Metodologia badań społecznych PDF

Preview

Summary

Notatki z wykładów...

Description

Metodologia badań społecznych (wykłady) prof. UAM dr hab. Sławomir Banaszak

20/10/20 Egzamin: zaliczenie ćwiczeń, treść wykładu + lektura, w formie testu jednokrotnego wyboru (30 pytań, 15 minut) Zagadnienia: I blok zagadnienia natury ogólnometodologicznej II blok - metody, procedury i techniki badawcze III blok – przykłady badań Literatura przedmiotu: 1. 2. 3. 4. 5.

Babbie Earl, Podstawy badań społecznych, przeł. Witold Betkiewicz i inni, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Rozdział pt. Logika doboru próby (Badania społeczne w praktyce) Frankfort-Nachmias Chava, David Nachmias, 2001, Metody badawcze w naukach społecznych, przeł. Elżbieta Hornowska, Poznań: Zysk i S -ka. Rozdział pt. Plany badawcze: eksperymenty. Kmita Jerzy, 1975, Wykłady z logiki i metodologii nauk, Warszawa: PWN. Rozdział pt. Wyjaśnienie, interpretacja humanistyczna. Kotarbiński Tadeusz, 1961, Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, Wrocław: Ossolineum. Rozdział pt. O rozumowaniu Nowak Stefan, 1985, Metodologia badań społecznych, Warszawa: PWN. Rozdziały pt. Prognozy samorealizujące się, Zmienne jakościowe i ilościowe, Klasyfikacja i typologie.

1

03/11/2020 Pojęcie metodologii, Rodzaje metodologii Pojęcie metodologii Od starożytności wyróżniamy dwa nurty w myśli ludzkiej, dwa rodzaje refleksji: 1. 2.

O zewnętrznej rzeczywistości oraz psychicznym wnętrzu człowieka O sposobie poznawania rzeczywistości zewnętrznej i własnego wnętrza

Stawiano także pytania: o to, jaki jest świat oraz o sposoby poznania tego świata. Pytania te wyłoniły dwa główne działy filozofii: 1. 2.

Ontologię Epistemologię

Pojęcie metodologii ▪ ▪ ▪

▪

Gr. methodos oznacza drogę, sposób. Logos oznacza naukę. Dały one początek pojęciu metodologii. Metodologia to nauka o metodzie, nauka o nauce, metanauka. Każda z nauk (poza nielicznymi) posiada swój realny przedmiot i obiekt, np. geologia – ziemia, pedagogika – społeczeństwo, ekonomia – gospodarka. Są to tzw. nauki pierwszego rządu, nauki realne, czyli takie, które mają realne, przedmiotowe odniesienie. Sposoby poznania w naukach realnych, nazywa się metodologią nauk realnych.

Pojęcie metodologii ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪

W naukach realnych, w wyniku poznania, badania empirycznego, powstają wytwory zwane teoriami. Inaczej: pewne procesy poznawcze uczonych prowadzą do uformowania rezultatów – teorii. W żadnej nauce nie ma wyłącznie jednej teorii. Zawsze w otoczeniu istniejącej teorii jest zalążek dla nowej teorii. Mamy do czynienia z ciągłą transformacją. Teorie dotyczą zawsze i tylko ZJAWISK bądź PROCESÓW. Zjawiska oraz procesy stanowią przedmiot badań uczonych. Przedmiotem metodologii są czynności poznawcze uczonych oraz ich rezultaty Czy te rezultaty są realne? Tak. Bo uczeni żyją i tworzą w danym czasie i miejscu.

Metodologia a prawda Od starożytności pojawiło się wiele rozmaitych koncepcji prawdy. 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Beczka Diogenosa (sofiści) – nie wierz samym zmysłom, kontroluj ich działanie przez umysł. Platon – maksymalistyczna teoria poznania: wiedza jest pewna, prawdziwa, bezwzględna, ogólna i generalna, ale nie musi być użyteczna. Klasyczna koncepcja prawdy (Arystoteles) – zgodność myśli z rzeczywistością Racjonalna teoria prawdy (Rene Descartes) – rozum stanowi ostateczne narzędzie rozstrzygające o prawdziwości wiedzy. W umyśle dokonuje się dialektyka, czyli usuwanie sprzeczności. Koncepcja jaskini (Roger Bacon) – koncepcja prawdy doświadczalnej, eksperymentalnej. Doświadczenie jedynym sposobem potwierdzenia lub obalenia fragmentów wiedzy. Empiryzm angielski (John Lock i David Hume) – indukcjonizm oraz dedukcjonizm.

Metodologia a prawda W odwiecznej dyskusji na temat prawdy – jej rozumienie i roli w nauce, można wyróżnić dwa zasadnicze nurty: 1.

2.

Przyrodoznawczy, in. scjentystyczny (naukowy) – preferuje się tu metodologię nauk przyrodniczych jako typową dla wszystkich nauk wraz z obserwacją, eksperymentem, matematyzacją oraz wykorzystaniem statystyki jako technikami. Humanistyczny – eksponuje się tu historiozofię i – przede wszystkim – metodę rozumienia, niem. verstehen. Podwaliny pod nurt humanistyczny położył autor koncepcji rozumienia Wilhelm Diilhey.

2

Zakładał on, że świat kultury znacznie różni się od świata przyrody i musi wykształcić własne metody badawcze. Jest także prekursorem ekspansji nauk historycznych w obrębie nauk społecznych. Metodologia a prawda Na styku tych dwóch nurtów pojawiły się inne koncepcje prawdy, jak: prawda w sensie pozytywistycznym (prawdziwe jest to, co użyteczne), prawda w sensie psychologicznym (prawdziwe jest to, co jest zgodne z sądami i przekonaniami ludzi) oraz koncepcja PRAXIS, czyli prawdziwe jest to, co zostało potwierdzone przez praktykę społeczną (Karol Marks). Współcześnie można jakże mówić o koncepcji prawdy logicznej: prawdziwym jest także zdanie danego systemu, które jest niesprzeczne z dowolnym innym zdaniem tego systemu. Metodologia a prawda Odnosząc się do koncepcji abstrahujących od doświadczenia i społecznej praktyki można także wskazać koncepcje prawdy, które stronią od prawdy: ▪ ▪

▪

Konwencjonalizm – ujmuje on ustalenia naukowe jako wynik umowy. Inaczej można by także nazwać ten nurt arytmetyczną koncepcją prawdy – prawda jako rezultat głosowania większości. Instrumentalizm – ujmuje on naukowość jako ułatwienie w oglądzie świata, niezależnie od jego prawdziwego poznania. Ważne by pojęcia, twierdzenia pozwalały na opis rzeczywistości. Prawdziwość opisu jest nieistotna, ważniejsze jest segregowanie rzeczywistości. Kalendarzowa koncepcja prawdy – zakłada, że wszystko co nowe, nowsze cechuje się większą prawdziwością.

Rodzaje metodologii: Podział metodologii według Jerzego Kmity: Metodologia opisowa – jest charakteryzowaniem czynności badaczy w związku z tym, jak na podłoży wiedzy powiększonej o hipotezę formułuje się i kontroluje zdania proponowane na twierdzenia nauki, jak wiąże się je w teorie i systemy teoretyczne. Innymi słowy jest ona opisem czynności badaczy oraz rezultatów w danym czasie i miejscu. Metodologia normatywna – w oparciu o przyjęte racjonalizacje (modele adekwatnego postępowania naukowego) charakteryzuje realne czynności uczonych, wskazując w których miejscach ich praktyka odbiega od wzorców mogąc prowadzić do wiedzy błędnej. Metodologia normatywna formułuje pewne zalecenia, dyrektywy – jak należy poprawnie postępować, by osiągnąć założony cel poznawczy. Metodologia genetyczna – jest to opis czynności i wytworów badacza wraz z jego strukturą, składnikami oraz uporządkowaniem w czasie. Dodatkowo zawiera się tu zespół twierdzeń orzekających, dlaczego w danym czasie i miejscu upowszechnił się dany wzorzec uprawiania nauki. Metodologia funkcjonalna – jest to pis czynności badaczy wzbogacony o powiązanie tych czynności oraz wytworów z następstwami ich działalności, z umysłowością epoki, w której realizuje się poznanie. 10/11/2020 Rodzaje metodologii: Podział metodologii wg Kazimierza Ajdukiewicza: Metodologia nauk formalnych – głównymi narzędziami poznania są tu reguły rachunku zdań, predykatów, systemy relacyjne, kategorie zbiorów. Pojawiają się wszędzie kwantyfikatory oraz rachunek kwantyfikatorów. Innymi słowy jest to świat liczb, relacji na tych liczbach, relacji między nimi oraz operacji. Najlepszym przykładem dyscypliny formalnej jest matematyka, wraz z jej językiem, czyli logiką. Nauki formalne dostarczają narzędzi, będących podstawą języka opisu w naukach realnych. Metodologia nauk formalnych bazuje na logice dedukcji dopuszczając indukcję, jedynie tam gdzie występuje nierozwiązywalność. O wartości systemu decyduje nie prawdziwość epistemologiczna, lecz logiczna. Te zdania są prawdziwe, które są wewnętrznie niesprzeczne,

3

spójne i zupełne. System nauk formalnych cechuje zaksjomatyzowanie, matematyzacja oraz formalizacja (każdy termin ma jednoznaczną treść). Metoda nauk realnych – stosuje dedukcje tam, gdzie jest to możliwe, lecz jej wykorzystanie jest ograniczone, gdyż dotychczasowa wiedza w naukach realnych jest obciążona wieloma nieścisłościami – nie ma ona statusu mocnej racji logicznej. Wiedza w naukach realnych ma charakter historycznych, zatem pewne jej fragmenty się dezaktualizują, tkwiąc w niej jednocześnie. Tym samym – wiedza tworzona w oparciu o wiedzę słabą musi być słaba (błędne koło). Przedmiot poznania w naukach realnych sprawia, że wiedza o nim jest niedokładna; jest on zmienny (np. pokolenie). Ponadto wiedza pochodzi z obciążeń uczonych w procesie poznania (kultura, światopogląd, ideologia). W naukach realnych, z tych względów, stosuje się indukcję. Więcej – przyjmuje się, że każda wiedza, która nie ma odniesień empirycznych jest wiedzą spekulatywną. Podział nauk realnych ▪ ▪ ▪

Nauki przyrodnicze: fizyka, biologia, chemia, geologia itp. Nauki społeczne: socjologia, pedagogika, ekonomia, etnologia, psychologia, historia, filozofia?, prawo??? Nauki humanistyczne: filologie, nauki o sztuce i muzyce itp.

Paradygmaty ujmowania rozwoju nauki: ▪ ▪

Kumulatywistyczny paradygmat rozwoju nauki – zakłada, że każdy badacz i każde pokolenie badaczy dokłada swoja cegiełkę do naukowego gmachu, że osiągnięcia naukowe się kumulują. Antykumulatywistyczny paradygmat rozwoju nauki – zakłada, że nauka podlega rewolucjom, które kwestionują jej dotychczasowy stan wiedzy i reorientują myślenie o poszczególnych zjawiskach i procesach Thomas Kuhn, Struktura rewolucji naukowych

17/11/2020 Proces poznawczy w naukach społecznych. Teoria i jej funkcje Proces poznawczy w naukach społecznych 1. 2.

Powtarzalny – drogę docierania do danych empirycznych można przebyć wielokrotnie Porównywalny – musi dotyczyć tego samego problemu Z zagadnieniami porównywalności wiąże się: Standaryzacja - następuje ona dzięki posługiwaniu się tym samym narzędziem Naturalizacja – pozyskiwaniu danych w tych samych warunkach, najlepiej w warunkach najbliższych przedmiotowi badania Kategoryzacja – zamykanie możliwych reakcji przedmiotu w procesach obserwacyjnych oraz respondenta w procesach komunikacyjnych. Inaczej ujmowanie tych reakcji w gotowych członach, które ułatwiają porównywanie

3. 4.

Intersubiektywna komunikowalność – czyli ten sam język teoretyczny Intersubiektywna kontrolowalność – możliwość sprawdzenia wyników badań przez innych badaczy

Proces poznawczy, który spełnia powyższe wymogi, a także jest celowym i systematycznym nazwiemy naukowym. Musi jednak dotyczyć problemów poznawczo ważkich lub/i praktycznie znaczących. Kontrola twierdzeń jako zadanie metodologii: Epistemologia jest filozoficzną nauką o wszelkim poznaniu, zaś metodologia (jako część epistemologii) zajmuje się poznaniem uczonych.

4

Do jej zadań należą: ▪ ▪ ▪

Formułowanie zdań proponowanych na twierdzenia nauki (danej dyscypliny empirycznej) Kontrola zdań proponowanych na twierdzenia nauki Łączenie skontrolowanych zdań w szersze zespoły, a tych w systemy

Rezultaty kontroli twierdzeń: Kontrola twierdzeń w nauce może mieć następujące wyniki: ▪

▪ ▪

▪

Falsyfkacja – to rozstrzygnięcie o nieprawdziwości zdania. Inaczej: jest to odrzucenie, obalenie zdania. Falsyfikacja prowadzi do twierdzeń orzekających o braku. Można uznać zdanie za nieprawdziwe w sensie logicznym, epistemologicznym lub psychologicznym. Dyskonfirmacja – jest to podważanie twierdzenia, czyli osłabianie jego uzasadnienia. Twierdzeniu „ubywa” wiarygodności. Konfirmacja – to uznanie zdania za wysoce prawdopodobne ze względu na jego dotychczasowe uzasadnienie. Inaczej – jest to przechodzenie od hipotezy do zdania uzasadnionego empirycznie (przez pewną liczbę prób badawczych, jednak nie można osiągnąć weryfikacji poprzez powiększanie liczby prób empirycznych) Weryfikacja – jest to całkowite potwierdzenie zdania, czyli uznanie zdania za prawdziwe. Prawdziwość oznacza tu obowiązywanie zawsze, wszędzie, bez wyjątku.

W naukach społecznych, w tym w pedagogice, nie można doprowadzić ani do pełnej falsyfikacji twierdzenia, ani do jego weryfikacji. Dlatego mówimy jedynie o dyskonfirmacji lub konfirmacji. Teoria: pojęcie i funkcje Teoria jest rezultatem działania uczonych. Dotyczy to wszystkich nauk realnych. Samo rozumienie teorii różni się jednakże na gruncie różnych nauk. Najogólniej rozumienie to może być: • •

Restryktywne – nauki przyrodnicze Łagodne – nauki społeczne

Strukturalne ujęcie teorii Teoria to zespół twierdzeń teoretycznych uporządkowanych semantycznie lub syntaktycznie Ujęcie semantyczne – za teorię uznaje się tu zespół twierdzeń teoretycznych połączonych relacjami znaczeniowymi, a więc mających wspólne odniesienie do tego samego przedmiotu. Ujęcie syntaktyczne – za teorię uznaje się tu zespół twierdzeń teoretycznych powiązanych ze sobą relacjami wynikania logicznego (wynikanie jest to schemat logiczny, w którym z racji wyprowadzamy następstwa a z następstw inferencyjne konsekwencje) Eksplanacyjne ujęcie teorii Eksplanacyjne ujęcie teorii – za teorię uznaje się tu zespół zdań sprawdzalnych (czyli dających się sprawdzić empirycznie), potwierdzonych w sposób umożliwiający powtórzenie kontroli przez innych badaczy, które to zdania wyjaśniają jakąś klasę faktów (czyli zjawisk lub procesów) i pozwalają w oparciu o te wyjaśnienia bądź to adekwatnej rozumieć świat, bądź efektywniej praktycznie działać. Proponowane ujęcie teorii W naukach społecznych (oraz – węziej – e pedagogice) proponuje się następujące rozumienie teorii. Teoria to zespół zdań uzasadnionych, powiązanych semantycznie, orzekających o związkach, w miarę generalnych i ogólnych.

5

24/11/2020 Twierdzenie teoretyczne 1. 2. 3. 4.

To takie zdania, które orzekają o związkach, a nie o warunkowaniach ( związek to wzajemny wpływ czynników; warunkowanie to powiązanie stanów rzeczy) Twierdzenia teoretyczne powinny mieć postać okresu warunków, implikacji Twierdzenia teoretyczne muszą być maksymalnie generalne (maksymalna generalność oznacza, że twierdzenie ma szerokie odniesienie przedmiotowe; generalizować to inaczej – rozszerzać) Twierdzenia teoretyczne powinny być wysoce ogólne (ogólność to zdolność do wprowadzenia z danego zdania inferencyjnych konsekwencji)

Ogólność oraz generalność nazywa się UNIWERSALNOŚCIĄ. 5.

Twierdzenia teoretyczne to takie zdanie, które zawiera terminy teoretyczne. Terminy teoretyczne nie mają bezpośrednich predykatów empirycznych.

Podsumowanie: W wersji restrykcyjnej wymaga się od twierdzeń teoretycznych utrzymania okresu warunku. W wersji łagodnej wymaga się jedynie zawarcia terminów teoretycznych. Stanowiska i antynomie ujmowania rzeczywistości Antynomie Antynomie to alternatywnie ułożone opcje widzenia świata (warstwa ontologiczna) oraz sposobów jego poznania (warstwa epistemologiczna). Są to główne kategorie interpretacyjno-metodologiczne. Antynomie: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Naturalizm-antynaturalizm Indywidualizm-antyindywidualizm Historyzm-ahistoryzm Strukturalizm-amorfizm Obiektywizm-subiektywizm Determinizm-indeterminizm Esencjalizm-koncepcje wieloczynnikowe Aktywizm-pasywizm Aksjonizm-neutralizm Teleologizm-opcja bezkierunkowa

Strukturalizm versus amorfizm Amorfizm – zakłada, ze w rzeczywistości jest na tyle chaotyczna, że nie da się w niej wydzielić jakichś głównych elementów tworzących strukturę. Bada się w niej dowolne relacje. Amorfizm jest raczej na gruncie nauk społecznych (pedagogiki, socjologii) stanowiskiem nie dającym się utrzymać i sprzecznym ze społeczną praktyką Obiektywizm versus subiektywizm Obiektywizm jako stanowisko ontologiczne zakłada, że istnieją prawidłowości niezależnie od obiektów, których dotyczą. Prawidłowości te mogą przejawiać się w świecie przyrody, ale również w świecie społecznym oraz w psychice człowieka. Obiektywizm preferuje prawidłowości niezależne od woli i świadomości indywiduów. W rzeczywistości społecznej czynnikami obiektywnymi są m. in.: czynniki biologiczne, demograficzne, geograficzne, ekonomiczne.

6

01/12/2020 Struktura procesu badawczego w naukach społecznych Proces badawczy w naukach społecznych, w tym w pedagogice jest pewnym algorytmem obejmującym: 1. 2.

Etapy postępowania Zasady postępowania

Postępowanie zgodne z tak pojętym algorytmem nie jest warunkiem wystarczającym naukowości czy trafności badań, lecz jest warunkiem koniecznym. Struktura procesu badawczego: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

Wstępne sformułowanie problemu Eksplikacja problematyki badawczej Operacjonalizacja problematyki badawczej Przygotowanie narzędzi badawczych Pilotaż narzędzi Dobór jednostek do badań (dobór próby) Realizacja pomiaru Weryfikacja materiału empirycznego Kodowanie danych Analiza materiału empirycznego Testowanie hipotez i uogólnienie wyników badań Sporządzenie raportu z badań

Metody badawcze w naukach społecznych Metody – procedury – techniki badawcze Metoda – to sposób rozwiązywania problemu naukowego, który dodatkowo zawiera założenia ontologiczne i metodologiczne dotyczące podmiotu objętego poznaniem. Sposób ten obejmuje również poszczególne kroki badawcze dotyczące postępowania poznawczego (badawczego) jako całości. Procedura badawcza – w przeciwieństwie do metody badawczej nie zawiera ani założeń ontologicznych, ani metodologicznych. Oparta jest jedynie na kryteriach: czasu, kosztów, wysiłku. Właśnie efektywność jest tu bardzo ważnym momentem. Technika badawcza – to konkretny sposób postępowania w jakiejś wyróżnionej fazie postępowania badawczego. Techniki odpowiadają fazom postępowania, stąd możemy mówić o technikach: problematyzacji, konkretyzacji, operacjonalizacji, doboru próby, otrzymania danych, pomiaru, analizy danych itd. Najczęściej utożsamia się techniki wyłącznie z otrzymywaniem danych, czyli np. technika ankiety, wywiadu. To błąd, ponieważ rozmaite techniki pojawiają się na różnych etapach postępowania badawczego – j.w. Można więc mówić o swoistym ułożeniu metod, procedur i technik badawczych oraz relacji nadrzędności.

METODY

PROCEDURY

TECHNIKI

7

Metody – procedury – techniki badawcze Można także „opuścić” procedury i nie posługiwać się w ogóle tym pojęciem. Nie można jednak mylić metody z techniką. PRZYKŁADY ocierające się o notoryczność: „metoda sondażu diagnostycznego”, „metoda obserwacji” Sondaż jest procedurą nie metodą. Jakie bowiem miałby zawierać założenia ontologiczne i metodologiczne??? Ponadto, jest to swego rodzaju pleonazm, bo procedura sondażu jest słabiutka i może służyć co najwyżej diagnozie (i to wstępnej, pobieżnej). Na pewno zaś nie mieści się w badaniach eksplanacyjnych. Służy poznaniu opinii! Obserwacja (uczestnicząca, quasiuczestnicząca, jawna, ukryta) to po prostu technika. Na pewno nie metoda. Już bardziej roślina… Metody badawcze Najczęściej stosowane metody (samodzielnie lub komplementarnie) w naukach społecznych, w tym w pedagogice to: Metoda historyczno-porównawcza – metoda najważniejsza, zawsze występuje w badaniach, podstawowa metoda w badaniach, współwystępuje z innymi, bez wiedzy historycznej nie da się nic wartościowego powiedzieć o współczesności. Polega na porównywaniu określonych zjawisk i procesów o podobnej strukturze w różnym czasie historycznym i w różnym miejscu. Po to by uchwycić zmianę i rozwój realizujące się w obszarze instytucji i struktur. (Rozwój – postęp, rozrój – regres) Metoda monograficzna: Założenia: 1. 2. 3. 4. 5.

W rzeczywistości da się wyodrębnić względnie izolowane układy, np.: szkoła, instytucja, wieś. Rzeczywistość jest złożona, wielopoziomowa; daje się ująć z przybliżeniem holistycznym, czyli wielostronnie, treściowo i konkretnie. Rzeczywistość w tym układzie pozostaje w rozlicznych relacjach z otoczeniem; istotniejsze jednak od sił zewnętrznych są wewnętrzne siły układu pod wpływem których on działa i rozwija się. Rzeczywistość jest poznawalna w tzw. Twardym wymiarze ontycznym, tj. odnosi się do bytu. Dostępne poznaniu są zarówno elementy twarde, jak i miękkie (subiektywne oraz znaczeniowe) Dane uzyskiwane róż...