Jerzy Brzeziński - Metodologia badań psychologicznych - Skrypt PDF

Preview

Summary

Metodologia Badań...

Description

Jerzy Brzeziński Metodologia badań psychologicznych SKRYPT

CZĘŚĆ I: NATURA PROCESU BADAWCZEGO W PSYCHOLOGII

Rozdział 1. Struktura procesu badawczego w psychologii 1. Wprowadzenie: -„Najogólniej mówiąc podstawowym przedmiotem psychologii jest człowiek i jego zachowanie się.” – Tadeusz Tomaszewski. -Właściwym przedmiotem psychologii staje się coraz wyraźniej zachowanie najwyżej zorganizowane, jakim jest zachowanie się celowe, ukierunkowane na osiągnięcie określonego stanu końcowego, które jest jego wynikiem. -Tę formę zachowania się nazywamy w języku polskim czynnością, a jeśli chcemy podkreślić, że czynności człowieka mają swój przedmiot, na który są skierowane i który pod ich wpływem podlega zmianom, mówimy o działaniu lub o czynnościach przedmiotowych.

2. Cele poznania naukowego – zewnętrzne i wewnętrzne: -Aby poznanie można było uznać za naukowe musi ono realizować określone cele. -Dwa rodzaje celów: a) zewnętrzne – wynikaj ą z funkcji, jakie pełni nauka w społeczeństwie, w życiu ludzi, a więc „na zewnątrz”, gdy jest stosowana do realizacji pewnych zadań teoretycznych lub praktycznych. b) wewnętrzne – cele jakie sobie uczony zwykle stawia bezpośrednio w swej pracy badawczej, cele czysto poznawcze. -Prawda, która interesuje badacza, cechuje się: a) b) c) d) e)

ogólnością, ścisłością, wysoką informatywną zawartością, pewnością, prostotą.

Rys. 1 Wzajemne powiązania celów poznania naukowego

2

-Centralne miejsce w schemacie zajmuje cel: informatywna zawartość. Jest on związany z pozostałymi celami. Jego centralne położenie uzasadnione jest tym, że warunkuje on bezpośrednio stopień sprawdzalności wiedzy, gdyż im więcej dane twierdzenie (hipoteza badawcza) mówi o rzeczywistości, im bogatsze jest w treść, im więcej można z niego wyprowadzić różnorodnych konsekwencji logicznych i doświadczalnych, tym łatwiej i dokładniej można je będzie sprawdzić. -Z kolei informatywna zawartość wiedzy uwarunkowana jest jej ogólnością wyrażającą się liczbą zdań (wniosków), które dadzą się z tej wiedzy wyprowadzić. Im bardziej jest ona ogólna, tym więcej można z niej wyprowadzić wniosków konfrontowanych z rzeczywistością. -Tym też tłumaczy się rozwój nauki w kierunku formułowania coraz bardziej ogólnych twierdzeń. -Z tego samego powodu dąży się do tego, by wiedzę naukową cechowała jak największa ścisłość. Pociąga ona za sobą matematyzację poszczególnych dyscyplin naukowych. „Matematyczne” ujęcie twierdzeń danej dyscypliny naukowej nadaje im matematyczną ścisłość, a także – poprzez zwiększenie stopnia precyzji wyprowadzania wniosków i konsekwencji – wysoki stopień sprawdzalności, a tym samym zwi ększa ich informatywną zawartość. -Kolejny cel prostota; wyróżnia się dwa rodzaje prostoty, które są ze sobą ujemnie skorelowane: a) prostotę matematyczną, b) prostotę logiczną. -Im dana teoria zawiera mniej założeń wyjściowych (tzw. postulatów), i jednocześnie większa jest ich zawartość informatywna, tym większy jest stopień jej prostoty logicznej. -Z drugiej jednak strony taka prosta logicznie teoria wymaga dość skomplikowanego i zaawansowanego aparatu matematycznego, za pomocą którego będzie można wyprowadzić z niej logiczne i empiryczne konsekwencje. -Rozwój nauki przebiega w kierunku formułowania twierdzeń coraz prostszych logicznie, a tym samym wymagających stosowania coraz bardziej skomplikowanego aparatu matematycznego. -Ostatni cel to pewność wiedzy, przy czym wyróżnia się trzy jej rodzaje: a) pewność psychologiczna – oznacza wiarygodność, stopień subiektywnego przekonania o tym, że dane twierdzenie (hipoteza badawcza, teoria) jest prawdziwe. b) pewność epistemologiczna – mówi o stopniu potwierdzenia (konfirmacji) danego twierdzenia w świetle uzyskanych danych empirycznych. c) pewność logiczna – określa stopień jej niezawodności w sensie teorii prawdopodobie ństwa. -Wśród metodologów spotyka się sąd, iż wiedza naukowa osi ąga wysoki stopień pewności psychologicznej i epistemologicznej, natomiast stopień jej niezawodności (pewności logicznej) może być dość niski. -Cele wewnętrzne są podporządkowane celom zewnętrznym, są środkami ich realizacji. -Trzy podstawowe funkcje nauki: a) funkcja deskryptywna (opis), b) funkcja eksplanacyjna (wyjaśnianie), c) funkcja prognostyczna (predykcja, przewidywanie). -Badacz opisuje rzeczywistość, aby ją wyjaśnić oraz by przewidywać zajście nowych stanów rzeczy. Jednocześnie owo przewidywanie i wyjaśnianie podporządkowane jest temu, aby daną rzeczywistość można było ujmować racjonalnie i racjonalnie ją przekształcać.

3

-Im dokładniejsza i głębsza jest wiedza naukowa, tym lepiej spełnia ona swoje cele zewnętrzne. Cele wewnętrzne nauki można sprowadzić do tego, że nauka stara się wiernie i gł ęboko opisać świat. Rys. 2 Klasyfikacja nauk

-Metodologia ujmuje naukę dwojako, raz jako proces zdobywania wiedzy, proces badania, a raz jako rezultat tego procesu (wiedza naukowa), sumę wiedzy.

3. Schemat poznania naukowego: Rys. 3 Schemat poznania naukowego

-Nad linią przerywana mamy świat konstrukcji teoretycznych, w których działa badacz jako teoretyk, natomiast pod linią mamy świat faktów empirycznych, w którym działa badacz jako eksperymentator. -W pierwszym kroku badacz formułuje teorie. W drugim wyprowadza z nich na drodze dedukcji określone przewidywania. Wreszcie w trzecim kroku sprawdza teorie przez konfrontację przewidywań z faktami ustalonymi w drodze obserwacji czy eksperymentu.

4

4. Etapy postępowania badawczego w naukach empirycznych (wg M. Bunge’a): Etap 1. Ujęcie problemu 1. Dokonanie przeglądu faktów. 2. Rozpoznanie problemu 3. Postawienie problemu Etap 2. Zbudowanie modelu teoretycznego 1. Dokonanie selekcji ważnych czynników. 2. Wysunięcie centralnych hipotez i pomocniczych założeń. 3. Dokonanie przekładu na język matematyki. Etap 3. Wyprowadzenie szczegółowych konsekwencji 1. Wyszukanie racjonalnych ujęć. 2. Wyszukanie podstaw empirycznych. Etap 4. Sprawdzanie hipotez 1. 2. 3. 4.

Zaplanowanie sprawdzenia. Wykonanie sprawdzenia. Usystematyzowanie danych. Wyprowadzenie wniosków.

Etap 5. Wprowadzenie do teorii wniosków z bada ń empirycznych 1. Dokonanie porównania wniosków z prognozami. 2. Zmodyfikowanie modelu. 3. Przedstawienie sugestii dla dalszej pracy.

5. Struktura procesu badawczego w psychologii (ujęcie Brzezińskiego): ETAP 1: -Badanie naukowe zaczyna się od zwerbalizowania przez badacza problemu naukowego w postaci pytania: „Od jakiej zmiennej niezależnej Xj (zmiennych: X1 ,…, Xn ), i jak, zależy dana zmienna zależna Y?”. -Pytanie to rodzi się jako rezultat konstatacji pewnych luk w systemie wiedzy, niekonsekwencji stanowisk znajdujących odbicie w literaturze przedmiotu. -Próbując udzielić odpowiedzi na pytanie badawcze (problem badawczy) psycholog stara się nie tylko wskazać zmienne, od których zależy interesująca go zmienna zależna Y, ale stara się też określić postać związku (zale żności) łączącego zmienną zale żną Y ze zmienna niezale żną Xj lub z wieloma zmiennymi niezależnymi. -Owa odpowiedź na pytanie badawcze, to hipoteza badawcza.

5

ETAP 2: -Problem badawczy w tej fazie zaczyna się od sformułowania problemu istotnościowego 1.: 1. Jakie zmienne niezależne są istotne dla zmiennej Y? -Próba odpowiedzi na to pytanie jest hipoteza istotnościowa 1. postaci: 1'. Zmienne niezależne X 1,…, Xn sa istotne dla Y. -Zbiór zmiennych niezależnych, uznanych przez badacza za istotne dla Y, tworzy obraz przestrzeni zmiennych istotnych dla Y [ O(PY) ]. -Po utworzeniu O(PY) badacz formułuje problem istotnościowy 2.: 2. Jaki jest porządek istotnościowy w obrębie zmiennych zaliczonych do O(PY )? ’

-Hipoteza istotnościowa 2 .:

6

2'. Zmienne z O(P Y) uporządkowane są – wg relacji „bycia bardziej istotna dla Y niż…” – w następujący sposób… -Przyjęcie tej hipotezy wprowadzającej do O(PY) porządek istotnościowy daje w efekcie obraz struktury przestrzeni zmiennej Y [ O(S Y) ]. -Zmienne wchodzące w skład O(SY) mogą oddziaływać niezależnie na Y – mamy do czynienia wtedy z obrazem izolowanej struktury przestrzeni zmiennej Y – bądź mogą one wchodzić ze sobą w interakcje i łącznie wpływać na zmienna Y - mówimy wtedy o obrazie interakcyjnej struktury przestrzeni zmiennej Y. -Ackoff – „Dwie zmienne są w interakcji, jeśli wpływ, który jedna z nich ma na zależne od niej zjawisko, zależy od wartości, jakie przyjmuje druga zmienna”. -Przykłady w psychologii: efekt współdziałania określonych elementów sytuacji z pewnymi cechami osobowości człowieka; inteligencja człowieka kształtuje się jako efekt interakcji dwóch czynników – genotypu i środowiska. -Problem istotnościowy 3.: 3. Jaki jest rodzaj obrazu struktury przestrzennej zmiennej zale żnej Y? ’

-Hipoteza istotnościowa 3 .: 3'. O(SY ) jest interakcyjny/ O(SY ) jest izolowany. ETAP 3: -Poprzez nadanie zmiennym określonego sensu empirycznego dokonany zostaje przekład z języka teoretycznego na język obserwacyjny – czynność ta to OPERACJONALIZACJA ZMIENNYCH. -Operacjonalizacja zmiennych wymaga zastosowania narzędzi pomiarowych bądź to już gotowych – np. testy psychologiczne, aparatura laboratoryjna – bądź też specjalnie dla danego badania konstruowane czy tylko standaryzowane. ETAP 4: -Z hipotezy badawczej wyprowadza si ę dostępne obserwacji konsekwencje, formułuje się prognozy. One to będą podlegały bezpośredniemu sprawdzeniu empirycznemu poprzez porównanie z faktami. -Przystępując do zaplanowanego badania empirycznego, psycholog musi odwołać się do jakiegoś modelu badawczego. -Brzeziński wyróżnia za Cronbachem dwie klasy modeli badawczych: a. Modele eksperymentalne – które zakładają manipulację zmiennymi niezale żnymi istotnymi dla Y; b. Modele korelacyjne czy regresyjne – nie zakładają manipulacji zmiennymi. ETAP 5: -Kolejny etapem, który badacz musi wykonać jest dobór próby z populacji . To właśnie na próbie psycholog przeprowadza określoną procedurę sprawdzania hipotez, wyprowadzoną bądź z modelu eksperymentalnego bądź z modelu korelacyjnego.

7

-Aby próba mogła być uznana za w pełni reprezentatywną musi ona być pobrana z populacji w sposób losowy. -Po zakończeniu badań empirycznych badacz przystępuje do porządkowania zebranych danych. ETAP 6: Następnie psycholog musi dokonać wyboru modelu statystycznego, w ramach którego testowane będą hipotezy; etap ten jest sprzężony z etapem 4. -Modelowi eksperymentalnemu badań odpowiadają modele statystyczne: model t, model ANOVA, model MANOVA. Z kolei modelowi korelacyjnemu odpowiada model statystyczny wielokrotnej regresji/korelacji. ETAP 7: -Na tym etapie procesu badawczego badacz musi podjąć decyzję dotyczącą tego, czy sprawdzaną hipotezę można uznać za potwierdzoną czy też za niepotwierdzoną. ETAP 8: Pytania na które badacz musi odpowiedzieć, by zakończyć proces badawczy: a. Jakość metodologiczna przeprowadzonego badania. -Wnikliwe przeanalizowanie czynności badawczych wykonanych na poprzednich etapach badania naukowego. Najbardziej brzemienne i najdalej idące ingerencje w proces badawczy, zmieniające cały jego przebieg to ingerencje w etap 1. i 2. b.

Znaczenie psychologiczne uzyskanego rezultatu badawczego.

-W tym miejscu badacz musi się odwołać do teorii, w j ęzyku której sformułowane zostały problem badawczy i hipoteza badawcza oraz zdefiniowane zostały zmienne. -Psycholog ocenia znaczenie rezultatu badawczego po pierwsze, dla rozbudowy danej teorii psychologicznej oraz po drugie, dla praktyki psychologicznej. c.

Zasięg wniosków, które sformułował po zakończeniu badania.

-Tzw. problem generalizowalności wniosków z badania, wiąże się z problemem trafności zewnętrznej badania. -Planując badanie empiryczne badany jest w stanie przebadać tylko fragment całej populacji, tzw. próbę. Natomiast wnioski chce rozciągnąć na całą populację. Aby to było możliwe, próba musi być reprezentatywna dla całej populacji.

6. Między „odkryciem”, a „uzasadnieniem” – nic ważnego wg mnie

8

Rozdział 2. Zewnętrzne determinanty procesu badawczego w psychologii – psychologia a praktyka społeczna. 1. Wprowadzenie: -Trzy koncepcje dotyczące rozróżnienia pomiędzy uwarunkowaniami zewnętrznymi, a wewnętrznymi: 1. Wedle pierwszej koncepcji uwarunkowania wewnętrzne maja charakter czysto logiczny, zaś zewnętrzne sprowadzane są do doświadczeń. 2. Druga koncepcja – uwarunkowania wewnętrzne to wszystko to, co dzieje się w obrębie społeczności uczonych, a więc należą tu czynniki poznawcze, socjologiczne i psychologiczne charakteryzujące relacje zachodzące między członkami społeczności uczonych. Uwarunkowania zewnętrzne sprowadzane są do oddziaływań, nacisków społecznych na naukę ( zapotrzebowanie praktyki społecznej na nowe wyniki, ale też ideologia, religia, przesądy, uprzedzenia rasowe). 3. Trzecia koncepcja uwarunkowania wewnętrzne sprowadza do wszystkich czynników poznawczych (związanych z teoria i doświadczeniem), a uwarunkowania zewnętrzne utożsamia z wszelkimi wpływami pozapoznawczymi (psychologicznymi, ekonomicznymi, ideologicznymi itd.).

2. Między zewnętrznymi a wewnętrznymi uwarunkowaniami procesu badawczego w psychologii:

Rys. 4 Klasyfikacja uwarunkowań procesu badawczego w psychologii.

-Uwarunkowania wewnętrzne: 1.

Związane ze swoistą logika procesu badawczego; na owe uwarunkowania składają się takie elementy, jak: a. stan indywidualnej świadomości metodologicznej realizatorów badania naukowego,

9

b. standard realizacji procesu badawczego, akceptowany przez społeczność psychologówbadaczy w danym okresie rozwoju psychologii jako dyscypliny naukowej, wedle którego opracowywane są poszczególne fazy procesu badawczego. 2.

Związane ze specyficznym dla nauk behawioralnych charakterem związku łączącego badacza z obiektem badanym, osoba badaną. Związek ten ma charakter interakcji, której oba człony wzajemnie na siebie oddziałuj ą.

-Uwarunkowania zewnętrzne procesu badawczego związane są z jego „naturą społeczną”, z kontekstem praktyki społecznej, na której zapotrzebowanie badacze podejmują badania empiryczne w oczekiwaniu, że wyniki owych badań przyczynia się do wzrostu efektywności działań podejmowanych w danym obszarze praktyki społecznej.

3. Psychologia stosowana czy stosowanie psychologii – jedna, albo wiele psychologii? Ogólnie rozdział dotyczy sporu pomiędzy psychologami uniwersyteckimi, a psychologami – praktykami. Jako że było już to wielokrotnie wałkowane odpuściłam sobie streszczanie tego.

4. Psychologia a model tzw. nauk praktycznych: -Podział nauk na (wpływ na ten podział miały teorie Petrażyckiego, Kotarbińskiego, Stonera, Podgóreckiego): a.

nauki teoretyczne – opisujące i wyjaśniające dany stan rzeczy,

b.

nauki praktyczne – projektujące pożądany stan rzeczy.

-Wg zwolenników tego rozróżnienia psychologia ogólna miałaby status metodologiczny nauki teoretycznej, a poszczególne psychologie stosowane byłyby naukami praktycznymi. -Podział ten został obalony przez Siemianowskiego w jego pracy Poznawcze i praktyczne funkcje nauk empirycznych. -Brzeziński – „Odrzucając stanowisko, zgodnie z którym niezbędne jest ogniwo pośredniczące między praktyką społeczną a psychologia teoretyczna pod postacią „psychologii stosowanej”, akceptuje takie stanowisko, w myśl którego związek teorii psychologicznej z praktyka społeczna sprowadza się do stosowania teoretycznej wiedzy psychologicznej w poszczególnych sferach praktyki społecznej”.

5. Obieg informacji między sferą praktyki społecznej i sferą nauki; -Sfera praktyki społecznej (blok 1.), rejestrując nieefektywność podejmowanych w jakimś z jej obszarów działań praktycznych „zgłasza” – pod adresem nauki – zapotrzebowanie na nowe rezultaty badawcze zwiększające efektywność opartych na nich działań (blok 2.). -Na gruncie danej dyscypliny naukowej przygotowana zostaje odpowiedź w postaci nowej teorii (blok 3.), względnie korekt do obowiązującej teorii i nowej metody na niej nadbudowanej.

10

-Zanim propozycja nowego ujęcia danego zjawiska będzie upowszechniona, musi przejść przez filtr metodologiczny (musi wytrzymać próbę konfrontacji z faktami empirycznymi). -Pozytywny wynik tego testu pozwala teraz na opracowanie, opartych na testowanej teorii, dyrektyw praktycznego działania odpowiadających wprost na zgłoszone przez praktykę społeczna zapotrzebowanie. -Zanim jednak dany obszar praktyki społecznej będzie funkcjonował według programu uwzględniającego owe dyrektywy, to i one muszą przejść przez sprawdzający ich skuteczność filtr prakseologiczny. -Podejmowane postępowanie realizujące nadbudowanie na nowej teorii dyrektywy praktycznego działania musi jeszcze być sprawdzone pod kątem etycznej dopuszczalności. -Negatywne wyniki wszystkich filtrów względnie tylko jednego z nich „cofaj ą” nas znowu do bloku 2. -Obok normalnego obiegu informacji w praktyce spotykamy się z jego wypaczeniami, które polegają bądź na pominięciu któregoś z filtrów, bądź na wprowadzeniu dodatkowego, czwartego filtru. -W systemach totalitarnych w obieg informacji między sferę praktyki społecznej i sferę praktyki badawczej wprowadzony jest jeszcze dodatkowy filtr, któremu przypisywana jest rola cenzorska. Jest to filtr ideologiczny. To on w instancji ostatecznej „decyduje” o tym, czy dany program będzie upowszechniony czy tez nie.

11

Rozdział 3. Wewnętrzne determinanty procesu badawczego (I) – wpływ świadomości metodologicznej na rezultaty procesu bad. 1. Wprowadzenie: -Empiryczne badania psychologiczne w większości przypadków realizowane są w dwóch nurtach: a) eksperymentalnym, b) korelacyjnym.

2. Trafność badania psychologicznego: 2.1. Trafność wewnętrzna: -Pierwsze pytanie zadawane podczas analizy postępowania badawczego psychologa dotyczy „logiki procesu badawczego”, a dokładniej, związane jest z obowiązującym w danej dyscyplinie naukowej standardem realizacji procesu badawczego, a także aspektów treściowych podejmowanych przez psychologa decyzji związanych z wyborami określonych rozwiązań metodologicznych w poszczególnych krokach procesu badawczego. -Owe wybory przesądzać będą, w ostatecznej instancji, o tym, czy uzyskany przez psychologa rezultat badawczy (RB) będzie mógł stanowic podstawę zaakceptowania merytorycznie poprawnej (trafnej) hipotezy lub podstawę jej odrzucenia, gdyby ona sama okazała się nietrafna. -Czym innym jest trafna/nietrafna ( w sensie opisywania faktycznej zależności) hipoteza sformułowana przez badacza, jako – na gruncie jego wiedzy – najbardziej prawdopodobna odpowiedź na pytanie badawcze, a czym innym jest trafna/nietrafna procedura badawcza umożliwiająca/uniemożliwiająca potwierdzenie/odrzucenie hipotezy badawczej. -Prowadząc badanie stwarzające metodologiczne warunki do potwierdzenia/odrzucenia trafnej/nietrafnej hipotezy, badacz mimo wszystko może podjąć decyzję – w efekcie błędnego zinterpretowania RB – błędną bo: a. nakazującą odrzucenie prawdziwej (trafnej) hipotezy – błąd typu A, b. nakazującą akceptację fałszywej (nietrafnej) hipotezy – błąd typu B. -Trudno z kolei określić rodzaj błędu popełnionego przez psychologa prowadzącego badanie nietrafne, a tym samym uniemożliwiające uzyskanie trafnego RB. Mogą wystąpić dwie takie sytuacje: a. testowanie trafnej hipotezy w warunkach badania psychologicznego cechuj ącego się brakiem trafności, b. testowanie nietrafnej hipotezy w warunkach badania cechującego się brakiem trafności.

12

Rys. 6 Cztery rodzaje trafności występujące w badaniu psychologicznym. -Stan metodologicznie i psychologicznie pożądany pokazują ścieżki nakreślone pogrubiona linią. -Opisany wyżej rodzaj trafności badania psychologicznego nazywa się trafnością wewnętrzną. -Badanie trafne wewnętrznie stwarza możliwość uzyskania potwierdzenia hipotezy, jeżeli jest ona prawdziwa, i jej odrzucenia, jeżeli jest ona fałszywa.

2.2. Trafności zewnętrzna: -Po podjęciu trafnej decyzji dotyczącej hipotezy badawczej, psycholog powinien uogólnić (zgeneralizować) RB na wszystkie te elementy populacji, które reprezentowane były w próbie, na której przeprowadzono właściwe badanie empiryc...