Książka i liternictwo - Prowadzący: PDF

Preview

Summary

Prowadzący: prof. dr hab. Dariusz Chemperek...

Description

Książka i liternictwo (W) Trzy cele istnienia książki:  Graficzne utrwalenie tekstu  Rozprzestrzenienie go  Przechowywanie go Historia książki jest historią cywilizacji. Łączą się z nią wszystkie dyscypliny naukowe, badające historię człowieka. Pogląd Platona — wynalazek pisma zasieje w ludziach niepamięć, bo zaczną ufać temu, co jest napisane i nie będą zapamiętywać. Poglądy Arystotelesa — przechowywanie wiedzy musi być w książkach, ponieważ świat się powiększa, a umysł ludzki nie zdąży tej wiedzy pochłaniać i pogłębiać. Historia pisma:  Egipt — istniało pismo ideograficzne (hieroglify — boskie słowa); pierwotnie przekazuje treści religijne. Jeden znak wyraża jedno słowo. Pierwsza książka — Papirus Priesse (2400 — 2200 p.n.e.). Jest to księga zmarłych. W piśmie egipskim było dużo wyrazów jednosylabowych. Znak = głoska. Zalążek pisma fonetycznego. To pismo zaczęło się z czasem upraszczać.  Fenicja i Grecja — Grecy w mitologii objaśniali, że pisma nauczył ich Fenicjanin. Byblos — najstarsze miasto świata. Oznacza księgę. Fenicjanie pośredniczyli w handlu papirusem między Egiptem i Grecją. Wymyślili pierwsze pismo alfabetyczne. Znak = spółgłoska. Dało to początek powstaniu alfabetowi greckiemu. Wymyślili pismo, aby spisywać handlowe inwentarze. Grecki alfabet, który się utworzył na podstawie fenickiego miał 24 litery. Powstał w VIII w p.n.e.  Babilonia — 2000 lat p.n.e. wynaleziono pismo klinowe. Ewoluowało z ideograficznego i było podstawą aramejskiego (język w którym mówił Jezus). Pierwszym materiałem piśmiennym był papirus. Dwa typy zwojów:  egipski (20x30-47cm)  grecki (10x25-30cm) Pisano atramentem czarnym i czerwonym. Recto — strona na której zapisany jest tekst. Verso — strona, którą trzeba przewrócić. (verte — czytaj dalej na odwrocie) Tabliczka gliniana — drugi materiał piśmienny, w Babilonie (VII w p.n.e.) Kustosz — znak, ostatnie słowo powtórzone na drugiej stronie Incipit — tu zaczyna się, pierwszy wers będący substytutem tytułu, jeśli go nie było

Tabliczki drewniane — twarde, lekkie i niepsujące się szybko drewno np. dębowe albo cytrynowe, bukszpan. Powlekano je woskiem albo woskiem ze smołą (pisano rylcem) lub bielono grubo kredą (pisano atramentem). Służyły w życiu codziennym, dzieci chodziły z nimi do szkoły, pisano listy, księgi urzędowe, aktorzy uczyli się z nich swoich ról. Stylos — rysik zrobiony z brązu, żelaza albo z kości słoniowej. Dyptych — dwie tabliczki. Poliptych — więcej tabliczek. Wyłania się coś w rodzaju pierwszej książki. Caudex → codex → kodeks Tabliczki stosowano do ogłoszeń w państwach-miastach. Na tabliczkach powleczonych białą kredą pisano czarnym atramentem prawa obowiązujące w mieście. Nazywano to leukoma. Pergamin — od miasta Pergamon. W II w p.n.e. istniały dwie rywalizujące biblioteki — aleksandryjska i pergamońska. Faraon egipski nie godził się, aby pergamońska biblioteka była lepsza. Zakazał eksportowania papirusu. Wobec tego pergamończycy stworzyli swój pergamin, ze skóry zwierzęcej np. krowy. Był to bardzo drogi materiał, ale praktycznie niezniszczalny. Niedługo potem wymyślono, że książka pergaminowa będzie w formie kodeksu. Upodobali sobie ją szczególnie prawnicy. Palimpsest — tekst, który jest trudny do odczytania, bo starszy tekst przebija się przez nowy.

Książka piśmienna w średniowieczu. Średniowiecze — najdłuższa epoka. Nigdy wcześniej ani później książka nie była tak cenna, pożądana jak wtedy. Była przedmiotem luksusu i władzy. W XII w. stosunek do książki zaczyna się zmieniać. Przestaje być tylko religijną, a staje się podręcznikiem (okres powstawania uniwersytetów). Miejsce tworzenia książki to skryptorium, sala w klasztorze lub przy uniwersytecie. Najbardziej pieczołowicie przepisywali książki benedyktyni. Inni, którzy cenili książki to iroszkoci. Franciszkanom książki kojarzyły się z luksusem, więc nie cenili ich. Człowiek przepisujący to skryba, kopista. Stał przy pulpicie, który miał wgłębienie na atrament czarny i czerwony. Pulpit musiał być duży, aby zmieścić księgę. Znajdowało się tam również pióro, rylec i zakładka. Przepisywanie było aktem pobożności, a zgubienie choćby jednego słowa uważane było za herezję. Sam przecinek może zmienić całkowicie znaczenie. Kierownik ze skryptorium nadzorował proces przepisywania. Przycina pergamin w prostokąty, wygładza pumeksem i liniuje.

Od XIII w. z pergaminem zaczął konkurować papier. Pismo średniowieczne wywodzi się z pisma rzymskiego. Było wiele odmian. Od XII w. upowszechniło się pismo gotyckie. Tekstura gotycka — litery stawiano bardzo blisko siebie. Paleografia — nauka odczytywania pism odręcznych. Najważniejsze księgi (Biblia, liturgiczne), zapisywane w formie dwóch szpalet (kolumn). Teksty świeckie przepisywano w sposób ciągły. Skryba zostawiał miejsce na tytuł i tytuliki, inicjały (pierwsza ozdobna litera), incipity — tytuł dzieła lub pierwsze słowa utworu, miniatury. Później praca przechodzi w ręce rubrykatora i miniaturzysty. Na końcu kopista podawał swoje imię, datę, czasami jakiś żartobliwy wierszyk. Korektorem był sam przeor. Abrewiatura — łac. abrevio (skracam), skróty całych słów (np. Caius → C, dominus → DNS). Ligatura — połączenie dwóch istniejących obok siebie liter w znak graficzny (np. et → &). Rubrykator — łac. rubrum (tlenek żelaza), z którego sporządzano czerwony atrament, którym spisywał inicjały (tylko zarys, a miniaturzysta rysował w nich rysunki). Rysował kreski, aby można było łatwiej czytać. Miniaturzysta (iluminator) — minia — nazwa czerwonej farby; iluminare — oświetlać. Do ozdabiania używano płatków złota. Już w antyku ozdabiano książki, ale w średniowieczu było to istne szaleństwo. Ozdabiano książkę z każdej możliwej dziedziny. Marginesy zdobiono floraturami, czyli pędami powoju, bluszczu, czy krzewu winnego. Bordiura to ozdobniki roślinne, tworzące ramę wokół tekstu. Miniatury — obrazki wpisane w litery incipit. Godzinki — modlitewniki przeznaczone do prywatnej dewiacji. Psałterze — zbiory psalmów.

Prototyp druku — czcionka ruchoma w Chinach (XI w.), z drewna, przechowywanie i rycie było trudne. Wynalazek ten przejęli Koreańczycy, czcionki były z brązu. Laurens Costel w 1423 r. wydal godzinki, będące efemerydą (coś pojawia się i nagle znika). Stemple drzeworytnicze (mogły być wklęsłe lub wypukłe, smarowane gąbką z tuszem), musiała być technika lustrzanego odbicia, było to w postaci banderol (akcyza). Książka ksylograficzna — zaletą była niska cena, zaopatrzone w ilustracje. Nie można było jednak poprawić błędu. Klocki drewniane łatwo się zużywały, zajmowały bardzo dużo miejsca.

Johan Gutenberg — ur. Między 1394-1399, zm. 1468. Jego prawdziwe nazwisko to Gensfleish. Był synem złotnika, we wczesnym dzieciństwie zdobywał umiejętność obróbki metalu. W 1428 r. opuścił rodzinną Moguncję (przez walki rzemieślników i patrycjuszy), chcąc się ratować. W 1434 jest w Strasburgu, gdzie znaleziono go w aktach jakiegoś procesu. W 1436 miał kolejną rozprawę, która dotyczyła tego, że nie dotrzymywał obietnicy małżeńskiej. Trudnił się obróbką metali. W 1438 Gutenberg ma pomysł, do którego dopuścił tylko trzy osoby. To przedsięwzięcie miało przynieść kolosalne zyski. Rok później umiera jeden ze wspólników. Sprawa stanęła przed sądem, ponieważ bracia zmarłego chcieli mieć wpływ na losy firmy. Kupowano ołów, z którego Gutenberg robił dziwne kształty. Kupił prasę do papieru, aby przerobić ją na prasę drukarską. Wygrał rozprawę z braćmi, ale skandal kazał mu opuścić Strasburg. Wracał do Moguncji (Maintz) w 1448. Przed 1452 zaciąga ogromne długi. Pożycza od bogatego kupca Fusta 800 guldenów, a później kolejne 800, przez co zaciąga Fusta do spółki. Za taką cenę można było zakupić przynajmniej pół ulicy. W latach 1455-1456 Gutenberg wydaje swoje wielkie dzieło — Biblię Gutenberga (lub Biblię 42-wersową); pierwszą książkę w historii cywilizacji. Pierwowzorem była Wulgata. Ta data jest łączona z przełomem renesansowym. Gutenberg nie był intelektualistą, chciał tylko zarobić pieniądze. Drukował książki religijne, które chciał sprzedać. Biblia 42-wersowa — dlatego, że została wydrukowana w dwóch kolumnach, a każda z nich miała po 42 wersy. Wymiary: 285x276mm Format: folio Strony: 641 kart, 2 tomy Dwie wersje: droższa na pergaminie (ok. 30 egzemplarzy), tańsza na papierze (ok. 180 egzemplarzy). Jeden egzemplarz na pergaminie kosztował życie 1050 cieląt. Do wydania użył ok. 300 rodzajów czcionek, znaków interpunkcyjnych. Wpływ na to miały abrewiatury i ligatury (było ich ponad 140). Średnio do złożenia jednej strony potrzebne było 2600 znaków. Wytłoczone książki zdobili rubrykatorzy i iluminatorzy. Wpisywano także nazwy i numery rozdziałów. Zatrudniał co najmniej 12 pracowników. Korekta drukarska była świetna, znaleziono później niewiele błędów. Praca nad książką trwała trzy lata. Gutenberg wytłoczył ponad 200 egzemplarzy. Do naszych czasów przetrwało 48. Jest chlubą państwa, które posiada egzemplarz, to dziedzictwo kultury. Niemcy — 12; USA i WB — po 9; Włochy — 3; Watykan — 2; Francja — 4; Hiszpania — 2; Rosja, Polska, Dania, Portugalia, Japonia — po 1.

1987 — sprzedano egzemplarz za 4 mln 900 tys. dolarów. Została zakupiona przez Japończyków w domu aukcyjnym Christie’s. Polska Biblia Gutenberga — Biblia Pelplińska, znajduje się w bibliotece diecezjalnej w Pelplinie, koło Gdańska. Katastrofa Gutenberga. Zainwestował 2500 guldenów, a zysk wyniósł 5000. Wielki zysk okazał się klęską. Fust zażądał natychmiastowego zwrotu pożyczonych wcześniej guldenów, z zaległymi odsetkami wyszło ponad 2000. Przeciwko Gutenbergowi w sądzie, za Fustem, stanął jego pracownik Piotr Schoffer, który ożenił się z córką Fusta. Gutenberg przegrał proces i musiał oddać drukarnię. Schoffer założył później swoją drukarnię za pomocą pieniędzy teścia. Gutenberg do końca życia nie podniósł się po porażce. Inkunabuły — łac. incunabilis (w kołysce); druki wydane do roku 1500 włącznie, przez 50 lat drukarstwa. Niesłychanie cenne druki, przypominają rękopiśmienne książki, zdobnictwo, rubrykowanie, miniatury; występują w nich wielkie ilości abrewiatur i ligatur; kroje czcionek naśladują pismo ręczne, gotyckie. Nie mają karty tytułowej, a dane o tekście zapisane są w kolofonie (metryczka książki umieszczona na końcu książki) zawierającym tytuł, autora, drukarza i datę. Był pierwowzorem stopki drukarskiej. Do końca XV w. zniknęło zróżnicowanie czcionek drukarskich, krój czcionki się zmienił pod wpływem czcionki romańskiej, nazywanej do dziś szwabachą, która występowała w Polsce do połowy XVIII w. Pierwszy druk w Polsce to Almanach Krakowski w 1473 r. był to kalendarz na przyszły rok, wydany przez Niemca — Casper Straube. Ceny książki spadały z roku na rok. W ciągu 10-lecia potrafiła spaść trzykrotnie (o 300%). Pod koniec XV w. było od 2-10 mln druków, a rękopisów kilkadziesiąt tysięcy.

Cena guldenach Czas pracy Ilość

Biblia pergaminowa Gutenberga w 42-50 3 lata 25-30

Biblia pergaminowa rękopiśmienna 60-100 1,5 r. 1

Biblia papierowa Gutenberga 34-40 3 lata Ok. 175

Biblia papierowa rękopiśmienna Do 40 1,5 r. 1

1 wół = 8 guldenów Liternictwo — nauka o fontach (czcionkach). Font jest nośnikiem sensu, może być cechą wyróżniającą, może stanowić element identyfikacji danej firmy. Podstawowe pojęcia:  Minuskuła — mała litera

 Majuskuła = wersalik — wielka litera  Pismo proste = antykwa  Pismo pochyłe = kursywa = italika — stosuje się obecnie do tytułów dzieł literackich, czasem do cytowania fragmentów jakichś utworów wewnątrz innych utworów. Zaznaczenie prywatności, intymności tekstu, ponieważ naśladuje pismo odręczne.  Bold — pismo wytłuszczone, pogrubione. Stosuje się wyłącznie w tekstach popularno-naukowych. Nie można go stosować zbyt często.  Szeryf — wydłużenia dolne lub górne fontu. „Krój to nie kreślenie pięknych liter, ale tworzenie wspaniałego obrazu słów.” Cyrus Highsmith Niezbędnik typograficzny W 2 połowie XV wieku mamy wykształconych 5 głównych typów pisma: 1. Pismo gotyckie — pismo monumentalne, używane do ksiąg kościelnych, mszałów, psałterzy; chodzi o dobrą czytelność tego kroju. 2. Fraktura (łac. fractum — złamane) — pismo bardzo ozdobne, ostrokanciaste, zdobyło popularność nawet na początku XVI wieku. Charakterystyczne są wąsy i trąba słonia. 3. Szwabacha — dość szeroka czcionka ze złagodzonymi kantami, nieco zaokrąglona, najbardziej popularny typ pisma gotyckiego. Popularna w Polsce do połowy XVIII wieku. 4. Antykwa — największa rodzina fontów, wynaleziona przez Mikołaja Jensona, jednak rozpowszechnił ją Aldo Manucjusz (przejął po Jensonie drukarnię i jego zasób czcionek). Czcionka wzięta z antyku łacińskiego, wersaliki zapożyczył z łuków triumfalnych czy obelisków czy z nagrobków rzymskich. Wymyślił minuskuły. Prostota, czytelność, estetyczny wygląd. Czcionka, która realizuje idee humanistyczne. Pierwszy tekst wydrukowany antykwą — list Cycerona do Brutusa, 1470r. Antykwa obowiązuje do dziś. 5. Kursywa (italika) — wynalazcą jest Aldo Manucjusz, kursywa to „kopnięta” antykwa, pochylona w prawo. Zajmuje mniej miejsca niż antykwa, przypomina pismo odręczne, a humanizm jest odrodzeniem antyku i chodziło o pokazanie bliskości pisarzy antycznych, których teksty drukował tą czcionką. Tytuły oraz listy pisane w tekście piszemy dziś kursywą. 6. Garamond — nazwa pochodzi od wynalazcy, XVI wiek. Garamond pracował w drukarni Estienne. Odmiana antykwy, ale lżejsza, bardziej doskonała w konturach, do dziś większość badaczy liternictwa uważa, że Garamond jest najpiękniejszą czcionką, jaką stworzył człowiek. Delikatna i stanowcza, ma piękne proporcje. 7. Nowy karakter polski — karakter to czcionka, wynalazcą jest Jan Januszowski (największy polski drukarz). Januszowski chciał wyeliminować szwabachę, nawiązał do kursywy. Czcionka ta nie rozpowszechniła się. Oddał ja akademii Zamojskiej. 8. Baskerville — XVIII w, nazwa fontu pochodzi od wynalazcy, John Baskerville. Eleganckie proporcje, prostota, uniwersalność, widać w tej czcionce skłonność do zaokrąglania liter, rozciągłość pozioma. Baskerville był nauczycielem kaligrafii, ale

dorabiał sobie robiąc napisy na nagrobkach. Cambridge wykupiło jego czcionki do drukowania artykułów naukowych. 9. Times New Roman — font, który zdominował świat, wynaleziony przez Stanleya Morisona, angielskiego projektanta liternictwa i rysownika. Estetyczna strona grafiki książkowej. Morison dorabiał sobie jako drukarz w wielkiej nowojorskiej firmie Monotype, która była wydawcą gazety The Times. Zaproponował im swoje nowe pismo. Times New Roman ma cechy pisma gazetowego — zmodernizowany Baskerville i Garamond. Pierwotnie miała być to czcionka tylko gazetowa. W 1931 wyszło pierwsze wydanie The Times z tą czcionką. Pismo to momentalnie przyjęło się na całym świecie (co do liternictwa nie było wówczas prawa autorskich, więc wszystkie gazety uznały to za świetny pomysł, ponieważ TNR zajmowała mniej miejsca). Jest fontem nakazanym do drukowania np. prac licencjackich, magisterskich, ponieważ jest to czcionka przezroczysta, neutralna, nie przekazuje sobą żadnej treści ani semantyki, nie kojarzy się. Arial i Calibri są uważane za fonty niechlujne. Aldo Manucjusz Drukarstwo jest sojusznikiem każdej idei. 1. Przyspiesza obieg idei. 2. Druk jest tańszy od książki rękopiśmiennej. 3. Zwiększa sie ilość książek. Na początku XV w. 200 egzemplarzy o przyrodzie w średniowieczu, pod koniec XV w. już 3500 egzemplarzy. 1439r. list Krzysztofa Kolumba O odkryciu nowych wysp; w ciągu dwóch miesięcy rozpowszechniony po hiszpańsku i łacinie. 2 połowa XV w. dynamiczny wzrost drukarni od 1470r — 14 w Europie i aż 8 z nich w Niemczech. W 1480r. było juz 104 drukarni. Drukarstwo w Polsce 1. Kasper Straube — urodzony w Bawarii; w 1473r. pojawił się w Krakowie z wędrowną drukarnią. Wydaje Almanach Cracoviense ad Amman 1474 — kalendarz krakowski. Kartkowy druk — by wiedzieć kiedy są święta czy koniunkcje planet. Do 1477 przebywa w Krakowie i wydaje kilka dzieł teologicznych. 2. Drukarnia Braci Wspólnego Życia (w Chełmie w 1473-1476r.) — wspólnota zakonna, chcieli odnowić życie katolicyzmu. W Chełmie, gdzie się osiedlili, mieli szkoły i drukarnie. Używali holenderskich czcionek. Wydrukowali m.in. facecje Poggio Broccioliniego. 3. Kasper Elyan — wykształcony Niemiec, miał dwa licencjaty. W 1475r. otwiera we Wrocławiu drukarnię, dzięki mieszczanom i duchownym wydał facecje, dzieła teologiczne i liturgiczne książki.

4. Fiol Szwajpolt — Niemiec, przyjechał do Krakowa. Zajmuje się różnymi biznesami i zajął się drukarstwem tylko po to, by zarobić. Pod koniec XV w. w Krakowie zakłada pierwszą na świecie drukarnię ksiąg cyrylickich. Księgi pisane cyrylicą, język liturgiczny. Zamówił 230 czcionek cyrylickich u rzemieślnika. 1491 — wydał cztery księgi liturgiczne, wydanie prawosławnych ksiąg wywołało protesty w Kościele. 1492 — osądzony o herezję, trafił do więzienia, wyszedł z niego i obiecał, że nie będzie tworzył ksiąg cyrylickich. PIERWSZA CENZURA W POLSCE. Do 1502 r. nie ma w Polsce stałej oficyny drukarskiej. 5. Kasper Hohfeder — założył pierwszą stałą drukarnię w Polsce, w Krakowie w 1503r. 1475-1502 — wyprodukowano 32 publikacje w Polsce. Importowano książki z Niemiec i Włoch. Aldo Manucjusz — przełom humanistyczny w drukarstwie, nie wydawał dla pieniędzy. Miał ambicje mody na humanizm i klasyki łacińskie. Uczynił Wenecję czołowym ośrodkiem drukarstwa w Europie (na ok. 100 lat). Odkrył, że piękno książki nie polega na fontach, złożeniach, obrazkach czy formacie. Piękno książki wyrażać może się w prostocie z kroju liter czy proporcji między tekstem, a światłem. Żył w 1449-1515r. — był dobrze wykształcony, znał łacinę i grekę. Był nauczycielem synów książęcych, w młodości zainspirowało go to, by druk uczynić medium dydaktyki. Kreował modę na aspekty humanizmu. Dewiza jego drukarni (motto) — FESTINA LENTE (spiesz się powoli). Sygnet drukarski obrazował delfina owinięty wokół kotwicy. Zasługi dla drukarstwa: 1. Aldo nazywany był zbawcą mowy helleńskiej, uprzystępnił w druku pismo greckie. W XV w. emigrują uczeni z Grecji przez upadek Bizancjum. Przywożą do Italii księgi greckie, których Europa Zachodnia nie znała. Pojawia się potrzeba drukowania ich w oryginalnym języku. Aldo opracował czcionkę grecką. Pozwoliło to na obcowanie z kulturą grecką przez literaturę. Kształt liter był jednak zbyt skomplikowany, mało elastyczny. Znaki diakrytyczne zecer musiał montować osobno. Tę czcionkę zastąpił Estienne swoją, funkcjonalną czcionką grecką. 2. Rozpowszechnienie antykwy. Dzięki Aldowi antykwa wyparła pismo gotyckie. Stała się czytelnym znakiem odwołania myślicieli renesansu do antyku. Antykwa uchodzi za idealny krój do formatu in quarto (folio podzielone na cztery). 3. Aldo wynalazł kursywę (italikę). Pierwszy druk kursywą powstał na początku XVI w. Zalety: można zmieścić więcej tekstu na jednej stronie, naśladuje pismo odręczne, imituje osobisty kontakt z pisarzem. Teksty klasyków zapisywano kursywą, by czuć bliskość z autorem. Most łączący antyk ze współczesnością. Obecnie tytuły zapisuje się kursywą. 4. Rozpoczął drukowanie książek in octavo (wielkość jednej dłoni). Nazwano to rewolucją libretto da mano (książka podręczna), były dla studentów. Zaletą była dostępność i taniość. Piękno druku można uzyskać przez odpowiednie wielkości kolumny i marginesu, operowanie światłem, interlinią, czystość druku. Książki Alda nazywa się dziś aldynami, są niezwykle cenne, skarb każdej biblioteki.

5. Drukarnia Alda była jednocześnie ośrodkiem naukowym i domem wydawniczym. Wszystko po to, aby ostateczny druk był jak najlepszy, bez błędów. 6. Editio princeps — pierwsza edycja krytyczna danego dzieła. Wydał 28 pierwszych edycji krytycznych. Były edycjami „bez komentarza”. Cechy książki renesansowej  Zerwano z barwnymi dodatkami rękopiśmiennymi rubrykatora i iluminatora  Zredukowano znacznie abrewiatury i ligatury  Wprowadzenie karty tytułowej  Ilustrowano drzeworytami  Rozpowszechnia się format quarto i octavo  Nowe fonty (antykwa i italika)  Upowszechnia się oprawa tekturowa Krzysztof Plantin — żył pod koniec XVI w. zm. w 1599r. Na początku był nikim, synem służącego, ale dorobił się dużego majątku, dzięki talentowi i wytrwałości. Pionier książki barokowej. Tzw. self-made man — sam siebie ukształtował. Pochodził z Francji, gdzie nauczył się sztuki drukarskiej. Przeniósł się do Antwerpii, do Belgii. Miasto, które wtedy był...