcjonalności części ciała! Identyfikacja gatunków, rodzaj Neomys Neomys fodiens - rzęsorek rzeczek Neomys anomalus - rzęsorek mniejszy ● ● ●

Podobne do ryjówek dobrze pływają u starszych osobników rzęsorka rzeczka ma kil bardziej wyraźny

Identyfikacja gatunków, rodzaj Crocidura Crocidura suaveolens - zębiełek karliczek (Zachód Polski, występuje na Dolnym śląsku) Crocidura leucodon - zębiełek białawy ●

Umaszczenie: karliczek - kawa z mlekiem białawy - czarny grzbiet, brzuch biały

CZASZKI Ryjówkowate - Soricidae ● bordowe zęby (ale nie wszystkie je mają) ● kreta od ryjówki odróżnia łuk jarzmowy - ryjówkowate nie mają łuku jarzmowego ● puszki bębenkowe u kretów, kości bębenkowe u ryjówkowatych Rodzaj: Sorex - ryjówka ● końce zębów wybarwione brunatnie ● zębów 32 ● z każdej strony po 5 jednostożkowych zębów pośrednich Rodzaj: Neomys - rzęsorek ● końce zębów zabarwione brunatno ● zębów 30 ● z każdej strony po 4 jednostożkowe zęby pośrednie Rodzaj: Crocidura - zębiełek ● zęby białe ● zębów 28 ● z każdej strony po 3 jednostożkowe zęby pośrednie Zęby jednostożkowe - za 1 siekaczem Po liczbie guzków na siekaczu dolnym możemy stwierdzić, który rodzaj ryjówkowatych 3 - ryjówka 1 - rzęsorek 0 - zębiełek Sorex araneus - Sorex alpinus = specyficzny kształt drugiego siekacza Identyfikacja gatunków, rodzaj Neomys Neomys fodiens - rzęsorek rzeczek ● długości kondylobazalna (Cb) czaszek poniżej 20 mm, wielkość gałęzi żuchwy 4,5-5,3mm Neomys anomalus - rzęsorek mniejszy ● długość kondylobazanla czaszki poniżej 20mm, wysokość gałęzi żuchwy 3,6-4,4mm Rodzaj: Crocidura Crocidura suaveolens ● długość kondylobazalna czaszki poniżej 17,1 mm, wysokość gałęzi żuchwy 3,7- 4,4 mm Rodzina: kretowate - Talpidae ● nie mają silnych kłów - siekacze pełnią funkcję kłów

Ssaki jeżokształtne (Erinaceomorpha) i gryzonie (Rodentia) z rodziny smużkowatych (Dipodidae) Jeżokształtne: ● jeżowate - Erinaceidae ● jeż - Erinaceus Cechy zewnętrzne: ● ssaki małych rozmiarów ● ciało na stronie grzbietowej pokryte kolcami ● ciało pokryte twardymi włosami - kolce - włosy, które w prawie w całości zbudowane z rdzenia który nadaje sztywność - pokrywają głowę, boki ciała, grzbiet i ogon ● krępa budowa ciała, trójkątna głowa wyciągnięta w ryjek z przodu - stąd uważane za bliskich krewniaków ryjówek ● duże oczy, wystające uszy ● bardzo krótkie kończyny, szurają brzuchem po podłożu, pięciopalczaste ● krótki ogon ● w Polsce mamy 2 gatunki jeży - Jeż Wschodni i Jeż Zachodni - naturalną granicą kiedyż występowania obu gatunków była odra - na Zachód i Wschód Odry - teraz ze względu na ilość mostów przekroczyły teraz Wisłę ● Na Dolnym Śląsku oba gatunki Jak rozróżnić te gatunki? ● budowa morfologiczna niemal identyczna, biologia, zachowanie również ● pierwsze różnice w umaszczeniu brzucha ● Jeż Wschodni mają jakąkolwiek plamę białą na piersi - niektóre mogą mieć cały biały brzuch ● Jeż Zachodni nie ma białej plamki ● różnią się kariotypem - liczbą chromosomów i ich wyglądem ● Budowa czaszki - ogólnie czaszka jeży jest czaszką wyglądającą podobnie, szeroka, masywna, mają wystające z przodu siekacze pełniące funkcje kłów (służą do chrupania), mają dość masywny łuk jarzmowy(coś co odróżnia od ryjówkokszałtnych), nie posiadają kłów, ● Żuchwa: wyrostki żuchwy są obecne 3 - kształt przestrzeni pomiędzy sąsiednimi wyrostkami - u Wschodniego doły są głębokie u Zachodniego są wypłycone - zdecydowanie głębsza i U-kształtna między wyrostkami jest u Wschodniego, kształt wyrostka kątowego u wschodniego jest prosty i dłuższy a u zachodniego jest krótszy i lekko wygięty, u Wschodniego mamy charakterystyczny otworek - otwór żuchwy - na obszarze gałęzi żuchwy

● ●

Gryzonie - Rodentia (czytamy Rodencja) smużkowate - Dipodidae smużki - Sicista - smużka leśna, smużka stepowa

Cechy zewnętrzne: ● drobne ssaki wielkości myszy ● wzdłuż grzbietu mają smugę czarnych włosów, która w okolicy szyjnej i potylicznej rozszerza się i rozmazuje - od wysokości uszu aż do nasady ogona ● ogon dłuższy od ciała, dwubarwny ● stopa tylna dłuższa od większości myszowatych, stopy białawe

Smużka leśna i mysz polna: ● Mysz polna ma najkrótszy ogon z naszych wszystkich myszy - ¾ długości ciała, nigdy nie jest dłuższy od ciała ● Smużka zaczyna wydawać odgłosy, myszka piszczy Smużka stepowa jest podobna do leśnej, ciut drobniejsza, krótszy ogon, mniej wyraźna smuga na grzbiecie. Smużka leśna występuje tylko na Południu Polski, trochę w Białowieży, Stepowa w Polsce Południowo Wschodniej, popularna na Ukrainie, na otwartych stepowych siedliskach. Czaszka: ● brak zębów przedtrzonowych - zęby trzonowe są 4 guzkowe, brachiodontyczne(niskokoronowe) ● czaszka owalna ● łuki jarzmowe łagodnie wygięte ● dobrze wykształcony wyrostek dziobiasty żuchwy, odchylony do tyłu

Gryzonie z rodziny wiewiórkowatych - Sciuridae 4 gatunki w Polsce, jeden nie należy do dobrych ssaków (świstak) Rodzaj: Sciurus - wiewiórki Sciurus vulgaris - wiewiórka zwyczajna ● gryzonie nadrzewne ● puszysty ogon - długość ogona równa mniej więcej długości całego ciała ● grzbiet jednolicie ubarwiony (żadnych plamek, kropeczek, pręgów), ubarwienie różne, zależy od szerokości geograficznej ● Typowy gryzoń z parą siekaczy w szczęce górnej i dolnej, diastema, zęby policzkowe ● Czaszka dobrze wysklepiona i łukowato wygięta, czaszka może mieć nawet powyżej 5 cm, siekacze są bocznie spłaszczone Rodzaj: Spermophilus - susły Suseł moręgowany i Suseł perełkowany ● na Dolnym śląsku jest reintrodukowany Suseł moręgowany ● W południowo wschodniej Polsce występuje perełkowany ● od wiewiórek różnią się tym że to są formy naziemne, świetnie kopią systemy nor ● inny pokrój ciała od wiewiórek ● bardzo krótki ogon ● w przeciwieństwie do wiewiórek zapadają na bardzo długo trwający sen zimowy - hibernacja Jak odróżnić oba gatunki? ● perełkowany ma umaszczenie w drobne, małe plamki, średnica kilku mm, widoczne z daleka ● suseł moręgowany też ma plamki, ale malutkie 2mm, gęsto utworzone, de facto nie widać ich gołym okiem Czaszka susła moręgowanego: ● bardziej spłaszczona w części potylicznej niż u wiewiórek ● siekacze nie są bocznie spłaszczone u susłów ● szkliwo tworzy poprzeczne listewki na zębach policzkowych

Suseł moręgowany ma zęby niskokoronowe a Suseł perełkowany ma zęby wysokokoronowe. Perełkowany jest nieco drobniejszy od moręgowanego, dlatego ma też mniejszą czaszkę - różnica w okolicy 2-3mm Popielicowate (Gliridae) ● w Polsce reprezentowane przez 4 gatunki ● Orzesznica leszczynowa, Popielica szara, Koszatka leśna, Żołędnica ● Największa Popielica, Żołędnica, Koszatka, najmniejsza Orzesznica Wygląd zewnętrzny: ● każda z nich czymś się charakteryzuje, ● Orzesznica jest bardzo małym gryzoniem, mocno pomarańczowa, z białym brzuchem, ogon na całej długości pokryty krótkimi włoskami, gęsto owłosiony, ma biały brzuch, ostro rude futerko aż do ‘czerwonego’, dość długie uszy, zaokrąglone, dość duże oczy ● Popielica ma puszyste futerko, w sposób nieostry oddzielona jest barwa grzbietu od barwy brzucha, najbardziej puszysty ogon ze wszystkich popielicowatych, duże wyłupiaste oczy, dość długie okrągłe uszy, można z nią pomylić koszatkę ● Koszatka ogon mniej puszysty, w odcieniach beżowo szarych, kitka na ogonie, na pyszczku czarna opaska przechodząca przez oko ● Żołędnica pospolita w Niemczech, bardziej Południowo Zachodnio Europejska, bardzo ostra granica między barwą szarą a brzuchem, długie uszy, jeszcze ciemniejsza pręga niż u koszatki przechodząca przez oko idąca dalej za ucho, Ogon: ● popielica najbardziej puszysty ● orzesznica, mysi ale gęsto owłosiony krótkimi włoskami ● koszatka z białą obwódką dookoła ogona Zęby - bardzo charakterystyczne: ● szkliwo w postaci poprzecznych wałeczków Czaszka: ● rozmiar: orzesznica ma najmniejsza ok. 25mm, 3 pozostałe gatunki mają czaszkę rozmiarem zbliżoną ● czaszka koszatki i żołędnicy zdecydowanie bardziej wydłużone - długości do szerokości współczynnik większy niż u popielicy ● puszki bębenkowe: koszatka i żołędnica mają duże, wydłużone puszki, popielica ma krótkie i okrągłe ● sprawdzić czy podniebienie twarde kończy się między 2 a 3 zębem trzonowym Najprostszym sposobem by znaleźć stanowisko danego gatunku jest szukanie zgryzanych orzeszków bukowaych - buki bardzo późno owocują (60-80 lat). Jeśli buk nie owocuje to popielica się nie rozmnaża. Popielica w char. sposób zgryza orzeszek - w sposób niepowtarzalny zjada orzeszek w ten sposób że odgryza tylko jedną klapkę - z dwóch zjada tylko jeden orzeszek, pozwala to nam na stwierdzenie że w danym miejscu pojawiają się popielice Włosy popielicy, żołędnicy, koszatki, orzesznicy: ● włosy pozostawiane w gniazdach

●

włosy identyfikujemy po rdzeniu i układzie łusek kutikuli

Myszowate - Muridae - bardzo zróżnicowana rodzina, - długie uszy, długie ogony, duże oczy - taki sam wzór zębowy, 1 para siekaczy w szczęce górnej i dolnej, brak kłów, brak przedtrzonowych, 12 trzonowych - typ zębów brachiododntyczny niskokoronowy, mają charakterystyczne guzki ● -

Apodemus - najliczniejszy rodzaj 1. Mysz polna (A. agrarius) najbardziej charakterystyczna z nich to mysz polna, z czarnym paskiem na grzbiecie najkrótszy ogon 2. Mysz leśna (A. flavicollis) ostro oddzielone boki ciała od białego brzucha kasztanowo - rudawy grzbiet żółta plama na piersi największa, najlepiej skacze, dobrze chodzi po drzewach 3. Mysz małooka (A. microps) drobna, nieco krótszy ogon i uszy od leśnej średnica oka malutka mniej niż 3,5mm 4. Mysz zaroślowa (A. sylvaticus) wymieszane umaszczenie, brak ostrej granicy między bokiem a brzuchem drobna, krótsze uszy, ogon zdecydowanie mniejsze stopy od

leśnej

Apodemus mają dwubarwny ogon, ciemniejszy po stronie grzbietowej jaśniejszy po stronie brzusznej. CZASZKI MYSZY Apodemus odróżnienie: otwory siekaczowe a. Leśna - zdecydowanie krótsze szersze i tępo zakończone b. Zaroślowa - węższe, dłuższe i ostro zakończone, dotykają linii zębów trzonowych c. Zielna - zdecydowanie krótsze od reszty, drobne, wąskie Rodzaj: Mus - mysz Gatunek: Mysz domowa - Mus musculus ● wszystkie elementy które myszy z Apodemus mają długie to też ma długie ale dużo drobniejsze ● stanowi połowę myszy leśnej ● zupełnie inaczej ubarwiona - ubarwienie mysie, szarobure, ● posiada typowy mysi zapach, ● jednobarwny ogon ● Czaszka: sprawdzamy jak wygląda górny siekacz, dokładnie czy krawędź siekacza jest równiutka czy jest wyraźny schodek, jeśli występuje schodek to to jest mysz domowa, Rodzaj: Micromys - badylarka Gatunek: Micromys minutus ● długość ciała nie przekracza 7 cm ● bardzo długi zakręcony ogon, który pełni funkcję narządu chwytnego - prawie zupełnie łysy do

●

końca, widać łuseczki Czaszka: maleńka, otwór bródkowy jeden przesunięty w linii zębów, trzewioczaszka jest skrócona, czaszka nie jest podłużnego kształtu

Rodzaj: Rattus - szczury Gatunek: Rattus rattus szczur śniady Rattus norvegicus - szczur wędrowny (większy) ● są wielkie, większe od największej myszy leśnej ● długość ciała przekracza 13-14 cm ● Czaszka 3-3,5 cm, między przednimi siekaczami a końcem kości potylicznej

(rzadki)

Szczur śniady - rzadszy gatunek, został zdominowany przez wędrownego Śniady jest prawie czarny, drobny, proporcjonalny w budowie, szczur wędrowny, większy, rudawo brązowy, jaśniejszy, nigdy czarny, plastyczniejszy Ogon: Szczur śniady ma ogon jednobarwny, szczur wędrowny wyraźna dwubarwność, ciemniejszy na wierzchu i jaśniejszy na spodzie Czaszka: wielka czaszka szczur wędrowny, śniady mniejsza, podobne kształtem, kość międzyciemieniowa - jej kształt bardzo specyficzny dla obu gatunków, u wędrownego jest bardziej kształtu prostokątnego, u śniadego bardziej trójkątna. Rząd: Rodentia - gryzonie Rodzina: Cricetidae - chomikowate ● ●

● ● ●

pętelki szkliwa, zęby w kształcie choineczek 5 pętli na górnym trzonowcu - nornik bury ➔ pierwszy trzonowiec - pętelki liczymy od dołu ➔ drugi trzonowiec - pętelki liczymy od góry jeśli mamy 4 pętle to przechodzimy do analizy żuchwy i patrzymy na pierwszy trzonowiec nornica ruda - hełm strażacki nornik północny - konik szachowy

Rodzaj: Ondatra - piżmaki Gatunek: Ondatra zibethicus - piżmak ● większy od norników i myszy - ciało do 30 cm bez ogona ● skrócona część twarzowa ● małe oczy ● krótkie uszy ● barwa kasztanowa ● dosyć długi ogon porośnięty troszkę włoskami, bocznie spłaszczony ● gatunek dobrze pływający - brak błony pławnej! -> posiada szczeciniaste włoski na palcach ● duża czaszka - przekracza 5 cm ● 6 pętli w pierwszym trzonowcu + rozetka na górze Rodzaj: Arvicola - karczownik Gatunek: Arvicola amphibius - karczownik ziemnowodny ● krótkie uszy

● ● ●

małe oczy krótki ogon barwa rudawo-brunatna (ciemna)

Gatunek: Arvicola scherman - karczownik mniejszy (górski) ● krótszy ogon od ziemnowodnego ● jaśniej umaszczony od ziemnowodnego Rodzaj: Microtus - nornik Gatunek: Microtus arvalis - nornik zwyczajny (polnik) ● bardzo krótki ogon (1,5-2 cm) ● oczy niewielkie ● uszy krótkie ● niewielkie rozmiary ciała ● 6 pętli na pierwszym trzonowcu Gatunek: Microtus agrestis - nornik bury ● masywniejszy od zwyczajnego Gatunek: Microtus oeconomus - nornik północny Gatunek: Microtus subterraneus - darniówka zwyczajna (nornik darniowy) ● zredukowane oczy ● 6 pętli na pierwszym trzonowcu - pętelki pod kapeluszem drożnie połączone Rodzaj: Myodes - nornica Gatunek: Myodes glareolus - nornica ruda ● 5 pętli, ostatnia przechodzi w “hełm strażacki” Rodzaj: Cricetus - chomik Gatunek: Cricetus cricetus - chomik europejski ● brak pętli szkliwa ● zęby guzkowate,bardzo skomplikowane Drobne ssaki drapieżne – łasica i gronostaj + kuna Rodzina: Łasicowate (Mustelidae) ● Nazwa od najmniejszego drapieżnika świata Rodzaj: Mustela – łasice ● Największym będzie borsuk, ale nie jest drobnym ssakiem ● Najmniejsza jest łasica ● Czaszka mniejsza niż

17

cm

Mustela nivalis – łasica ● Dobrze rozwinięta puszka mózgowa i bardzo dobrze rozwinięte duże puszki bębenkowe ● Drobne, krótkie siekacze, z przodu przed wystającymi kłami ● Kły silnie rozwinięte – bo w większości u nich dominuje dieta zwierzęca ● Zęby policzkowe (trzonowce, przedtrzonowe) – ich wygląd jest różny, jedne mają wysokie korony inne niskie itp ● Łamacze silnie rozwinięte (borsukowi są niepotrzebne) – ostatni przedtrzonowiec na górze i pierwszy trzonowiec na dole

Mustela erminea – gronostaj europejski ● Koniec ogona czarny Jak rozpoznać oba gatunki? Łasica ma połowie wielkości gronostaja, czaszka łasicy jest wyraźnie mniejsza od czaszki gronostaja. Szerokość czaszki nad kłami w stosunku do szerokości międzyoczodołowej – u łasicy te dwa parametry są niemal równe, u gronostaja szerokość czaszki nad kłami mniejsza jest od szerokości międzyoczodołowej. Kształt i wielkość puszek bębenkowych – w przypadku łasicy puszki są wydłużone, w przypadku gronostaja puszki bębenkowe są skrócone. Wielkość otworu podoczodołowego w stosunku do średnicy kłów – u łasicy te dwa parametry są zbliżone, u gronostaja średnica otworu jest większa niż średnica kłów. Porównanie samca i samicy gronostaja: Samce są większe zdecydowanie niż samica. Rodzaj: Martes – kuny W Polsce: ● Skryte tryb życia ● Charakteryzują się tym, że mają trójkątną głowę, pyszczek wyciągnięty, odróżniają się tym od norki amerykańskiej ● Kuna leśna ma dłuższy pyszczek, wydłużony ● Długi ogon, nawet 2/3 długości ciała u obu gatunków kun, brązowawo-kasztanowe ● Odróżnienie gatunków poprzez plamę na podgardlu, u kuny leśnej ta plama rzadko jest rozwidlona i jest koloru żółtego, pomarańczowego, kuna domowa ma rozwidloną białą plamę na piersi. Kuna leśna – Martes martes Kuna domowa – Martes foina Zostawia odchody w wyraźnych miejscach, żeby było je widać...