Notatki Pan Tadeusz: wszystko, co trzeba wiedzieć o tej lekturze PDF

Preview

Summary

Notatki z lektury, która, choć była w szkole, może przydać się także na studiach, szczególnie na filologii polskiej....

Description

PAN TADEUSZ Pan Tadeusz to najbardziej znane i najbardziej charakterystyczne działo Adama Mickiewicza. Poeta odmalował w nim obraz „utraconej ojczyzny” - ukochanej Litwy, „kraju lat dziecinnych”, do którego tęsknił przebywając na emigracji. Jak podają znawcy literatury mickiewiczowskiej, wśród przyczyn, dla których Mickiewicz zdecydował się na stworzenie tego typu dzieła, znalazły się:  przypomnienie historii Polski, czyli kraju, za którym tak bardzo tęsknił; obudzenie nadziei pokładanych w kampanii napoleońskiej;  sławienie uroków ziemiańskiego, szlacheckiego życia oraz piękna przyrody rodzimej ziemi;  optymistyczna wizja przyszłych losów Polski;  epopeja miała być też dla autora powrotem do „arkadii lat dziecięcych”, stąd też w utworze pojawił się obraz tzw. małej ojczyzny. Czas i miejsce akcji: Miejscem akcji jest Soplicowo, leżące na Litwie. Miejsce to zostało przez autora celowo wyodrębnione z całej otaczającej go rzeczywistości, tworząc z niego swoistą enklawę polskości i spokoju. Ta osobowość Soplicowa, będącego w ładzie z otaczającą go przyrodą, z historią, czynią z niego też miejsce mityczne i magiczne, krainę szczęśliwości. Czas akcji – jak napisał w podtytule sam Mickiewicz - są to lata 1811 – 1812. Autor starał się zobrazować polską szlachtę w przededniu kampanii napoleońskiej. Mickiewicz opisał też ostatnie lata I Rzeczpospolitej. Narrator: Narrator występujący w utworze jawi się czytelnikowi w podwójnej roli. Raz jest narratorem wszechwiedzącym, innym razem znowu wyrazicielem opinii, przekonań ogółu. Jako narrator obiektywny autor rzetelnie, reportersko opisywał wydarzenia, myśli, uczucia, przeżycia. Jako narrator w drugim wcieleniu autor natomiast przyznawał się przed czytelnikiem, iż nie wie wszystkiego. Nawiązania do tradycji antycznej: Mickiewicz w Panu Tadeuszu często świadomie korzystał z dorobku tradycji antycznej. Już sam gatunek, którym jest Pan Tadeusz, czyli epos, jest gatunkiem stosowanym bardzo często przez samego Homera. Autor więc nie krył, iż jego dzieło jest niejako spadkobiercą antycznej tradycji eposu. Epopeja: 1. utwór wierszowany - utwór pisany wierszem, trzynastozgłoskowcem, stylizowanym na mowę potoczną, gawędziarską, 2. dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów - jako bohater zbiorowy szlachta jest jednocześnie wpisana w historię narodu polskiego jako warstwa społeczna, która przez wiele wieków tworzyła historię Polski, 3. tło wydarzeń przełomowe dla danej społeczności narodowej - tłem wydarzeń są próby

wywołania powstania na Litwie oraz wybuch wojny, która niosła ze sobą nadzieje na odzyskanie niepodległości, 4. bohaterowie powiązani ze środowiskiem społecznym i z jego obyczajowością - bohaterowie dzieła są przedstawicielami stanu szlacheckiego i wszystkiego, co się z nim wiąże (zwyczaje, obyczaje, stroje, tradycja), 5. charakterystyka psychologiczna postaci - każdy bohater jest silnie zindywidualizowany, posiada charakterystyczne cechy osobowe, które wpływają na jego postępowanie, kierują jego działaniem i są swoistym sumieniem, 6. czyny bohaterów podlegają kwalifikacjom etycznym - postępowanie bohaterów Pana Tadeusza jest nacechowane poczuciem dobra i zła oraz podlega ocenie nie tylko ogółu ale przede wszystkim sumieniu postaci, 7. inwokacja, odwołująca się do Muzy z prośbą o natchnienie - utwór rozpoczyna inwokacja, w której podmiot liryczny zwraca się do Matki Boskiej z prośbą o odzyskanie utraconej ojczyzny i przeniesienie do kraju dzieciństwa, 8. narrator wszechobecny i obiektywny - narrator dzieła jest wszechobecny i obiektywny, uczestniczy we wszystkich wydarzeniach i je relacjonuje, 9. realistyczny i drobiazgowy styl opisu - drobiazgowe opisy szlacheckiego ubioru, przedmiotów życia codziennego, realistyczne opisy natury i przyrody, 10. patetyczny styl opowiadania - utwór opowiada o rzeczach ważnych i wzniosłych, dotyczących przeszłości narodu, bieżących wydarzeń, 11. opisy scen batalistycznych - niezwykle plastyczny i dynamiczny opis potyczki, stoczonej z Moskalami w Księdze IX Bitwa, 12. opisy wstrzymujące akcję, charakterystyka postaci lub sytuacji - bardzo obszerne opisy przyrody ojczystej, dworu i postaci, wstrzymujące rozwój akcji, 13. rozbudowane porównania homeryckie - Mickiewicz stosuje rozbudowane nieraz na kilka czy kilkanaście wersów opisy zjawisk: „bo każda chmura inna, na przykład jesienna Pełźnie jak żółw leniwie, ulewą brzemienna, I z nieba aż do ziemi spuszcza długie smugi Jak rozwite warkocze, to są deszczu strugi” [Ks. III, 636-639], 14. miara wiersza – heksametr - trzynastozgłoskowiec, będący odpowiednikiem antycznego heksametru,10. patetyczny styl opowiadania - utwór opowiada o rzeczach ważnych i wzniosłych, dotyczących przeszłości narodu, bieżących wydarzeń, 15. opisy scen batalistycznych - niezwykle plastyczny i dynamiczny opis potyczki, stoczonej z Moskalami w Księdze IX Bitwa, 16. opisy wstrzymujące akcję, charakterystyka postaci lub sytuacji - bardzo obszerne opisy przyrody ojczystej, dworu i postaci, wstrzymujące rozwój akcji,

17. rozbudowane porównania homeryckie - Mickiewicz stosuje rozbudowane nieraz na kilka czy kilkanaście wersów opisy zjawisk 18. miara wiersza – heksametr - trzynastozgłoskowiec, będący odpowiednikiem antycznego heksametru, 19. podział na księgi - podział treści dzieła na dwanaście ksiąg, 20. wielowątkowość fabuły - w Panu Tadeuszu wyszczególnić można kilka wątków głównych: miłosny, patriotyczny, spór o zamek oraz liczne wątki poboczne, miedzy innymi spór o psy. Obyczaje i zwyczaje w Panu Tadeuszu: -Ustalony porządek zajmowania miejsc przy stole lub wspólnego wyjścia: taką kolejność wyznaczał wiek i sprawowane urzędy oraz płeć. Szczególnym szacunkiem darzono osoby starsze i cieszące się poważaniem ogółu. Przy stole wyjątkową uprzejmością darzono kobiety, którym mężczyźni, siedzący obok, usługiwali i podawali posiłki oraz dbali, by zawsze miały napój. Mężczyźni zazwyczaj zażywali po posiłkach tabaki, a wspólne kichanie i częstowanie się wyrażało szlachecki szacunek. Jedynie przy śniadaniu rezygnowano z zasiadania przy stołach. -Gościnność: brama do dworu zawsze stoi otwarta, co świadczyło o wyjątkowej otwartości i przyjazności jego mieszkańców. Sędzia również bardzo poważnie podchodził do swych gospodarskich obowiązków. Jako dobry gospodarz codziennie obchodził i doglądał swego majątku. Doceniał również ciężką pracę chłopów na roli. Ważnym elementem obyczaju była również kultura słowa i wypowiedzi. Rozmowy dotyczyły określonych tematów i prowadzone były w określony sposób. Wspólne biesiadowanie i konwersacje uważano za przejaw dobrego tonu i wychowania. -Polowanie: Natura, lasy, ziemia są wszechobecne w życiu szlachty, która jest pod ich przemożnym wpływem. Samo polowanie przybiera formę rytuału. Trwa od wschodu do zachodu słońca. Według tradycji najznakomitsze było polowanie na grubego zwierza – niedźwiedzia bądź też jelenia, ponieważ tylko zwierzęta, posiadające kły lub poroże, są godne szlacheckiego zainteresowania. Reszta zwierząt, na przykład zające przeznaczone są dla służby. Po zakończeniu polowania odbywała się tradycyjna i wystawna uczta przy ognisku, na której podawano staropolski bigos. -Grzybobranie: Wyprawy do lasu, na koźlarze, borowiki i rydze, były uważane za niezwykle cenną przyjemność. Strój na grzybobraniach był dodatkowo wzbogacony o słomkowy kapelusz i płócienne opończe. Mogły w nim uczestniczyć także kobiety. -Zajazdy i sejmiki szlacheckie: Sejmiki były przejawem szlacheckiej skłonności do kłótliwości, zwad i samosądów. Szlachta na sejmikach naradzała się i podejmowała decyzje w ważnych dla siebie sprawach. Zajazd natomiast to wyraz popędliwego charakteru szlachty. Dokonuje ona wówczas napaści i zajęcia majątku. -Biesiady w karczmach: są ważnym elementem w utrzymaniu poczucia wspólnoty. Tu szlachta rozmawia o ważnych dla nich sprawach, popijają trunki, wymieniają opinie. -Czarna polewka: Do sfery zwyczajów należało również podanie czarnej polewki mężczyźnie, któremu ojciec odmawiał prawa do starania się o rękę córki.

Opisy przyrody: Przyroda w Panu Tadeuszu stanowi integralną część świata przedstawionego. To kraina, w której przyroda jaśnieje mnogością barw, zapachów, odgłosów. Wszystko jest dynamiczne i pełne sił witalnych. Są tam pola malowane złotem pszenicy i srebrem żyta, odcinające się bielą gryki od zielonych i wijących się niczym wstęga łąk. Soplicowo zostaje wtopione w krajobraz, połączone z nim nierozerwalnymi więzami i trudno powiedzieć, czy to natura stanowi element życia ludzi, czy ludzie wkomponowani zostali w przyrodę. Przyroda towarzyszy człowiekowi w jego codzienności, wytycza rytm jego życia poprzez pory roku i pory dnia. Wschody i zachody słońca to wyznacznik czasu dla chłopów, pracujących w majątku Sędziego. Słońce ze swoją wędrówką po nieboskłonie wytycza rytm dnia – ludzie budzą się wraz z jego pojawieniem się i kończą dzień, gdy chyli się ku horyzontowi. Przyroda towarzyszy człowiekowi również w jego sferze emocjonalnej. Kiedy w Soplicowie panuje harmonia, a goście spędzają czas na rozrywkach, przyroda emanuje ciepłem, pięknem dnia, spokojem. W chwili, gdy Soplicowo jest zagrożone zajazdem nadciągają chmury i zaczyna padać deszcz, który zamienia się w burzę podczas bitwy z Moskalami. Przyroda współodczuwa, sama żyje. Mickiewicz dokonuje uosobienia i antropomorfizacji natury, nadając jej cechy fizyczne, psychologiczne i zachowania właściwe człowiekowi. Rola epilogu: Bez wątpienia miał on stanowić gorzkie podsumowanie utworu. Ukazanej w poemacie arkadyjskiej wizji społecznej harmonii w wolnej Rzeczpospolitej przeciwstawia rozbicie i upadek moralny środowiska emigranckiego. Epilog stanowi także rozrachunek z wizją ojczyzny umieszczoną na kartach poematu. Epilog ilustruje nam realia sytuacji narracyjnej – dopełnia tym samym obrazu narratora i uzasadnia utożsamienie go z autorem. Dowiadujemy się bowiem, że opowieść snuta była z perspektywy tęskniącego za ojczyzna emigranta, przebywającego w Paryżu. Z tego też powodu w kolejnych wersach Epilogu znów pojawia się idylliczny obraz ojczyzny, gdyż takim jawi się on w pamięci wygnańca. W Epilogu daje Mickiewicz również odpowiedź na pytanie o sens opiewania minionego obrazu ojczyzny. Włączając myślenie profetyczne wskazuje, że kiedyś, gdy Polska będzie wolna, taki zapis dawnej historii i obyczajowości będzie wywoływał wzruszenie w sercach czytających. Jest to zapowiedź wyrażonego kilka wersów dalej pragnienia, aby w odpowiednim czasie, po odzyskaniu niepodległości Inwokacja w Panu Tadeuszu: Inwokację rozpoczyna, na wzór antyczny, wzniosła apostrofa. Jednakże już tu zaznacza Mickiewicz swoja silną indywidualność, gdyż nie zwraca się do Muzy, ale do Litwy, Ojczyzny oraz w kolejnym, analogicznym zwrocie, do Matki Boskiej. To pod ich „patronatem” zamierza snuć pieśni o kraju lat dziecinnych.

Obraz Soplicowa: Na gospodarstwo Sopliców składa się dwór i gumno, czyli przyległe budynki i okolice. Pojmowanie dworku szlacheckiego, jako centrum polszczyzny jest nawiązaniem do myśli Jan Kochanowskiego oraz szerzej, do całego renesansowego ideału żywota człowieka poczciwego, a dokładniej poczciwego ziemianina. Status centrum polszczyzny uzyskało Soplicowo przede wszystkim dzięki postawie Sędziego, który pilnował dawnych obyczajów, stronił od nowości. Dlatego też widzimy go, jako gościnnego gospodarza, troszczącego się o wygodę i rozrywkę gości. Soplicowo wraz ze swoim tradycjonalizmem istnieje niejako poza czasem. Mamy wprawdzie dokładnie podany czas akcji, ale jest on użyty tylko w odniesieniu do wątków historycznych umieszczonych w utworze, bowiem codzienne życie mierzy się tam według zupełnie innego zegara. Wyznacza go cykl życia natury, w pełni sprzęgniętej z losem ludzkim. Doba odmierzana jest wschodami i zachodami słońca, czas odlicza się poprzez pory roku. Pozwala to pozostawać w oderwaniu od realiów społecznych 1811/ 1812 roku. Główne wątki: 1. wątek miłosny – najważniejszy i najbardziej znaczący w dziele, zaznaczający się wyraźnie we wszystkich księgach. Zarzewiem konfliktu między rodami była miłość Jacka Soplicy do Ewy Horeszkówny. Zakończona nieszczęśliwie i nigdy niespełniona doprowadza Jacka do zbrodni, a w następstwie do przywdziana habitu bernardyna. Najważniejsza miłość w dziele to jednak rodzące się uczucie między potomkami Ewy i Jacka, Zosią i Tadeuszem, mające tym szczęśliwy finał i kończące spór między rodzinami. 2. wątek narodowo – wyzwoleńczy (patriotyczny) – to przewijające się informacje o zbliżającej się wojnie z Moskalami i nadzieje na wyzwolenie ojczyzny spod jarzma zaborcy. Istotnym czynnikiem staje się próba wywołania powstania na Litwie, której podejmuje się ksiądz Robak. Świadectwo świetności dawnej Polski to narodowa tradycja i obyczajowość, tak bardzo podkreślana w życiu szlachty. Pamięć o narodowych bohaterach i wolnej ojczyźnie jest ciągle żywa w myślach bohaterów dzieła. 3. spór o zamek – pojawiający się już w pierwszej księdze dzieła. Jest jednym z powodów konfliktu między Horeszkami i Soplicami, którzy dostali po Targowicy część ziem Stolnika. Po latach zjawia się daleki krewny Horeszki, który postanawia odzyskać swoje dziedzictwo. W tym samym czasie zamkiem zaczyna interesować się Sędzia i to doprowadza do procesu o stary zamek. Po wielu perypetiach, kłótniach i zrywaniu ugody, spór o zamek kończy się w poprzez zawarcie małżeństwa między dziećmi zwaśnionych rodzin – Tadeuszem i Zosią. Wątki poboczne: 1. spór o Kusego i Sokoła – humorystyczne ujęcie konfliktu między Rejentem a Asesorem, którzy zaciekle i kilkakrotnie kłócą się o to, czyj pies jest lepszy. Próby ustalenia, który chart jest szybszy na polowaniu kończą się zazwyczaj niepowodzeniem i coraz większą zajadłością obu stron. Rozwiązaniem sporu jest pościg za zającem w finałowej części utworu, podczas którego okazuje się, że oba psy są równie dobre. 2. romans Telimeny i Tadeusza – nawiązany w wyniku pomyłki Tadeusza, opierający się na wzajemnych zalotach i umizgach. Po tym, jak Tadeusz rozumie swój błąd, Telimena nie zamierza zrezygnować z niego i zarzuca mu, że ją uwiódł. Początkowo nie godzi się również na zaręczyny

młodzieńca ze swoją wychowanicą, Zosią. Ostatecznie Tadeusz zostaje mężem Zosi, a Telimena żoną Rejenta. 3. zaloty Hrabiego i Telimeny – Hrabia zwraca uwagę na powabną kobietę, łączą ich wspólne zainteresowania i poglądy. Przed wyjazdem Hrabiego, Telimena daje mu swoją wstążkę, którą on przypina do swojego ubrania. Telimena jednak nie jest stała w uczuciach i szybko zwraca się ku Rejentowi. Kiedy Hrabia widzi ją jako narzeczoną innego, zarzuca jej niestałość, a ona chce porzucić Rejenta, jeśli tylko Hrabia natychmiast się z nią ożeni. Hrabia jednak odmawia. 4. gra Jankiela na cymbałach – scena finalna Pana Tadeusza. Jankiel, mistrz gry na cymbałach, daje popisowy koncert, a muzyka staje się tłem dla opowieści o przeszłej historii Polski. Jankiel w dźwiękach zamyka historię Konstytucji 3 Maja i Sejmu Czteroletniego, Targowicy, rzezi Pragi, powstanie legionów i marszu Dąbrowskiego do ojczyzny. Motywy literackie w Panu Tadeuszu: 1. motyw arkadii – taką wyidealizowaną krainą szczęśliwości, spokoju i ładu jest Soplicowo. To mały zamknięty świat, który swym mieszkańcom, uprzyjemniającym sobie życie polowaniem, grzybobraniem czy dyskusjami o etykiecie, zdaje się być krainą beztroski. Świat, który przepełniony jest dobrem, harmonią, w której żyją zarówno ludzie, jak i przyroda, w którym to, co złe jest chwilowe i ma swoje szczęśliwe zakończenie. Istotnym składnikiem owej arkadii jest wszechobecna natura, która dopełnia swoją istotą życie człowieka. Współgra ona z życiem bohaterów, urzeka ich swoim pięknem, a jednocześnie wyznacza rytm życia i pracy poprzez następstwo pór roku oraz wschody i zachody słońca. 2. motyw miłości nieszczęśliwej (miłość romantyczna) – to uczucie, które już od początku jest skazane na zagładę. Taka miłość rodzi się pomiędzy Jackiem Soplicą i Ewą Horeszkówną. Główną przeszkodą jest różnica majątkowa – ubogi szlachcic, jakim jest Jacek nie jest godzien, według ojca dziewczyny, jej ręki. Chociaż młodzi bardzo się kochają, ukrywają swoje uczucia. Podanie czarnej polewki definitywnie przekreśla nadzieje Jacka. Ostatecznie oboje nie znajdują szczęścia u boku innych partnerów – Jacek żeni się z dziewczyną, której nie jest w stanie pokochać, a Ewa zostaje żoną mężczyzny wybranego przez rodziców. 3. motyw miłości spełnionej – w Panu Tadeuszu mamy również miłość szczęśliwą, która jest swoistym dopełnieniem burzliwej i nieszczęśliwej miłości Jacka i Ewy. Po wielu latach ich dzieci zakochują się w sobie i doprowadzają tym samym do pogodzenia zwaśnionych rodów, niczym szekspirowska para Romeo i Julia. Jednak w tym przypadku nie ma samobójczej śmierci kochanków. Para staje na ślubnym kobiercu. Miłość Tadeusza i Zosi zaskakuje szczerością i prawdziwością uczuć, oboje nawzajem się uzupełniają i rozumieją. 4. motyw rodziny – rodzinę Sopliców łączą silne więzi, oparte na szczerym oddaniu i zaufaniu. Sędzia traktuje Tadeusza jak syna, jest odpowiedzialny za jego wychowanie i pragnie jego szczęścia. Soplicowska rodzina jest także ostoją dawnej tradycji i obyczajowości, które są przekazywane z pokolenia na pokolenia i stanowią ważny element życia w ich domu. Członkowie rodu darzą się wzajemnym szacunkiem, są dla siebie wsparciem w trudnych chwilach. Nawet Jacek Soplica, który żyje przez wiele lat poza rodziną, na obczyźnie, stara się mieć wpływ na wychowanie syna. 5. motyw ojczyzny – Soplicowo urasta w dziele do rangi małej ojczyzny, miejsca, które pozostaje niezmienione biegiem zdarzeń, w którym w każdym kącie starego dworku wyczuwa się szczególne przywiązanie do utraconej ojczyzny. Również świadomość przynależności do kraju, którego w tamtych czasach nie ma już na mapach Europy, jest silna i przekazywana z pokolenia na pokolenie.

Wspomnienia lat wolności i świetności ojczyzny są ciągle żywe i obecne w sercach bohaterów. Ta mała, nieomalże sielska ojczyzna, to odbicie całego narodu, z jego wadami i zaletami, z jego dorobkiem kulturowym, obyczajami i zwyczajami oraz z historycznym dziedzictwem. 6. motyw szlachcica – szlachta jest centralnym zbiorowym bohaterem utworu. Autor daje szeroki obraz tej warstwy społecznej, łącznie z jej wadami i zaletami. Przywiązuje szczególną wagę do dawnej tradycji szlacheckiej, dzięki czemu czytelnik poznaje styl szlacheckiego życia. 7. motyw dworku szlacheckiego – dworek szlachecki to ostoja tradycji i polskości, to miejsce staropolskiej gościnności i poszanowania innych z racji wieku i stanu. Soplicowo staje się symbolem patriotyzmu, miejscem, w którym nadal obecna jest żywa ojczyzna i pamięć o niej. 8. motyw Żyda – Jankiel, stary Żyd, jest Polakiem i patriotą. Jako postać utworu, która co prawda dość rzadko pojawia się na kartach dzieła, pozostaje on równorzędnym bohaterem, który bierze aktywny udział w kluczowych momentach akcji. To Jankiel, dzierżawiąc obie karczmy – jedną, należącą niegdyś do Stolnika i drugą, należącą do Sędziego – dokonał symbolicznego zjednoczenia wrogich sobie miejsc. To typ, który stara się bezkonfliktowo godzić ludzi, który czuje się Polakiem i krzewi polskość, przywożąc z podróży wiadomości z kraju i patriotyczne pieśni. 9. motyw muzyczny – w utworze znajdują się mistrzowsko opisane trzy koncerty. Koncert Wojskiego na rogu to barwna opowieść o łowach, zamknięta w muzycznych scenach. Drugim koncertem jest koncert żab, który zachwyca swą naturalnością Hrabiego. Porównuje go do „harf eolskich”. Trzeci koncert to koncert Jankiela na cymbałach, opisany w ostatniej księdze. Opiewa on historyczne wydarzenia z okresu Sejmu Czteroletniego i lat późniejszych. Kolejnymi uderzeniami w cymbały muzyk oddaje piękno pieśni żołnierskiej, opowiada o żołnierzu tułaczu i legionach polskich. 10. motyw malarski – opiera się na wiszących w Soplicowie obrazach, przedstawiających sławnych narodowych bohaterów: Kościuszkę, Reytana, Jasińskiego. Podkreśla jednocześnie polski charakter domu i patriotyzm jego mieszkańców. 11. motyw krajobrazu – Mickiewicz w niezwykle plastyczny sposób wpisuje szlachecki dworek z pobielonymi ścianami w krajobraz nadniemeńskiej Litwy. Oddaje piękno miejsca, poprzez barwne określenia i przestrzenność obrazu. Jest to jednocześnie krajobraz, który sam pamięta z lat dzieciństwa i który maluje oczami wyobraźni i miłością do miejsc, które zmuszony był opuścić. 12. motyw przyrody – przyroda w Panu Tadeuszu jest elementem bardzo istotnym. To swoisty bohater świata przedst...