Kontakty piłsudczyków ze Słowakami w latach 1939–1945. In: Niepodległość 2005, T. LV (XXXIV), p. 107–150. PDF

Preview

Summary

„NIEPODLEGŁOŚĆ”, TOM LV, 2005 MATEUSZ GNIAZDOWSKI Warszawa KONTAKTY PIŁSUDCZYKÓW ZE SŁOWAKAMI W LATACH 1939–1945 W literaturze poświęconej działalności piłsudczyków w okresie II wojny światowej ich kontakty ze Słowakami zajmują skromne miej- sce, pomimo że odegrały pewną rolę w dziejach stosunków po...

Description

„NIEPODLEGŁOŚĆ”, TOM LV, 2005

MATEUSZ GNIAZDOWSKI Warszawa KONTAKTY PIŁSUDCZYKÓW ZE SŁOWAKAMI W LATACH 1939–1945

W literaturze poświęconej działalności piłsudczyków w okresie II wojny światowej ich kontakty ze Słowakami zajmują skromne miejsce, pomimo że odegrały pewną rolę w dziejach stosunków polsko-słowackich. Ze względu na polityczne wątki, które się z nimi wiązały, warto wyodrębnić tę tematykę spośród innych zagadnień związanych z relacjami polsko-słowackimi okresu wojny. Stanowią one interesujący element historii polskiego podziemia. Równocześnie ich echa w pewien sposób oddziaływały na zagadnienia związane z politycznymi stosunkami polsko-czechosłowackimi na obczyźnie, a nawet rzutowały na stosunki słowacko-węgierskie. Wykroczyły tym samym poza kwestie techniczne, wynikające przede wszystkim z faktu, że przez Słowację prowadziły najważniejsze trasy przerzutowe, kurierskie i sztafetowe, łączące okupowaną Polskę z wychodźstwem i aliantami. Opracowanie tematu wiąże się z trudnościami, które nie są obce historykom badającym różne aspekty funkcjonowania ugrupowań konspiracyjnych w okresie II wojny światowej. Chodzi tu bowiem o kontakty o charakterze konspiracyjnym, poufnym, w wypadku których ilość zachowanych dokumentów archiwalnych jest ograniczona i są one rozproszone. Nie bez znaczenia jest również to, że powojenna sytuacja polityczna w Polsce i na Słowacji nie pozwalała na swobodne omawianie zagadnienia. Nie oznacza to jednak, że kwestie te nie były poruszane przez historyków. O kontaktach piłsudczyków z politykami słowackimi pisał Janusz Berghauzen1. Współpracował on w tym zaJ. Berghauzen, Stosunki polsko-słowackie (1938-1947), „Przegląd Historyczny”, Warszawa, nr 3, 1975, s. 430; idem, Polsko-slovenskè vztahy v předvečer 2. světové války a slovenská účast v polské kurýrní službě a při přechodech hranic v letech 1939-1945, [w:] Za vítě zství nad fašizmem. Sborník přednášek ze sympózia o boji č eskoslovenských a polských antifašistů v letech 1933-1945, Nový Smokovec 1975 (maszynopis powielany), s. 214-215; H. Latkowska-Rudzińska, Łączność zagraniczna Komendy Głównej Armii Krajowej 1939-1944. Odcinek „Południe”, Lublin 1985, s. 153, 169-170. Zdawkowo 1

107

Mateusz Gniazdowski kresie z aktywnym uczestnikiem opisywanych wydarzeń Pavlem Čarnogurskim, którego cząstkowe relacje były publikowane w Czechosłowacji w okresie względnej liberalizacji reżimu komunistycznego w latach sześćdziesiątych2. Kontakty piłsudczyków ze Słowakami podczas wojny mogły bazować na specyficznym podłożu, które wiązało się z rozwojem relacji polsko-słowackich przed wojną. Na lata przedwojenne przypadał okres ich dużego natężenia, należy więc na wstępie dokonać ich charakterystyki dla przybliżenia przesłanek i atmosfery późniejszych spotkań. Relacje polsko-słowackie w okresie międzywojennym Słowacja w polityce i propagandzie obozu przedwrześniowego zajmowała bardziej eksponowane miejsce, niż wynikałoby to z potencjału ludnościowego i gospodarczego tej części Czechosłowacji. Wobec licznych problemów w stosunkach z Pragą oraz rozwijającą się, zwłaszcza w drugiej połowie lat 30. współpracą z Węgrami, sprawa słowacka zaczęła odgrywać ważną rolę w polskiej polityce zagranicznej. Zainteresowanie Słowacją osób związanych z obozem piłsudczykowskim miało głębsze podłoże. Kilku znanych działaczy społecznych jeszcze przed odbudową państwa polskiego tworzyło środowisko tzw. taterników, zafascynowane góralszczyzną jako etnicznie polskim żywiołem na północnych terenach ówczesnych Austro-Węgier. W 1918 r. zainteresowanie to przerodziło się w działania mające na celu włączenie do Polski części Spisza, Orawy i Czadeckiego. Oprócz takich osobistości jak prof. Władysław Semkowicz czy ks. Ferdynand Machay brały w nich udział osoby, które w II Rzeczypospolitej należały do elity obozu piłsudczykowsko-sanacyjnego, m.in. Feliks temat ten poruszali także: S. Okęcki, M. Juchniewicz, Nie dzieliły ich Tatry. Polacy, Czesi i Słowacy w ruchu oporu w latach drugiej wojny światowej, Warszawa 1983, s. 70-73; V. Borodovčák, Slovensko v nátlakovej diplomacii poľ skej vlády v Londýne. „Slovanský přehled”, Praga, nr 2, 1982, s. 112-114. 2 P. Čarnogurský, Maršalovo tajomstvo, „Smena na nedeľu”, Bratysława, nr 36, 27 września 1968, s. 4 (cz. I), nr 37, 4 październik 1968 r., s. 6 (cz II); por. P. Čarnogurský, Wspomnienia, pod red. J. Berghauzena, „Dzieje Najnowsze”, Warszawa, nr 4, 1977, s. 150-156; idem, Svedok č ias, Bratislava 1997, s. 102-103. Wspomnienia Čarnogurskiego przywołał J. Marušiak, Poľ ská kuriérska služba a Slovensko v rokoch 19391945, „Historický časopis”, Bratysława, nr 4, 1996, s. 647.

108

Kontakty piłsudczyków... Gwiżdż i Michał Grażyński. Do paradoksów w stosunkach polsko-słowackich należał fakt, że najbardziej aktywni działacze irredenty polskiej, zmierzającej do przyłączenia północnych, etnicznie polskich skrawków Słowacji do Polski, byli zarazem największymi orędownikami zbliżenia ze Słowakami. Wynikało to nie tylko z niechęci do państwowości czechosłowackiej, ale także z autentycznej fascynacji Słowacją i jej kulturą3. Słowacy przeciwni czeskiej dominacji znajdowali w Polsce wsparcie oraz możliwości prowadzenia agitacji. Już podczas konferencji wersalskiej pojawiły się próby politycznego wykorzystania słowackiego ruchu autonomistycznego do osłabienia lub rozbicia Czechosłowacji4. Równocześnie w polskiej myśli politycznej przez całe dwudziestolecie międzywojenne obecne było hasło przywrócenia granicy polsko-węgierskiej. Szczególnie eksponowane miejsce zajęło w koncepcji tworzenia „Trzeciej Europy”, rozwijanej przez ministra spraw zagranicznych Józefa Becka. Z czasem poza wariantem „węgierskim” rozwiązania kwestii słowackiej (czyli powrotu Słowacji do Korony św. Stefana), rozważano w Polsce także prowadzenie bardziej samodzielnej polityki wobec Słowacji, bez oglądania się na Budapeszt. Sprzyjała temu propolska orientacja wielu liderów najsilniejszego słowackiego ugrupowania politycznego – Słowackiej Partii Ludowej ks. Andreja Hlinki (HSĽS). Coraz większe zainteresowanie Polską wykazywał Karol Sidor – najbliższy współpracownik sędziwego przywódcy stronnictwa, uważany za jego naturalnego następcę5. 3 Ówcześnie za oczywisty uważano związek między językiem ojczystym a narodowością (obecnie, szczególnie w odniesieniu do terenów pogranicza, odchodzi się od tak kategorycznych sądów). „Taternicy” uważali, że tereny zamieszkane przez górali mówiących polską gwarą powinny zostać włączone do macierzy, co nie przyniosłoby uszczerbku narodowi słowackiemu. Naturalnie postawa ta wśród Słowaków nie znajdowała zrozumienia, tym bardziej, że większość górali po słowackiej stronie granicy deklarowała narodowość słowacką. 4 T.V. Gromada, Piłsudski and the Slovak Autonomists, „Slavic Review”, vol. 28, nr 3, 1969, s. 445-462; E. Orlof, Stosunek Józefa Piłsudskiego do słowackich emigrantów politycznych w Polsce w latach 1919-1929, „Prace Komisji Środkowoeuropejskiej PAU”, t. XI, 2003, s. 77-93. 5 Karol Sidor (1901-1953) – polityk, publicysta i dyplomata. W latach 1931-38 był redaktorem naczelnym organu HSĽS – dziennika „Slovák”. W latach 1935-39 zasiadał w praskim parlamencie. Od grudnia 1938 jako wicepremier reprezentował interesy Słowacji w rządzie Czecho-Słowacji, był posłem na sejm w Bratysławie i naczelnikiem pa-

109

Mateusz Gniazdowski Sidor stał się liderem młodego nurtu w partii ludackiej, który ze względu na orientację zagraniczno-polityczną zyskał miano polonofilskiego skrzydła HSĽS. Działacze słowaccy, podkreślając odrębność od Czechów i krytykując urzędową fikcję „narodu czechosłowackiego”, wskazywali na bliskość Słowaków i Polaków, wynikającą z podobieństwa języka, mentalności oraz wspólnej religii. Atrakcyjny był dla nich także polski model ustrojowy i zasady polskiej polityki zagranicznej6. W drugiej połowie lat trzydziestych, wobec postępującej radykalizacji działaczy młodego pokolenia, wielu z nich upatrywało w Polsce oparcia w walce z praskim centralizmem. Zainteresowanie kulturą polską było wyrazem poszukiwania alternatywnego punktu odniesienia względem kultury czeskiej, odbieranej jako zagrożenie w warunkach postępującej unifikacji państwa (szczególnie w sferze oświatowej i językowej). Dyplomacja polska zwróciła uwagę na możliwość wykorzystania propolskich nastrojów na Słowacji. Spodziewano się, że dla polskich wpływów coraz większe znaczenie będą miały sympatie młodych działaczy katolickich. Poza jawnym wsparciem politycznym ludaków oraz niedużymi dotacjami dla pism autonomistycznych, polskie organy angażowały się w inicjatywy krzewienia polskiej kultury poprzez fundowanie stypendiów oraz wycieczek do Polski dla młodych przedstawicieli inteligencji7. Okazało się, że tego typu działania, inspirowane ramilitarnej Gwardii Hlinki (Hlinkova garda, HG). W dniach 11-14 marca 1939 r. stał na czele słowackiego rządu autonomistycznego. Ustąpił ze stanowiska po niemieckim ultimatum, w następstwie którego 14 marca 1939 r. słowacki parlament proklamował niepodległość. W lipcu 1939 objął stanowisko ambasadora Słowacji przy Stolicy Apostolskiej, które sprawował do końca wojny. Po wojnie na emigracji, zmarł w Kanadzie. Zob. E. Orlof, Karol Sidor i jego polonofilstwo, [w:] Od poznania do zrozumienia. Polacy, Czesi i Słowacy w XX wieku, Rzeszów 1999, s. 101-108; eadem, Karol Sidor Polenfreundschaft, „Slovak Studies”, Padwa, t. XXVI-XXVII, 1986-1987, s. 137-141; por. Ľ. Kázmerová, Kultúrne a politické aspekty polonofilstva Karola Sidora, „Slezský sborník”, Opawa, nr 1, 1996, s. 54-58. 6 W 1927 r. ukazała się książka Sidora, która w przyjaznym duchu opisywała przemiany w Polsce. K. Sidor, Cestou po Poľ sku, Trnava 1927. W połowie lat 30-tych Karol Sidor uznał zbliżenie sowiecko-czechosłowackie za akt „słowiańskiej zdrady”, a jako przeciwwagę dla „sowietofilskiej” linii praskiego rządu proponował „słowiańską alternatywę w katolickiej Polsce”. Zob. D. Čierna-Lantayová, Pohľady na východ (Postoje k Rusku v slovenskej politike 1934-1944), Bratislava 2002, s. 61. 7 J. Kozeński, Czechosłowacja w polskiej polityce zagranicznej w latach 1932-1938, Poznań 1964, s. 181-204; A. Bartlová, Slovensko-poľ ské vzťahy v rokoch 1919-1938,

110

Kontakty piłsudczyków... i koordynowane przez prof. W. Semkowicza (przy współdziałaniu Wydziału Wschodniego Departamentu Polityczno-Ekonomicznego MSZ), dość szybko zaczęły przynosić pewne rezultaty w obliczu postępującej wymiany pokoleniowej w polityce słowackiej. Praca pedagogiczna, którą od 1928 r. prowadził w Bratysławie lektor języka polskiego na Uniwersytecie Komenskiego doc. Władysław Bobek, pośrednio wzmocniła polonofilskie skrzydło HSĽS. Zasiliło je kilku uzdolnionych redaktorów i działaczy, którzy odbyli staże naukowe w Polsce bądź związali się z działalnością o charakterze polonistycznym w Bratysławie8. Rosnące zainteresowanie Słowakami i ich kulturą w Polsce miało stać się też argumentem politycznym legitymizującym polskie interesy na południe od Karpat. Między innymi w tym celu w 1936 r. z inspiracji MSZ powstał wyspecjalizowany ośrodek agitacji w Warszawie – Towarzystwo Przyjaciół Słowaków im. Ľudovíta Štúra, na czele którego stanął zafascynowany słowacką kulturą senator F. Gwiżdż, będący mężem zaufania rządu polskiego w sprawach słowackich9. Wkrótce zorganizowano oddziały Towarzystwa w Krakowie, Katowicach, Za„Historický časopis”, Bratysława, nr 3, 1972, s. 378; E. Orlof, Polska działalność polityczna, dyplomatyczna i kulturalna w Słowacji w latach 1919-1937, Rzeszów 1984, s. 89 i n.; por. T. M. Trajdos, Władysław Semkowicz wobec Słowacji, [w:] Od poznania do zrozumienia. Polacy, Czesi i Słowacy w XX wieku, Rzeszów 1999, s. 111-118. Autor uważa, że akcja W. Semkowicza była błędem, gdyż osiągnięcie przyjaznych relacji ze Słowakami możliwe było jedynie w wypadku rezygnacji z irredenty polskiej w stosunku do ziem północnej Słowacji. 8 Np. P. Čarnogurský, Stanislav Mečiar, František Hrušovský, František Šubík i inni. Polonofilskie nastroje stypendystów były jednak studzone przez polskie pretensje do północnych skrawków Słowacji oraz sympatie prowęgierskie. Zob. T.M. Trajdos, op. cit., s. 115. 9 Feliks Gwiżdż (1885-1952) – legionista, kpt. WP, dziennikarz, literat, działacz kulturalny i oświatowy. Od 1928 r. poseł na Sejm, w latach 1935-1938 senator. W czasie wojny – w AK i piłsudczykowskim Konwencie Organizacji Niepodległościowych; uczestniczył w Powstaniu Warszawskim. Po wojnie działał w KON w Krakowie i współredagował pismo konspiracyjne „Wolność i Prawda”. Dwukrotnie więziony, zmarł w więzieniu przy ul. Rakowieckiej w Warszawie. O jego działalności na rzecz zbliżenia polsko-słowackiego zob. E. Orlof, Polska działalność polityczna…, s. 111 i n.; eadem, Dyplomacja polska wobec sprawy słowackiej w latach 1938-1939, Kraków 1980, s. 60 i n.; A. Piotrowski, Feliks Gwiżdż a Słowacja, [w:] Vzť ahy slovenskej a poľskej literatúry od klasicizmu po súčasnosť, Bratislava 1972, s. 213-222. Zob. też P. Čarnogurský, 14. marec 1939, Bratislava 1992, passim.

111

Mateusz Gniazdowski kopanem, Poznaniu, Częstochowie i Cieszynie. Poza zwiększeniem ilości przekładów z literatury słowackiej i zacieśnianiu kontaktów kulturalnych i naukowych ze Słowacją, środowisko F. Gwiżdża prowadziło działalność propagandową, publicystyczną, a także przedsięwzięcia, które można określić mianem „białego wywiadu”10. Organy czechosłowackie w działalności tej widziały zamaskowaną akcję polityczną11. W maju 1938 r. wybitnie polityczny charakter miało przyjęcie w Polsce delegacji Słowaków ze Stanów Zjednoczonych, wiozącej do kraju „oryginał” Umowy Pittsburskiej, do której odwoływał się słowacki ruch autonomistyczny12. Atmosferę zbliżenia, która towarzyszyła rosnącemu zainteresowaniu kulturą obydwu narodów, w polityce wobec Pragi wykorzystywał polski MSZ. Bliskość między Polakami i Słowakami miała uzasadniać zaniepokojenie polskiego społeczeństwa położeniem Słowaków w Czechosłowacji. Radykalizacja polityki kierownictwa HSĽS nie następowała jednak tak szybko, jak spodziewały się tego władze polskie. Podczas kryzysu monachijskiego polskie MSZ liczyło na to, że Słowacy proklamują niepodległość. Ogłoszenie autonomii Słowacji w Żylinie 6 października 1938 r. wzbudziło w Warszawie niezadowolenie. Zdawano sobie bowiem sprawę, że przemiany ustrojowe mogą doprowadzić do stabilizacji stosunków wewnętrznych w sfederalizowanej Czecho-Słowacji. W działaniach dyplomacji polskiej można było zaobserwować porzucenie rozważanej wcześniej koncepcji słowackiego „buforu”, czy też polsko-węgierskiego kondominium, na rzecz wspierania węgierskich aspiracji inkorporacyjnych. Dla rozwoju kontaktów polsko-słowackich w okresie kryzysu monachijskiego znamienne były dwa wydarzenia. Pierwszym z nich była poufna deklaracja, złożona przez liderów HSĽS, K. Sidora i Jozefa Tiso, na ręce posła polskiego w Pradze Kazimierza Papée 28 września E. Orlof, Dyplomacja polska…, s. 42. Poselstwo czechosłowackie w Warszawie bacznie obserwowało słowackich studentów stypendystów polskiego rządu, przebywających w Polsce. Dokumenty èeskoslovenské zahranič ní politiky (DČSZP), Československá zahraniční politika v roce 1938, t. 1, Praha 2000, dok. 169, s. 282. 12 T.V. Gromada, The May 1938 Pro-Slovak Manifestation in Poland, „The Central European Federalist”, Nowy Jork, nr 15 (1), 1967, s. 29-40; J. Tomaszewski, Wyprawa Słowaków z Ameryki w Polsce: Maj 1938 r., [w:] Evropa mezi Ně meckem a Ruskem. Sborník prací k sedmdesátinám Jaroslava Valenty, pod red. M. Šestáka i E. Voráčka, Praha 2000, s. 301-309. 10

11

112

Kontakty piłsudczyków... 1938 r.13 Reprezentanci słowackich autonomistów wyrażali w niej gotowość wejścia Słowacji w związek państwowy z Polską w wypadku rozkładu Czechosłowacji. Było to symboliczne zwieńczenie propolskich tendencji w HSĽS, która niebawem zdominowała scenę polityczną kraju. Na deklarację tę Warszawa nie udzieliła odpowiedzi, choć nastąpiło wzajemne ożywienie kontaktów14. Niedługo potem na polonofilskie skrzydło w HSĽS spadł nieoczekiwany cios. Polska nie wycofała roszczeń do skrawków terytorium północnej Słowacji. Zapowiadano odstąpienie od nich w wypadku ogłoszenia secesji, ale ponieważ Słowacja pozostawała w związku państwowym z Czechami, wysunięto niewielkie żądania rewindykacyjne także wobec jej północnych rubieży. Delimitacji nowej granicy w listopadzie 1938 r. towarzyszyły starcia i incydenty, podczas których po obydwu stronach odnotowano straty w ludziach15. Z polskiego punktu widzenia zmiana granicy na odcinku słowackim (przyłączenie 226 km2 z 3280 mieszkańcami) była zaledwie „korektą”, spowodowała jednak załamanie propolskiej orientacji w HSĽS, a wielu jej młodych działaczy przeszło wówczas na pozycje germanofilskie16. Sidor utracił swoją pozycję w partii. Działania Warszawy ułatwiły Niemcom polityczną penetrację Słowacji. Ogłoszenie niepodległości 14 marca 1939 r. odbywało się już pod dyktando Niemiec, które w tzw. umowie ochronnej zapewniły sobie kontrolę nad Słowacją17. E. Orlof, Dyplomacja polska…, s. 91-92; P. Čarnogurský, Deklarácia o únii Slovrenska s Poľskom z 28. septembra 1938, „Historický časopis”, Bratysława, nr 3, 1968. Por. J. Gebhart, J. Kuklík, Druhá republika 1938-1939. Svár demokracie a totality v politickém, společenském a kulturním životě, Praha – Litomyšl 2004, s. 73. 14 Zob. np. „Gazeta Polska” z 14 X 1935 r. (Konferencja senatora Gwiżdża z premierem Tiso). 15 M.P. Deszczyński, Ostatni egzamin. Wojsko Polskie wobec kryzysu czechosłowackiego 1938-1939, Warszawa 2003, s. 283-293. 16 Na pozycje proniemieckie przeszedł np. Karol Murgaš, autor wychwalającej J. Piłsudskiego książki Syn bieleho orla (Bratislava 1937). Jego antypolską zajadłość wykorzystał J. Tiso do eliminacji wpływów stronników Sidora w Słowackiej Partii Ludowej i Gwardii Hlinki. Zob. M. Michela, Miesto a úloha Karola Murgaša v radikálnom prúde slovenskej politiky v období rokov 1939-1941, [w:] Slovenská republika 1939-1945 očami mladých historikov, t. I, pod red. M. Lacko, Trnava 2002, s. 86-89. Zgłoszenie niewielkich roszczeń terytorialnych nie zadowoliło nikogo, zawiedzeni byli także działacze spisko-orawscy. Zob. J. Trajdos, op. cit., s. 121; por. E. Orlof, Dyplomacja polska…, s. 191-198. 17 J. Hoensch, Slovensko a Hitlerova východná politika. Hlinkova slovenská ľ udová strana medzi autonómiou a separatizmom 1938-1939, Bratislava 2001, s. 185-204. 13

113

Mateusz Gniazdowski Pomimo masowych manifestacji poparcia dla Sidora, które w maju odbyły się w Bratysławie, został on odsunięty na boczny tor, a w lipcu objął funkcję ambasadora w Watykanie18. W okresie kilku miesięcy poprzedzających wybuch wojny obydwie strony podejmowały inicjatywy zmierzające do ustanowienia bliższych stosunków, jednak to Niemcy dyktowali już Słowakom warunki. Konsekwencją tego był udział wojsk słowackich w agresji na Polskę we wrześniu 1939 r.19 Niezależnie od niemieckiej presji, dla młodego rządu słowackiego udział w kampanii stanowił dużą pokusę, gdyż spodziewany sukces można było wykorzystać do konsolidacji społeczeństwa, agresję uzasadniając odpłatą za polskie rewindykacje. Propaganda ta jednak nie przynosiła spodziewanych rezultatów20. Na mocy układu niemiecko-słowackiego z 26 listopada 1939 r. do Słowacji przyłączono nie tylko polskie nabytki z jesieni 1938 r., ale także północne skrawki Spisza i Orawy, które przypadły Polsce po I wojnie światowej (razem 807 km2). Z punktu widzenia omawianego tematu istotne jest, że były to tereny, które stały się przyczółkiem dla tras polskiego podziemia prowadzących na Węgry. W pewnym uproszczeniu można powiedzieć, że podkreślanie odrębnych słowackich aspiracji, zarówno poprzez wsparcie polityczne dla obozu autonomistycznego, jak i działania na polu zbliżenia kulturalnego, stały się w latach poprzedzających II wojnę światową domeną obozu sanacyjnego. Wiązało się to z ostrym kursem politycznym wobec Pragi. Opozycja była na tym polu bardziej wstrzemięźliwa lub też otwarcie występowała przeciwko ingerencji w wewnętrzne sprawy Czechosłowacji. Znane były wypadki, gdy politycy opozycyjni podejR. Letz, Politické aktivity Karola Sidora od 6. októbra 1938 do júla 1939, [w:] Karol Sidor 1901-1953. Zborník zo seminára o Karolovi Sidorovi v Ružomberku 16.10.1998, Žilina 2001, s. 53-54. Zob. wspomnienia: K. Sidor, Šesť rokov pri Vatikáne, Scranton 1947. 19 Zob. np. P...