Notatki jezykoznastwo PDF

Preview

Summary

Notatki do językoznawstwa...

Description

I.

Język naturalny – cecha i budowa

Język naturalny – system znaków, konwencjonalny, foniczny, służący się do porozumiewania się o wszystkim (uniwersalny), charakteryzujący się dwuklasowością, czyli udziałem gramatyki, która umożliwia tworzenie nieograniczonej liczby nowych konstrukcji.

Wyróżniki/cechy języka – znakowość (system znaków). Znak to zjawisko fizyczne percypowane zmysłowo o dwuelementowej budowie, składające się z: a) Formy zakładu – odbieranej zmysłami b) Treści znaku – znaczenie sensu, który dany niesie A zatem znak to zjawisko, które odsyła do czegoś innego niż jest ono same. Wśród różnych podziałów znaków wyróżnia się:

a) Znaki Naturalne – niezamierzone, jednostronne, niemające świadomego nadawcy, mogący mieć odbiorcę, który je zauważy:

- objawy – czyli znaki, które pojawiają się w tym samym czasie (np. gestykulacja) - ślady – czyli znaki, które powstały wcześniej nim ewentualnie nastąpi ich odczytanie, interpretacja - zapowiedzi – czyli znaki, które ewentualnie zapowiadają coś (np. chmury na niebie – deszcz)

b) Znaki konwencjonalne – dwustronne, mające nadawcę i odbiorcę, zamienne, nadane by przekazać jakąś informację. W zależności od tego czy w znakach konw. Istnieje związek, motywacja, podobieństwo między formą znaku, a jego treścią, dzieli się na 2 typy:

- Znaki motywowane(ikoniczne) – między formą, a treścią istnieje relacja podobieństwa (np. „szkoła – dzieci” to znak drogowy)

- Znaki niemotywowane – takie, w których nie ma związku między formą, a treścią znaku, mające całkowicie charakter umowny (np. znaki j. naturalnego)

Wśród innych wyróżników j. naturalnego istotnych jest 7 cech: 

Konwencjonalność – polega na tym, że w zdecydowanej większości przykładów nie pozostają w żadnym związku z ich formą, lecz wynikają z umowy społecznej, konwencji. Posługując się danym językiem należy przestrzegać tej konwencji, jeżeli chcemy, aby nasze wypowiedzi były zrozumiałe dla innych. Nie znając znaczeń języka nie jesteśmy w stanie się nim posługiwać.



Foniczność – polega na tym, że podstawową postacią j.naturalnego jest język mówiony. Znaki to ciąg dźwięków wytwarzanych przez narządy mowy człowieka i odbieranych przez jego narząd słuchu. Dopiero wtórne foniczne znaki są transportowane, przekształcane na znaki odbierane innymi zmysłami.



Dwustopniowość – czyli podwójna artykulacja polega na tym, że znaki językowe, czyli elementy znaczące(przez, na, w) są zbudowane z elementów nic nieznaczących dialektów, w j. naturalnym dialektami są fonemy, abstrakcyjne pojęte głoski. Dwustopniowość języka sprawia, że jest on systemem bardzo ekonomicznym: w różnych językach funkcjonuje do kilkudziesięciu fonemów. Z tej stosunkowo niewielkiej liczby fonemów na mocy odpowiednich reguł morfonologicznych, tworzy się ogromną liczbę znaków językowych.



Dwuklasowość – polega na tym, że język zbudowany jest z 2 klas: a) Słownika – zbiór znaków językowych b) Gramatyki – która umożliwia łączenie tych znaków za pomocą odpowiednich reguł, dzięki czemu można utworzyć nieograniczoną liczbę konstrukcji



Uniwersalność – za jego pomocą można mówić o wszystkim. Za pomocą języka mówimy o języku



Abstrakcyjność – czyli zdalność, znaki języka są niezależne od tu i teraz. Przekazują informację o tym co było i może być



Polisemantyczność – znaki językowe w zależności od potrzeb mogą być wtórnie użyte dla nazywania innych desygnatów, jeżeli między tymi przedmiotami istnieje jakaś więź podobieństwa, styczności (strzelba – pierwotnie jako czynność strzelania)

Hierarchiczna budowa języka – opisując język, opisujemy jego jednostki, które pojawiają się na jego poszczególnych, hierarchicznie uporządkowanych płaszczyznach języka. Najniższy poziom języka to poziom fonetyczno-fonologiczny, na którym opisywane są 2 jednostki: a) Głoski – opisywane przez fonetykę b) Fonemy – opisywane przez fonologię Wyższy poziom języka to poziom morfologiczny. Na jego poziomie opisywane są morfemy, które powstają w wyniku łączenia na mocy odpowiednich reguł, jednostek niższego rzędu. Wyższy poziom języka tworzy poziom leksykalno-frazeologiczny. Charakteryzowane są nim leksemy, inaczej wyrazy i związki frazeologiczne, które powstały w wyniku łączenia morfemów lub łączenia wyrazów na mocy odpowiednich reguł gramatyki. Najwyższe piętro języka tworzy poziom składniowy, na którym opisywane są grupy składniowe (czerwona sukienka). Powstają one w wyniku łączenia wyrazów i frazeologizmów w większe cząstki na mocy reguł fleksyjnych i składniowych. A zatem w j. naturalnym łącząc ze sobą elementy niższego rzędu otrzymujemy jednostki wyższego rzędu.

II. Funkcje języka Problemem funkcji języka zajmowano się już od starożytności. Już w starożytności zauważono komunikatywną funkcję języka, ale też perswazyjność. Naukowe rozumienie tego zagadnienia pojawiło się dopiero w XXw. Związane jest z nazwiskami: Karol Buhler, Roman Jakobson, Renata Grzegorczykowa.

 Propozycja Karola Buhlera o Buhler rozważał problem funkcji języka na tle aktu komunikacji językowej o Wyróżniał 3 składniki aktu komunikacji (nadawcę, odbiorcę, rzeczywistość o której mowa) o Każdy akt komunikacji jest zorientowany na któryś z tych składników o W zależności od tego na który składnik wypowiedź jest zorientowana, Buhler wymienia 3 funkcje języka: - Funkcja Ekspresywna – gdy wypowiedź jest zorientowana na nadawcę, który ujawnia w niej swoje uczucia, emocje (cieszę się, fuj) - Funkcja Impresywna – gdy wypowiedź jest zorientowana na odbiorcę, na którego zachowania, myślenie nadawca próbuje wpłynąć (otwórz okno) - Funkcja Przedstawieniowa (symboliczna, reprezentatywna) gdy wypowiedź jest ukierunkowana na rzeczywistość, o której mówi (świeci słońce)

 Zarzuty wobec teorii Buhlera: o Jego typologia jest typologią wypowiedzi języka, a nie typologią funkcji języka o Nieoddzielenie funkcji realizowanych w sposób zamierzony, od tego co pojawia się w wypowiedziach w sposób niezamierzony, a obnaża nadawcę i wpływa na odbiorcę

 Propozycja R. Jakobsona o Bazuje na akcie komunikacji językowej o Roman wyróżnia jednak więcej aktów komunikacji niż Buhler o Tak jak u Buhlera, wypowiedź jest zorientowana na któryś ze składników aktu komunikacji i pełni określoną funkcję o Składniki aktu komunikacji i funkcji języka:

- Nadawca – wypowiedź skierowana na niego, funkcja Ekspresywna - Odbiorca – funkcja Impresywna, przeznaczeniem wypowiedzi jest wywarcie wpływu na odbiorcę

- Kontekst – odpowiednik rzeczywistości Buhlera, wypowiedź przekazuje informacje o świecie zewnętrznym, funkcja Poznawcza - Kontakt – jakaś więź, łączność, nawiązanie kontaktu, funkcja Fatyczna (halo? Słyszysz mnie?) - Kod – środek porozumienia, jest dużo wypowiedzi zorientowanych na kod, te wypowiedzi pełnią funkcję Metajęzykową - Komunikat – są wypowiedzi, które zatrzymują naszą uwagę na nich samych, bo są zbudowane w specyficzny sposób, funkcja Poetycka

 Propozycja Renaty Grzegorczyk o Renata wykorzystuje wyniki najnowszych badań i teorii poznawczych o Świadoma zarzutów jakie zostały sformułowane wobec Buhlera i Jakobsona, wyróżnia 3 typy funkcji: a) Funkcje językowe jako abstrakcyjny system – nosimy w sobie, jest utrwalany w słownikach: - Funkcja generatywna – język jest generatorem, budulcem wypowiedzi

- Funkcja poznawcza – język jest strukturą, umożliwiającą myślenie poznawcze świata, dostarczająca nam narzędzi do poznawania, ale też utrwalająca w sobie efekty poznania

b) Funkcje języka jako zjawiska społeczne – jednoczący daną społeczność: - Funkcja socjalizująca – jednoczy członków danej społeczności - Funkcja kumulatywna – polega na przechowywaniu w języku szeroko rozumianej kultury danej społeczności językowej, system wartości

c) Funkcje wypowiedzi – kompletne teksty produkowane przez ludzi: - wypowiedzi o funkcji informacyjnej, realizujące się w 2 podtypach: + wypowiedzi o funkcji informacyjnej opisowej + wypowiedzi o funkcji informacyjnej oceniająco – postulatywnej (Jan chyba przyjechał)

- wypowiedzi ukierunkowane na cele poza informacyjne: + wypowiedzi sprawcze, które polegają na zmianie stanu rzeczy w rzeczywistości poza językowej. Dzieje się tak w dwojaki sposób na mocy wiary albo konwencji społecznej + wypowiedzi ekspresywne, które ujawniają zamierzone lub nie emocje nadawcy + wypowiedzi nakłaniające (impresywne), ukierunkowane na wywoływanie działań odbiorcy poprzez pytania, rozkazy lub mają wpływać na jego stan mentalny (przy użyciu perswazji, kiedy odbiorca wie, że jest nakłaniany; manipulacja – odbiorca nieświadomy) + funkcja fatyczna, jak u Jakobsona, nawiązanie, podtrzymanie i zakończenie kontaktu + funkcja misteryjna, celem jest umożliwienie kontaktu sacrum + wypowiedź o funkcji kreatywnej, w nich mowa o czymś co było wcześniej nieznane, a co ta wypowiedź kreuje. Może dotyczyć świata nauki, kultury, sztuki, literatury. Za ich pomocą twórca powołuje do życia nowy świat

III. Akty mowy Funkcje języka

Na podstawie

Na podstawie całego kontekstu

Duszno mi

f. ekspresywna i informacyjna

Prośba o otwarcie okna

Przyjdę jutro f. informacyjna do Ciebie Jutro oddam Ci f. informacyjna pierścionek

Obietnica, że się jutro zobaczymy Obietnica dłużnika

Akt mowy – to użycie kodu językowego (zbudowanie wypowiedzi) w określonej sytuacji komunikacyjnej w wypowiedzi i skierowanie tej wypowiedzi przez określonego nadawcę do określonego odbiorcy, który ją odbierze i zrozumie. Fakt, że na znaczenia naszych wypowiedzi (na ich funkcję) mają wpływ nie tylko znaczenia użytych w niej słów, ale pozostałe elementy aktu komunikacji (kim jest odbiorca, nadawca, jaka relacja ich łączy) sprawił, że w obrębie nauki o znakach (semiotyki) wyróżnia trzeci dział PRAGMATYKĘ. A zatem semiotykę tworzą:

Semantyka – nauka o znaczeniach znaków  Syntaktyka – nauka o budowie wewnętrznej znaków  Pragmatyka – nauka o użyciach znków



Pragmatyka – wydzieliła się w 1938r., dzięki Ch. Morris, ale jej rozkwit przypada na lata 50 XXwieku. Prowadzili je brytyjscy filozofowie języka, poczynając od Johna Austina, przez jego uczniów i kontynuatorów, min. Johna Searle’a, Paula Grise’a.

Zasługi Johna Austina: a) Podział wszystkich wypowiedzi produkowanych przez ludzi na 2 typy:  KONSTATYWY – czyli wypowiedzi o charakterze informacyjnym, opisowym, które podlegają ocenie prawdziwościowej  PERFORMATYWY – wypowiedzi nie podlegające ocenie prawdziwościowej, interpretowane co najwyżej jako „fortunne lub niefortunne”, np. otwieram zebranie, Ja Ciebie chrzczę „Ziemia Suwalska”, wynieś śmieci. To wypowiedzi, które dokonują zmian w świecie: następuje otwarcie zebrania, statek ma już swoją imię itp.

b) Wyróżnienie w każdym akcie mowy 3 elementarnych składników:  Lokucja – wyprodukowanie wypowiedzi  Illokucja – cel jaki przyświeca nadawcy, który produkuje tę wypowiedź  Perlokucja – skutki wypowiedzi po stronie odbiorcy, zarówno zamienione przez nadawcę (jak przypomnienie) jak i niezamienione

Zasługi Johna Searle’a: a) Stworzenie typologii aktów mowy, która też była krytykowana, stanowi klasykę teorii aktów mowy. Wszystkie akty mowy uporządkował w 5 typów: 

Asertywy – wypowiedzi o charakterze opisowym, podlegające ocenie prawdziwościowej



Dyrektywy – wypowiedzi, których intencją jest wywarcie wpływu na odbiorcę przez prośby, rozkazy



Komisywy – ich intencją, jest zobowiązanie nadawcy do czegoś względem odbiorcy, np. przysięga



Ekspresywy – akty ekspresywne, których intencją jest ujawnienie przeżyć nadawcy

np. kondolencje  Deklaratywy – ich intencją jest wprowadzenie zmian w świecie zewnętrznym np. ogłoszenie wyroku b) Zauważenie, że wszystkie akty mowy, z jakimi stykamy się realizują się w dwojaki sposób, jako:  Bezpośrednie akty mowy – czyli wypowiedzi, w których intencja nadawcy dana jest nam bezpośrednio, wynika ze znaczeń słów  Pośrednie akty mowy – intencja nie jest wyrażona wprost, znaczenie wypowiedzi jest inne niż jej literalny sens

Zasługi Paula Gris’a: a) Stworzenie teorii, która pozwala interpretować pośrednie akty mowy:  Gris zakłada, że komunikowanie się to proces racjonalny, mówca świadomie i odpowiedzialnie się zachowuje, by dojść do porozumienia  W tak rozumianym modelu komunikowania jego uczestnicy hołdują zasadzie kooperacji: „Uczyń swój udział konwersacyjny w przewidzianym dla niego momencie takim jakiego wymaga zaakceptowany cel lub kierunek rozmowy, w którą jesteś zaangażowany”  Tę ogólną zasadę wspierają 4 maksymy: - Maksyma ilości – mów tyle ile trzeba, nie mów nic ponad to - Maksyma jakości – mów prawdę, mów to czego jesteś pewien - Maksyma odniesienia – mów na temat - Maksyma sposobu – mów zrozumiale, bez dwuznaczności  Z pośrednim aktem mowy mamy do czynienia, jeżeli w wypowiedzi zauważymy złamanie, którejś z maksym.

IV. Poziom fonetyczny i fonologiczny języka Na poziomie systemu fonetycznego jednostką opisu jest głoska

Głoska – to najmniejszy element dźwiękowej postaci języka, nie posiadający znaczenia. Opisywany na podstawie cech artykulacyjnych (jak jest wymiana) i akustycznych.

Najogólniejszy podział głosek: a) Samogłoski – czyli dźwięki otwarte, o funkcji sylabotwórczej, będące ośrodkiem sylaby, będące tonami b) Półsamogłoski (glajdy) – dźwięki otwarte, będące tonami, nie mające funkcji sylabotwórczej (j, u) c) Spółgłoski – dźwięki nieotwarte, nie sylabiczne, będące szmerami lub połączenia szmerów z tonami

Na poziomie fonetycznym głoski mogą być opisywane dwojako: a) W izolacji – kiedy każdy dźwięk mowy opisywany jest oddzielnie z uwagi na charakterystyczne dla niego cechy artykulacji b) W potoku żywej mowy – kiedy głoski w zależności od swojego sąsiedztwa fonetycznego ulegają modyfikacjom, co określa się mianem upodobnień fonetycznych

Opis głosek w izolacji: a) Opis taki stosuje różne kryteria dla – z jednej strony – samogłosek i glajdów, z drugiej strony dla spółgłosek b) Opisując samogłoski i glajdy, bierzemy pod uwagę 4 kryteria: - Ruchy języka na osi pionowej (stąd wyróżnia się: głoski wysokie (y,i,u), głoski średnie (e,o), głoska niska (a) - Ruchy języka na osi poziomej (głoski przednie (i,y,e), głoska środkowa (a), głoski tylne (o,u) - Udział jamy nosowej w artykulacji (głoski ustne (i,y,e,a,o,u), głoski nosowe (ą,ę) - Kształt warg (spłaszczone (i,y,e), zaokrąglone (u,o), neutralne (a)

Cechy samogłosek widoczne są na trójkącie samogłoskowym:

c) Spółgłoski opisujemy 5 kryteriami: - Udział wiązadeł głosowych w wymowie, jeśli są zsunięte – powstają spółgłoski dźwięczne (b,g,d,z,ż), jeśli są rozsunięte – powstają głoski bezdźwięczne (p,k,t,s,sz) - Główne miejsce artykulacji, które pozwala wyróżnić między innymi * spółgłoski dwuwargowe (m,b,p) * spółgłoski wargowozębowe (f,w) * spółgłoski przedniojęzykowo zębowe (t,d,n) * spółgłoski przedniojęzykowo dziąłsłowe (sz,ż,cz,dż) * spółgłoski tylnojęzykowe (k,g) * spółgłoski środkowojęzykowe (ś,ź,dź,ć) - Stopień zbliżenia narządów mowy np. głoski szczelinowe (s,sz,z,ż,f,h) - Zwartoszczelinowe (c,dz,cz,dż,ć,dź) - Zwartowybuchowe (p,b,t,d) - Półotwarte (r,l,m) d) Z uwagi na ruch środka języka ku podniebieniu twardemu wyróżnia się: - Głoski twarde – nie ma ruchu języka - Głoski zmiękczone – ruch środka języka ku górze jest ruchem towarzyszącym innej artykulacji - Głoski właściwe miękkie – ś,ź,dź,ć,ń e) Z uwagi na udział jamy nosowej: - Spółgłoski ustne – p,b,t,d,k,g,f,w - Spółgłoski nosowe – m,n,ń

Opis głosek w potoku żywej mowy: Opis głosek w potoku żywej mowy polega na charakterystyce upodobnień. Upodobnienia fonetyczne (asymilacja, koartykulacja) – to dostosowanie wymowy jakiejś głoski do głosek ją poprzedzających lub występujących po niej (Narządy mowy zachowują się tak samo jak my). Upodobnienia fonetyczne dzieli się na:

a) Historyczne - Martwe – które dokonały się w minionych okresach języka, a świadectwem tego, że kiedyś głoski wymawiano inaczej jest pisownia, różniąca się od naszej dzisiejszej wymowy (krzak – ksak) - Żywe – które zachodzą we współczesnej wymowie i zależą od tempa wymowy, staranności, ale też wiedzy jak należy starannie wymawiać b) Wewnątrzwyrazowe – zachodzą w obrębie jednego wyrazu

Międzywyrazowe – zachodzą w obrębie głosek znajdujących się na granicach 2 wyrazów

c) Upodobnienia pod względem dźwięczności - udźwięcznienia, kiedy głoska bezdźwięczna pod wpływem głoski następnej, dźwięcznej uzyskuje dźwięczność

- ubezdźwięcznienia, kiedy głoska dźwięczna, pod wpływem bezdźwięcznej się ubezdźwięcznia (swój – sfói)

Zjawiska Prozodyczne Przedmiot badań fonetyki, w szczególności opisywane są: a) Iloczas – czas trwania dźwięków mowy. W niektórych językach iloczas może różnicować znaczenia wyrazów. W polszczyźnie iloczas do XVIw. Funkcjonował, dziś pełni funkcję ekspresywną b) Intonacja – kontur melodyczny wypowiedzi, podwyższanie, obniżanie wysokości tonu. Odgrywa rolę różnicowania znaczeń w j.wschodnioazjatyckich. Pozwala też odróżniać zdania pytające od rozkazujących czy twierdzących Funkcja dystynktywna – istotna, sprowadza do różnicowania znaczeń c) Akcent – wyróżnianie sylab w wyrazie (akcent wyrazowy) lub wyrazów w zdaniu (akcent zdaniowy) za pomocą środków fonetycznych. W wyróżnianiu elementów językowych może służyć iloczas, intonacja (akcent muzyczny, czasowy), zwiększona siła artykulacyjna. Akcent zdaniowy uwypukla ważne treściowo elementy zdania: Janek przyjechał – kto przyjechał? Janek przyjechał – co zrobił Janek?

Akcent wyrazowy, polegający na wyróżnianiu sylab w wyrazie dzieli się na 2 typy: a) Ze względu na miejsce padania akcentów w wyrazie, wyróżnia się: - akcent inicjalny – pada na pierwszą sylabę, j.czeski, gwary - akcent oksytoniczny – padający na ostatnią sylabę np. w języku francuskim - akcent proparoksytoniczny – padający na trzecią sylabę od końca - akcent paroksytoniczny – padający na przedostatnią sylabę, np. j.polski b) Ze względu na ruchomość akcentu dzieli się go na” - nieruchomy – padający na różne sylaby, ale we wszystkich formach fleksyjnych tego samego wyrazu, pada na tą samą sylabę - ruchomy – niezwiązany, ani z żadną sylabą, ani z żadnym morfemem, padający na różne sylaby - stały – pada na ściśle określoną sylabę

Ponadto obok wyrazów akcentowanych występują w języku wyrazy nieakcentowane tzw. Klityka. Łączą się one w całość akcentową z wyrazami: - poprzedzającymi je – enklityki – np. myję się - następującymi po nich – proklityki – np. do Ciebie

Elementy fonologii opisuje fonemy - ich zasób w danym języku - ich cechy dystynktywne - opozycje fonologiczne

Fonem – obiekt badań fonologii głoska pomyślana, suma cech istotnych głoski. Cech, które sprawiają, że w danym języku różnicują się znaczenia wyrazów. Ustalaniu cech istotnych głosek oraz ustalaniu inwentarza fonemów danego języka, służą tzw. Opozycje fonologiczne

Opozycja Fonologiczna – to przeciwstawienie wyrażeń, które różnią się tylko 1 segmentem fonologicznym (głoską) czemu towarzyszy różnica znaczeń. Dzieli się je na:

- opozycje prywatne – polegające na tym, że jedno z wyrażeń posiada daną cechę (np. dźwięczności), a druga nie posiada tej cechy, np. pas – bas - opozycje równorzędne – wyrażenia posiadają różne cechy istotne, np. tok – kok. Różnica sprowadza się do miejsca artykulacji

- opozycje gradualne (stopniowe) – w nie wchodzą co najmniej 3 wyrażenia, różniące się 1 segmentem fonologicznym (głoską), segmenty te posiadają daną cechę, ale w różnym natężeniu, np. lak – lek - lik

Neutralizacja opozycji – to zjawisko, kiedy jakaś cecha dystynktywna traci swoją moc, ubezdźwięcznienie wszystkich głosek przed pauza.

V.

Podsystem morfologiczny języka

Morfem – jednostka opisu na poziomie morfologicznym. Najmniejsza znacząca jednostka języka, ...