Omówienie zagadnień egzaminacyjnych z Historii literatury polskiej PDF

Preview

Summary

Omówienie zagadnień egzaminacyjnych zHistorii literatury polskiejŚredniowieczeZagadnienia ogólneTemat śmierci w literaturze średniowiecznejW średniowieczu śmierć była zjawiskiem powszechnym – umierano licznie i przed naturalnym czasem. Jej wszechobecność spowodowała, że pojawiła się potrzeba, aby to...

Description

Omówienie zagadnień egzaminacyjnych z Historii literatury polskiej Średniowiecze Zagadnienia ogólne Temat śmierci w literaturze średniowiecznej W średniowieczu śmierć była zjawiskiem powszechnym – umierano licznie i przed naturalnym czasem. Jej wszechobecność spowodowała, że pojawiła się potrzeba, aby to zjawisko normalizować i przedstawiać w literaturze. Dodatkowo średniowiecze jest czasem prężnego rozwoju chrześcijaństwa i jego ogromnego wpływu na naukę i szeroko pojętą sztukę. Refleksja dotycząca umierania towarzyszyła piśmiennictwu chrześcijańskiemu od samych jego początków. Wyróżnić tu można np. prozatorskie traktaty, łączące eschatologiczne rozmyślania o umieraniu z praktycznymi wskazówkami. Wskazówki te zbierano i łączono w osobne traktaty, będące chrześcijańskimi podręcznikami „sztuki umierania”, czyli ars moriendi1. Ars moriendi była nieodłącznie związana z psychomachią2 rozgrywającą się nad konającym. Spór sił dobra i zła rozgrywał się w etapach: 1) kuszenie przez diabła – utwierdzanie w wierze przez anioła; 2) przypomnienie wszystkich popełnionych grzechów i próba odebrania umierającemu nadziei – jednoczesne pouczenia anielskie mające skłonić umierającego do uczucia żalu i prośby do Boga o łaskę; 3) pobudzanie chorego do buntu z powodu odczuwanych cierpień, podsycanie niechęci do rodziny i przyjaciół, ukazywanie ich jako hien czekających na spadek po umarłym – anielskie nakłanianie do cierpliwości; 4) wzbudzanie pychy i samouwielbienia – anioł zachęca do skromności i uznania wyższości woli Bożej; 5) próba przywiązania umierającego do dóbr doczesnych i wzniecenia żalu z powodu wszystkiego, co umierający musi pozostawić na ziemi – anioł pouczający o 1

Łac. sztuka umierania – motyw umierania w literaturze i sztuce średniowiecznej, częsty temat ikonograficzny. Występuje on także jako ars bene moriendi, czyli sztuka dobrego umierania. 2 Jeden ze średniowiecznych toposów, przedstawiający walkę cnoty (często personifikacji tychże cnót) i występku o duszę ludzką.

konieczności pozostawienia dóbr doczesnych i przypominanie o dobrowolnym ubóstwie Chrystusa. Wyobrażenia Śmierci: · Jeździec Apokalipsy galopujący ponad stosami ciał; · Megiera3 (kobieta) zlatująca na skrzydłach nietoperza; · Szkielet z kosą lub łukiem i strzałą, na wozie lub wierzchem na krowie lub wole. Najpospolitsze i najtrwalsze w literaturze i sztuce wyobrażenie śmierci nawiązywało do obrazu zmarłego człowieka. Między XII a XV wiekiem najpopularniejszym uosobieniem śmierci była postać płci żeńskiej, występująca w rozmaitych stadiach rozkładu, przysłonięta białym całunem, wyposażona w takie atrybuty, jak kosa, miecz, sierp. Dopiero u schyłku epoki obraz ten zastąpiło wyobrażenie oczyszczonego szkieletu. Już od XI wieku kontrastowano postacie żywe z poruszającymi się i przemawiającymi trupami. Na tym opiera się popularny w poematach francuskich, niemieckich, włoskich i łacińskich motyw „trzech żywych i trzech umarłych”4, spotykających się na polowaniu. Zmarli pouczają napotkanych młodzieńców o nietrwałości ludzkiej egzystencji i namawiają do pokuty oraz dbałości o duszę. Motyw triumfu śmierci – przedstawiający śmierć triumfującą, tzn. nieuniknioną i dotykającą każdego, niezależnie od jego statusu i czynów dokonanych za życia. Geneza motywu jest związana z Legendą o trzech żywych i trzech umarłych. Danse macabre5 – alegoryczny taniec, którego przedstawianie rozwinęło się w kulturze późnego średniowiecza (XIV i XV wiek), korowód ludzi wszystkich stanów z kościotrupem na czele, wyrażający równość wszystkich ludzi w obliczu śmierci. Popularność motywu powraca w baroku. Typy utworów podejmujących temat śmierci: LAMENTY POKUTNE – utwory liryczne, ich treścią jest żałosne zawodzenie umierającego wyznającego swoje grzechy, okazującego skruchę i błagającego o litość; u źródeł gatunku leży rytuał spowiedniczy, a także atmosfera psalmów pokutnych, zwłaszcza Psalmu 50 (Miserere mei Deus). „SKARGA UMIERAJĄCEGO” – [przekaz płocki] zwrotkowa pieśń o postaci abecedariusza (zwrotki rozpoczynają się od kolejnych liter 3

W mitologii greckiej jedna z Erynii, zrodzonych z krwi Uranosa pierwotnych bogiń zemsty. Megajra, której imię znaczy "zawistna", była odpowiedzialna za wywoływanie zawiści i zazdrości, a także doprowadzanie do zdrady i niewierności małżeńskiej. Od zlatynizowanej wersji jej imienia pochodzi określenie "megiera", oznaczające złośliwą, skłonną do kłótni kobietę. 4 Motyw zapoczątkowany przez legendę o trzech żywych i trzech umarłych – powstałą w średniowieczu opowieść o spotkaniu trzech młodzieńców z trzema zmarłymi. 5 Fr. taniec śmierci.

alfabetu), zapisana na zaginionym dziś kodeksie kościelnym z II połowy XV wieku powstałym w Płocku. Pieśń wykazuje uderzające podobieństwo do utworu czeskiego z tego samego wieku. Tematem utworu są cierpienia i lęki człowieka na łożu śmierci, otoczonego rodziną i przyjaciółmi, bojącego się sądu Bożego. Treść pieśni jest w większości monologiem moribunda6 i z grubsza odpowiada poszczególnym etapom ars moriendi. Moribundus jest niepewny swojego losu pośmiertnego, żałuje dóbr, które musi pozostawić na ziemi, postrzega swoją rodzinę i przyjaciół jako udających żal, a w rzeczywistości nie dbających o los jego duszy i czekających na spadek po nim. Następnie czuje się oszukany przez świat, który pociągając go swoimi urokami, przesłonił mu krótkość żywota. Wyznaje wszystkie swoje grzechy i żałuje ich: hołdował pieniądzom oraz rozpuście, nie święcił świąt, nie rozdawał jałmużny, nie dotrzymywał ślubów, nie składał ofiar Bogu. W środkowej części utworu następuje opis sytuacji, w której moribundus wygłasza swój monolog, uwydatniając odrębność ciała cierpiącego męki fizyczne od duszy, niepewnej swojej przyszłości i oddzielającej się od ciała. Następnie rozgrywa się psychomachia: choremu ukazują się trzy złe duchy, starające się pozyskać jego duszę, a jednocześnie nienazwana w tekście siła (utożsamiana z Aniołem Stróżem) podpowiadająca sposób na ocalenie. Moribundus ma zatem odbyć spowiedź, okazać skruchę i przyjąć ostatnie namaszczenie, uporządkować sprawy ziemskie: przekazać majątek dzieciom, złożyć ofiarę na Kościół, zapisać część dóbr przyjaciołom i spłacić długi. W części końcowej ponownie mamy do czynienia z monologiem umierającego, w którym zwraca się do Boga z prośbą o miłosierdzie, oraz następuje przypomnienie o tym, że męka konania czeka wszystkich ludzi bez wyjątku – przestroga dla wiernych. [przekaz wrocławski] dialog powstały na podłożu dwóch pieśni zwrotkowych Ach mój smętku, ma żałości… i Dusza z ciała wyleciała..., prawdopodobnie równolegle z przekazem płockim, zapisany przez duchownego należącego do kapituły wrocławskiej, liczący 76 wierszy. Utwór rozbija się wyraźnie na 2 części, z których pierwsza jest parafrazą pieśni Ach mój smętku, wypełnia ją dialog Chorego z otaczającymi go ludźmi, jednokrotnie wypowiada się Anioł. Redaktor tej wersji odstąpił od formuły abecedariusza, dostosowując tekst do formuły inscenizacyjnej. W udramatyzowany przekaz „Skargi umierającego” wpleciono piosenkę „Dusza z ciała wyleciała...”, przedstawiającą kontynuację sceny umierania człowieka zarysowanej w „Skardze..”. Dusza opuściwszy ciało przybywa na zieloną łąkę i rzewnie płacze, a na pytanie o przyczynę smutku odpowiada, że nie wie, dokąd

6

Łac. moribundus – osoba umierająca.

się teraz udać. Utwór zdradza podobieństwa do formuły średniowiecznych visiones7. W fabułach wizyjnych jednak wędrówka duszy miała cel poznawczy – po obejrzeniu miejsc „kary” i „nagrody” wracała do ciała, aby jego uzdrowiony właściciel mógł przekazać naukę innym ludziom. Dusza z omawianej piosenki przybywa na łąkę, symbolizującą miejsce oczekiwania, pobytu tymczasowego, zakończonego wędrówką do „królestwa niebieskiego”. WAŻNE! Średniowieczna przestrzeń zaświatowa była dwudzielna; czyściec jako autonomiczny obszar pojawił się dopiero w XII wieku i utrwalił się dwa stulecia później u Dantego. Łąki nie można z nim zatem utożsamiać. DIALOGI – rozgrywające się pomiędzy umierającym – niezindywidualizowanym, raczej odpowiednikiem moralitetowego8 Każdego – a Śmiercią; zasadniczo sprowadzały się do pytań i odpowiedzi przedstawiających szczegółowe objaśnienia poruszanych kwestii, jednak w związku z zaznaczającą się konfrontacją różnych postaw obojga rozmówców, zaliczało się ten rodzaj dialogów do tak zwanych „sporów" – w utworach takich przeciwstawiano wrogie sobie elementy, najczęściej personifikowane, które miały wykazać własną wyższość, udowodnić wartość reprezentowanych przez siebie racji. „ROZMOWA MISTRZA POLIKARPA ZE ŚMIERCIĄ” – dialog pochodzi z tego samego zapisu, co „Skarga umierającego”; jest niedokończony, luźno oparty na łacińskim pierwowzorze, składa się z trzech nierównej długości części: wstępu (invocatio), fragmentu narracyjno-opisowego (prepositio i narratio), oraz właściwego dialogu. Wstęp rozpoczyna się dwiema apostrofami: inwokacją do Boga oraz zwrotem bezpośrednio do słuchaczy, w których autor określa swój cel – pomnożenie boskiej chwały i pouczenie moralne, przypomnienie o nieuchronności umierania. W części narracyjno-opisowej następuje prezentacja sytuacji fabularnej oraz uczestników dialogu. Polikarpus jest „mędrcem wielkim”, który pewnego dnia, modląc się samotnie w kościele, spotyka Śmierć, na widok której potyka się przerażony (element komiczny i jednocześnie podkreślający jego niższość względem Śmierci). Śmierć przedstawiona jest jako rozkładający się trup kobiety, przepasany jedynie chustą, pozbawiony warg i nosa, z pożółkłą twarzą, wymachujący kosą. Okazuje Polikarpowi wyższość i pewne żartobliwe lekceważenie (następuje odwrócenie ról), on zaś boi się jej i traci pozycję mędrca, zadając jej pytania, na które nie zna odpowiedzi: o jej pochodzenie, o to skąd bierze się jej zaciekłość wobec ludzi, czy można ją przekupić, co zrobi, gdy wytraci wszystkich ludzi, co sądzić o lekarzach zapewniających o mocy stosowanych przez nich ziół, 7

Opowieści z zaświatów, wizje zaświatów. Moralitet – gatunek dramatyczny o tematyce religijnej. Ukazuje dzieje jednostkowego bohatera (pozbawionego cech indywidualnych, będącego uosobieniem ludzkości), wybierającego pomiędzy złem a dobrem, potępieniem a zbawieniem. 8

które i tak nie chronią przed śmiercią, czy można się przed nią ukryć itd. Pytania są naiwne i ostatecznie ośmieszają Polikarpa w oczach Śmierci. Narodziny Śmierci sięgają pierwszego grzechu, zerwania jabłka przez Ewę i skosztowania go przez Adama – śmierć jest zatem boską karą, nierozerwalnie związaną z grzechem; zwycięstwo nad nią odniósł jedynie „drugi Adam”, czyli Chrystus. Polikarp stara się udobruchać, być może nawet przekupić Śmierć kołaczem, ona jednak odtrąca dar i tłumaczy swoją zaciekłość wobec ludzi; otrzymała to zadanie od Boga i jest w tym dobra, stąd bierze się jej radość i zapał – z poczucia doskonałości we własnym zajęciu. Nieograniczona władza Śmierci – panuje nad wszystkimi, bez względu na ich stan – pojawia się motyw danse macabre! – enumeracja9 stanów podległych Śmierci, unaocznia równość wszystkich wobec umierania, niemożliwym jest także ukrycie się przed nią. Sąd Ostateczny – w jego trakcie Śmierć będzie prowadziła grzeszników do piekła – zarazem będzie głucha na ich błagania o przyjście i zakończenie wiecznych mąk. Z zagadnieniem śmierci łączą się również: EPITAFIA NAGROBNE – w Polsce pojawiły się już w XI wieku; EPICEDIUM – żałobny gatunek poetycki wyrażający żal w formie elegijnej skargi lub epickiej narracji, przesycony panegiryzmem; miały antyczny rodowód, dzieliły się na: comploratio (opłakiwanie), laudatio (opiewanie zmarłego i/lub jego rodziny i bliskich) i consolatio (pocieszenie); powstawały głównie w środowisku dworskim. W pigułce Motywy: ● Ars moriendi – sztuka umierania ● Psychomachia – spór sił dobra i zła (personifikacji cnót i grzechu) o duszę umierającego ● „Trzej żywi i trzej umarli” – na podstawie francuskiej legendy; zmarli pouczają młodzieńców o nietrwałości ludzkiej egzystencji, namawiają do pokuty i dbałości o duszę ● Triumf śmierci – śmierć nieunikniona, geneza związana jest z legendą o trzech żywych i trzech umarłych ● Danse macabre – tańczący korowód ludzi z różnych stanów i klas z kościotrupem na czele, wyraża równość wszystkich wobec śmierci Wyobrażenia śmieci:

9

Wyliczenie (środek stylistyczny).

● Jeździec Apokalipsy galopujący ponad stosami ciał; ● Megiera (kobieta) zlatująca na skrzydłach nietoperza; ● Ciało kobiece w różnych stopniach rozkładu; ● Szkielet z kosą lub łukiem i strzałą, na wozie lub wierzchem na krowie lub wole. Typy utworów: ● Lamenty pokutne – liryczne wyrazy żalu za grzechy, w źródle gatunku leży rytuał spowiedniczy ○ Skarga umierającego, przekazy płocki (abecedariusz)

i wrocławski

(udramatyzowany), II połowa XV wieku ● Dialogi – pomiędzy reprezentującym Każdego umierającym a Śmiercią ○ Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią, II połowa XV wieku ● Epitafia nagrobne – zwięzłe, krótkie utwory liryczne, często o panegirycznym charakterze, przeznaczone na nagrobek; raczej nie podejmowały tematu powodu zgonu, chyba że było nim zabójstwo ● Epicedia – żałobne utwory poetyckie wyrażające żal w formie elegijnej skargi lub epickiej narracji, przesycone panegiryzmem

Charakterystyka najważniejszych gatunków prozy średniowiecznej APOKRYF – pochodzi od gr. czasownika apokrypto – ukrywać; oznacza tekst, księgę ukrytą, schowaną, usuniętą, tajemną, niezrozumiałą lub niewiadomego pochodzenia. Pierwotnie pojawiła się na gruncie terminologii religijnej antycznej, później chrześcijańskiej, następnie znalazła zastosowanie w nazewnictwie filozoficznym, literackim i kulturowym. Z podstawowych znaczeń, nazwa ta odnoszona jest do: 1) Księgi sakralnej – zastrzeżonej wyłącznie dla wtajemniczonych, skrywanej przed niedopuszczanymi do nauk hermetycznych profanami 10, którym miały wystarczyć tylko księgi jawne; takie pojęcie apokryfu funkcjonowało w hellenistycznych religijno-filozoficznych systemach ezoterycznych. 2) Wyróżnianie apokryfów wiąże się z długim czasem (począwszy od schyłku II wieku) formowana się katolickiego kanonu ksiąg biblijnych Starego i Nowego Testamentu (dogmatycznie zatwierdzone przez Sobór Trydencki w 1546 – jako pisma natchnione uznano 46 ksiąg ST oraz 27 NT). Termin został przyjęty przez starożytnych pisarzy kościelnych i 10

Osoba niewyświęcona.

Ojców

Kościoła

jako

określenie

pism

(ksiąg)

religijnych

judaistycznych

(historyczne,

dydaktyczne,

prorockie)

i

starochrześcijańskich

niepewnego pochodzenia. Z uwagi na ich niejasne, tajemnicze pochodzenie i fałszywy charakter, wyrażający się często w fałszywym sygnowaniu dzieł imionami znanych postaci (zwłaszcza biblijnych), także ze względu na często błędną lub heretycką treść, wykluczano je z powszechnego obiegu i strzeżono dostępu przed wiernymi. Skład pism Biblii zgodny był z wczesną wersją łacińską św. Hieronima (Wulgata11 – cokolwiek jest poza pismami kanonicznymi, winno być zaliczone do apokryfów). Dzieła z klasy apokryfów właściwych pozorują przynależność do kanonu i utrzymane są zasadniczo w gatunkowych konwencjach pism biblijnych 3) Najszersze znaczeniowo rozumienie nazwy obejmuje wszelkie utwory stymulowane Biblią, w niemalże wszystkich językach, którymi mówili chrześcijanie. Dzieła apokryficzne podejmowały i realizowały w określonych konwencjach wypowiedzi biblijnych

te

wątki

niedopowiedziane

Pisma

Świętego,

które

w kanonicznym źródle,

np.

zostały

pominięte

bądź

dzieje pierwszych ludów

bezpośrednio po wygnaniu z raju, życie Marii Panny przed Zwiastowaniem, historia dzieciństwa Jezusa, losy Józefa-opiekuna itd.; apokryfy synchroniczne opisywały postacie, fakty, ważne okoliczności i realia, miały zaspokajać ciekawość średniowiecznych

odbiorców,

kształtować

moralnie,

dostarczały

wzorów

parenetycznych12; szczególnie uwydatniony był sens typiczny13. Coraz bardziej akceptowane były w VI w., a czas rozkwitu to schyłek średniowiecza. Najważniejszym dziełem apokryficznym polskiego średniowiecza jest Rozmyślanie o żywocie Pana Jezuza (Rozmyślanie przemyskie) powstałe prawdopodobnie w połowie XV wieku, zachowane w kopii sporządzonej na początku XVI w. Obszerny rękopis znajdował się do końca II WŚ w Bibliotece Kapituły Grekokatolickiej w Przemyślu – obecnie przechowuje się go w Bibliotece Narodowej w Warszawie. Brakuje w nim początku i sporego fragmentu zakończenia z opisem męki Chrystusa. Jest to „powieściowa” rekonstrukcja dziejów rodziny świętej, uwzględnia

m.in.

przemilczany w ewangeliach okres dzieciństwa Jezusa, szczegółowe opisy urody 11

Wulgata (łac. versio vulgata, przekład rozpowszechniony, popularny) – przekład Biblii na łacinę dokonany przez Hieronima ze Strydonu w latach 382–406 z języków oryginałów: hebrajskiego i greki. Przekład miał na celu dostarczenie Kościołowi jednolitego tekstu. 12 Literatura parenetyczna (pareneza – pouczenie) – utwory piśmiennicze kształtujące i propagujące wzory postępowania związane z odgrywaniem określonych ról społecznych. 13 Typ – określenie w teologii chrześcijańskiej oraz egzegezie biblijnej, dotyczące różnych zagadnień, wydarzeń, osób lub obiektów ze Starego Testamentu, które są traktowane jako zapowiedź tego co miało nastąpić w Nowym Testamencie.

Maryi i jej syna. Rozmyślanie przemyskie jest kompilacją rozmaitych źródeł, mozaiką cytatów, bogata skala słownictwa, od kolokwialnego po teologiczne i retoryczne. EPOS – pochodzi od gr. epos – słowo, wieść; także: epopeja, poemat heroiczny, poemat epicki) nazwa pojawiła się w staropolskim słownictwie literackim w XVI w. Wcześniej używano terminów carmen, carmen heroicum. Epos ukazuje bohaterskie czyny herosów, obowiązuje w nim styl wysoki oraz metrum heroiczne (heksametr daktyliczny, czyli wiersz zbudowany z 6 stóp daktylicznych, z których ostatnia jest katalektyczna, skrócona). Średniowiecze przejęło wiele zdobyczy starożytności, ale nie zaakceptowało klasycznej epopei. Nowe narody wytworzyły własny, różny od klasycznego, model eposu, określony przez ludową, narodową pieśń historyczną. EPOS RYCERSKI – opiewał cechy wzorca osobowego (PARENETYKA), które nowa cywilizacja uważała za najszczytniejsze: męstwo, prawość, lojalność wobec pana, waleczność i szlachetność (Pieśń o Rolandzie – XI w., Słowo o wyprawie Igora, Orlando szalony – XVI w., Jerozolima wyzwolona XVI w.). Ukazywał dzieje życia legendarnych, częściowo historycznych lub całkiem historycznych rycerzy na tle wydarzeń przełomowych dla danego

narodu.

W

okresie

średniowiecza

obok

ROMANSÓW

RYCERSKICH

(DWORSKICH) (we fr. np. Tristan i Izolda, XII/XIII w.), łączących elementy rycersko przygodowe z miłosnymi, pozostających w bliskim związku z epiką rycerską, powstawały prozaiczne opowieści rycerskie, pełne niewiarygodnych przygód i fantastyki (Historia o cesarzu Ottonie, XIII, różne wersje historii o Meluzynie, XIV w.). Romans pseudohistoryczny wykorzystywał biografie wybitnych postaci przeszłości (np. Aleksandra Wielkiego) lub obrosłe legendą wydarzenia dziejowe. Romans kreował postacie odznaczających się nieprzeciętną mądrością błaznów, górujących moralnie i intelektualnie nad możnymi i wykształconymi przeciwnikami (np. Marchołt). To utwór przedstawiający niezwykłe przygody i miłosne przeżycia rycerzy, którzy kochają i cierpią dla wybranej damy serca. GESTA – opowiadania o czynach cesarzy, królów, książąt, wodzów, a niekiedy także osób duchownych. Gatunek ten zwany także res gestae, wywodził się z piśmiennictwa starożytnego i legitymował się odległą genealogią. Tak np. niezachowane Prakseis (Dzieje) Aleksandra Wielkiego spisał jego nadworny historiograf Kallisthenes, a później inni autorzy starożytni. Ten gatunek epiki rycerskiej obejmował francuskie poematy z XI-XIII wieku, w których wydarzenia historyczne mieszają się ze zmyślonymi, zaś postacie prawdziwe, jak na przykład Karol Wielki, z fi...