P. Pleskot (red.), Z dziejów polskiej emigracji politycznej po 1939 roku. Ludzie, struktury, idee, Warszawa 2019, ss. 464 PDF

Preview

Summary

centralny projekt badawczy IPN Polska emigracja niepodległościowa 1945–1990 i n s t y t u t pa m i ę c i n a r o d o w e j komisja ścig ania zbrodni pr zeciwko narodowi pol skiemu pod redakcją Patryka Pleskota WARSzAWa 2019 Recenzenci prof. dr hab. Krzysztof Tarka dr Wojciech Jerzy Muszyński Redakc...

Description

Accelerat ing t he world's research.

P. Pleskot (red.), Z dziejów polskiej emigracji politycznej po 1939 roku. Ludzie, struktury, idee, Warszawa 2019... Patryk Pleskot

Related papers

Download a PDF Pack of t he best relat ed papers 

centralny

projekt badawczy

IPN Polska emigracja niepodległościowa 1945–1990

i n s t y t u t pa m i ę c i n a r o d o w e j komisja ścig ania zbrodni pr zeciwko narodowi pol skiemu

pod redakcją Patryka Pleskota

WARSzAWa 2019

Recenzenci prof. dr hab. Krzysztof Tarka dr Wojciech Jerzy Muszyński Redakcja Anna Zawadzka Korekta Anna Kaniewska Indeks Łukasz Rybak Projekt okładki Sylwia Szafrańska Skład Marcin Koc

Druk i oprawa Legra Sp. z o.o. ul. Albatrosów 10c 30-716 Kraków

© Copyright by Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2019

ISBN 978-83-8098-623-7 Zapraszamy www.ipn.gov.pl www.ipn.poczytaj.pl

spis treści

· Wstęp

patryk pleskot

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7

cień wojny

·

maciej żuczkowski „Na ręce Wasze przesyłam pocztę nadesłaną z kraju ...”. Łączność PPS-WRN z KZ PPS. Przyczynek do badania zagadnienia łączności między okupowanym krajem a rządem RP na uchodźstwie . . . . . 13

·

krzysztof a. tochman Cichociemni na Bałkanach. Zarys działalności polskich spadochroniarzy w Jugosławii w latach 1943–1944 . . . . . . . . . . . 40

portrety zbiorowe: ludzie i struktury

·

janusz wróbel Polacy na Dalekim Wschodzie w latach 1918–1957 (rekonesans badawczy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

·

rafał sierchuła Środowisko Organizacji Polskiej na emigracji w latach 1939–1949 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

·

łukasz wolak Środowisko Zjednoczenia Polskich Uchodźców w RFN. Przyczynek do badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

·

krzysztof kaczmarski Instytucje imienia Romana Dmowskiego w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219

·

robert witalec Historia Polskiego Narodowego Komitetu Demokratycznego. Wyzwania badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271

·

jan wiktor sienkiewicz Polska architektura i plastyka na emigracji inspirowana obchodami Milenium Chrztu Polski w 1966 roku . . . . . . . . . 296

portrety indywidualne

·

marek wierzbicki Biografia Jana Prota (1891–1957) jako przykład ścieżki życia postaci spoza elity politycznej emigracji powojennej . . . . . . . 321 5

·

milena przybysz-gralewska Współpraca Jerzego Giedroycia z Antonim Pospieszalskim, londyńskim publicystą działu religijnego „Kultury” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343

·

Małgorzata Choma-Jusińska Drogi książki emigracyjnej do kraju. Na marginesie korespondencji i wspomnień Jerzego Kulczyckiego . . . . . . . 361

epoka „solidarności”

·

patryk pleskot Akcenty solidarnościowe w aktywności kulturalnej polskiej diaspory w Australii w latach 1980–1989 (wybrane przykłady) . . . . 391

·

jacek tebinka Polityka rządu Margaret Thatcher wobec polskich emigrantów w okresie stanu wojennego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410 noty o autorach

429

wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434 ·

indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442 ·

Patryk Pleskot

wstęp

W 2011 r. ówczesne Biuro Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej wprowadziło nowy, priorytetowy projekt badawczy – jeden z Centralnych Projektów Badawczych (CPB) – pt. „Polska emigracja polityczna 1939–1990”, stawiający sobie za cel wszechstronną charakterystykę polskiej emigracji politycznej w okresie od wybuchu II wojny światowej do upadku PRL i przekazania Lechowi Wałęsie insygniów władzy prezydenckiej przez Ryszarda Kaczorowskiego. Na czele kilkudziesięcioosobowego zespołu badawczego stanął dr hab. Sławomir Łukasiewicz z lubelskiego oddziału IPN. Zespół skupiał zarówno pracowników Instytutu, jak i współpracowników zewnętrznych: od magistrów po profesorów zwyczajnych. Celem jego powołania było nie tylko zapewnienie poszczególnym naukowcom możliwości publikowania wyników ich indywidualnych badań, lecz także – w miarę ograniczonych możliwości – stworzenie projektów zbiorowych, najlepiej o monograficznych ambicjach. W 2012 r. wykrystalizował się ramowy plan działań w obrębie tematycznych modułów projektu. W jego wyniku powstało m.in. zbiorowe opracowanie na temat podejmowanych na świecie inicjatyw solidarnościowych z udziałem Polonii1. Ostatecznie nie udało się wypracować formuły pozwalającej na stworzenie monografii poświęconej historii polskiej emigracji politycznej od 1939 r., jednak cennym efektem pierwszych lat prac projektowych stało się zbiorcze opra1 Za naszą i waszą „Solidarność”. Inicjatywy solidarnościowe z udziałem Polonii podejmowane na świecie (1980–1989), t. 1–2, red. P. Pleskot, Warszawa 2018.

7

cowanie Polska emigracja polityczna 1939–1990. Stan badań pod redakcją Sławomira Łukasiewicza2. Pod koniec 2015 r. nastąpiła zmiana na stanowisku koordynatora projektu3, rok później, na kanwie zmian w kierownictwie i strukturze IPN (m.in. podziału Biura Edukacji Publicznej na Biuro Badań Historycznych i Biuro Edukacji Narodowej), doszło z kolei do reformy funkcjonowania Centralnych Projektów Badawczych w obrębie Instytutu. Od początków 2017 r. emigracyjny CPB zyskał nową formę i nową nazwę („Polska emigracja niepodległościowa 1945–1990”), a także nowego koordynatora – dr Małgorzatę Ptasińską, specjalizującą się m.in. w badaniach nad środowiskiem paryskiej „Kultury” i Polonii szwajcarskiej4. Oprócz pojedynczych opracowań i zbiorczych analiz w ramach emigracyjnego projektu zostały wydane „klasyczne” materiały typu case studies, prezentujące w jednej publikacji wyniki aktualnych prac różnych członków CPB. Najlepszym przykładem tego typu wydawnictwa są Emigracyjne miscellanea5. Takie książki pojawiają się zresztą również w ramach innych ogólnopolskich projektów badawczych IPN6. Do tej właśnie kategorii zalicza się niniejsza publikacja. Nie oferuje ona całościowego ujęcia danego zagadnienia czy grupy tematów związanych z migration studies, lecz prezentuje zainteresowania znacznej części członków zespołu u progu nowej fazy, w jaką wszedł w 2017 r. emigracyjny CPB. Można ją nazwać kolażem tematów, a nawet podejść badawczych. Ta różnorodność jest rezultatem odmiennych zainteresowań i dróg naukowych oraz różnej przynależności instytucjonalnej autorów poszczególnych tekstów.

2 Polska emigracja polityczna 1939–1990. Stan badań, red. S. Łukasiewicz, Warszawa 2016. 3 Sławomira Łukasiewicza zastąpił Patryk Pleskot. 4 Zob. np. M. Ptasińska-Wójcik, Z dziejów Biblioteki Kultury 1946–1966, Warszawa 2006; por. A.J. Bohdanowicz, W. Bułhak, A. Friszke, M. Ptasińska-Wójcik, K. Tarka, Stan badań nad emigracją i źródła do jej dziejów. Dyskusja, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2010, nr 1, s. 15–36. 5 Emigracyjne miscellanea. Studia z dziejów polskiej emigracji politycznej 1939–1990, red. S. Łukasiewicz, Warszawa 2017. 6 Zob. np. Naukowcy władzy, władza naukowcom. Studia, red. P. Franaszek, Warszawa 2010 (w ramach CPB „Władze PRL wobec środowisk twórczych, dziennikarskich i naukowych”).

8

Bezpośrednim impulsem do stworzenia tej publikacji stało się spotkanie uczestników projektu w malowniczym pałacyku w Palczewie, zorganizowane we wrześniu 2016 r. przez ówczesnego koordynatora dr. hab. Patryka Pleskota. Spotkanie było okazją do zaprezentowania wyników szczegółowych badań, a także do inspirujących dyskusji. W części rozmów wzięło udział świeżo wówczas mianowane kierownictwo Biura Badań Historycznych: dr hab. Mirosław Szumiło i dr Paweł Libera. Prezentowany tom nie jest jednak dokładnym odbiciem palczewskiego spotkania. Nie wszyscy uczestnicy obrad napisali artykuły, zarazem nie wszystkie publikowane teksty powstały na kanwie wygłoszonych referatów. Także struktura książki jest inna niż plan seminarium. Proponowany układ tekstów jest do pewnego stopnia umowny. Pierwsza część została zatytułowana Cień wojny i – jak sama nazwa wskazuje – skupia się na wątkach emigracyjnych związanych z II wojną światową, a ściślej: relacjami „polskiego Londynu” ze strukturami konspiracyjnymi na terenach okupowanych przez państwa Osi. Najpierw Maciej Żuczkowski z centrali IPN analizuje zagadnienie łączności między działaczami socjalistycznymi w Wielkiej Brytanii i okupowanej Polsce. Następnie Krzysztof A. Tochman z rzeszowskiego oddziału Instytutu porusza problematykę obecności „cichociemnych” na Półwyspie Bałkańskim. Licząca największą liczbę tekstów część Portrety zbiorowe dotyczy zarówno samych działaczy emigracyjnych (w ujęciu zbiorowym), jak i tworzonych przez nich struktur. W najdalsze rejony (w rozumieniu geograficznym i chronologicznym) zabiera czytelnika Janusz Wróbel z łódzkiego oddziału IPN, malując panoramiczny obraz Polonii na Dalekim Wschodzie w pierwszej połowie XX w. Kolejne trzy teksty skupiają się na organizacjach emigracyjnych stworzonych po 1945 r. Najpierw Rafał Sierchuła z Oddziału IPN w Poznaniu omawia środowisko Organizacji Polskiej w pierwszych latach powojennych. Szerszą perspektywę chronologiczną przyjmuje badacz niezależny Łukasz Wolak, kreśląc zbiorową charakterystykę działaczy Zjednoczenia Polskich Uchodźców w Niemczech. Krzysztof Kaczmarski z rzeszowskiego oddziału IPN porusza z kolei słabo rozpoznane wątki działalności emigracyjnych instytucji, których patronem jest Roman Dmowski. Środowiskami ludowymi zajmuje się za to Robert Witalec (również z rzeszowskiego oddziału IPN), który wylicza wyzwania badawcze 9

stojące przed badaczami dziejów Polskiego Narodowego Komitetu Demokratycznego. Na koniec prof. Jan Wiktor Sienkiewicz z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika proponuje artykuł niezwiązany wyłącznie z zagadnieniami politycznymi: na przykładzie obchodów milenium chrztu Polski omawia bowiem przykłady polskich dzieł sztuki tworzonych na emigracji. Czwarta część, zatytułowana Portrety indywidualne, zawiera teksty przynależne do biograficznych studiów przypadku i analizy epistolografii. Profesor Marek Wierzbicki – pracownik kieleckiej delegatury IPN i wykładowca na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim – przedstawia biografię Jana Prota, potwierdzając potrzebę badań nie tylko osobistości z pierwszego szeregu, lecz również mniej znanych działaczy. Milena Przybysz-Gralewska z łódzkiego oddziału IPN analizuje z kolei korespondencję między „Księciem” z Maisons-Laffitte – Jerzym Giedroyciem – a publicystą z Londynu Antonim Pospieszalskim, zaliczającym się raczej właśnie do drugiego szeregu emigracyjnych autorów. Małgorzata Choma-Jusińska z lubelskiego oddziału IPN skupia się zaś na korespondencji znanego działacza Jerzego Kulczyckiego, porusza na tej podstawie fascynujące zagadnienie dróg transportu do PRL książek wydawanych na emigracji. Najpóźniejsza chronologicznie część, podobnie jak pierwsza, powstała zgodnie z chronologią wydarzeń: dotyczy bowiem epoki „Solidarności” – lat osiemdziesiątych. Najpierw dr hab. Patryk Pleskot z warszawskiego oddziału IPN i Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Oświęcimiu na wybranych przykładach opisuje akcenty solidarnościowe w aktywności kulturalnej polskiej diaspory w Australii w latach 1980–1989, potem zaś prof. Jacek Tebinka z Uniwersytetu Gdańskiego przedstawia założenia brytyjskiej polityki rządu Margaret Thatcher wobec polskiej emigracji i Polonii, rewidując stereotypowe wyobrażenia o wielkiej życzliwości ekipy Partii Konserwatywnej dla sprawy „Solidarności” i Polaków.

··· Redaktor tomu chciałby bardzo podziękować recenzentom opracowania – prof. Krzysztofowi Tarce i dr. Wojciechowi Muszyńskiemu – za cenne uwagi i wskazówki. Wyrazy wdzięczności należą się także całemu zespołowi redakcyjnemu, z dr Magdaleną Baj na czele. 10

cień wojny

Maciej Żuczkowski

„na ręce wasze przesyłam pocztę nadesłaną z kraju...”. łączność pps-wrn z kz pps. przyczynek do badania zagadnienia łączności między okupowanym krajem a rządem rp na uchodźstwie

W czasie II wojny światowej socjaliści, podobnie jak inne polskie partie polityczne, posiadali struktury w okupowanym kraju, jak również przedstawicielstwo funkcjonujące za granicą – najpierw we Francji, a po jej kapitulacji w Wielkiej Brytanii. Odmiennie jednak niż w wypadku pozostałych największych, wywodzących się z II RP ugrupowań politycznych, kierownictwo partii pozostało w Warszawie1. Fundamentalne znaczenie dla realizacji wyznaczonych przez nie celów politycznych miała łączność utrzymywana między krajowym Centralnym Komitetem Wykonawczym (CKW) Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), występującej wówczas pod kryptonimem „Wolność-Równość-Niepodległość” (WRN)2, a Centralnym Komitetem Wykonawczym PPS Zagranicą/Komitetem Zagranicznym (KZ) PPS w Paryżu, a następnie w Londynie. Niniejszy artykuł jest próbą opisania tego zagad1 A. Friszke, Rząd na obczyźnie wobec państwa podziemnego w Kraju [w:] Władze RP na obczyźnie podczas II wojny światowej, red. Z. Błażyński, Londyn 1994, s. 567. O wzajemnych relacjach między krajowym kierownictwem PPS-WRN a emigracyjnymi socjalistami zob. M. Żuczkowski, Stosunek Polskiej Partii Socjalistycznej „Wolność-Równość-Niepodległość” do rządu gen. Władysława Sikorskiego [w:] O niepodległość i socjalizm, red. K. Piskała, M. Żuczkowski (w druku). 2 PPS-WRN to przyjęta w historiografii nazwa dla najważniejszego (ale nie jedynego) konspiracyjnego ugrupowania socjalistów odwołującego się do przedwojennej PPS. Ze względów konspiracyjnych do maja 1944 r. partia formalnie posługiwała się nazwą WRN. Dopiero wówczas jej kierownictwo podjęło decyzję o powrocie do tradycyjnej nazwy PPS (zob. Komunikat CKW PPS, „Robotnik” 1944, nr 8060/1, 18 VI 1944). W historiografii jednak dla ułatwienia i odróżnienia od innych nurtów konspiracji socjalistycznej zwykło się pisać o PPS-WRN dla całego okresu okupacji.

13

nienia. Jego celem jest jednak nie tyle analiza zawartości poczty i depesz, ile przede wszystkim przedstawienie sposobów przekazywania informacji i materiałów oraz kanałów i organizacji łączności między CKW WRN a CKW/KZ PPS. Jeszcze ważniejsza jest ocena tej łączności w kontekście działalności ruchu socjalistycznego i prowadzonej przezeń polityki. Kwestia łączności między socjalistami przebywającymi w okupowanym kraju a znajdującymi się na uchodźstwie jest także istotnym przyczynkiem do badania zagadnienia łączności między krajem a uchodźstwem, nadal słabo rozpoznanego, a bardzo ważnego dla zrozumienia ich wzajemnych relacji.

Stan badań i źródła Analiza zagadnienia omawianego w niniejszym artykule stanowi tylko wycinek badań nad historią ruchu socjalistycznego w czasie II wojny światowej. Dysponujemy wieloma publikacjami dotyczącymi tego tematu, spośród których za najważniejsze w kontekście podjętej tu problematyki należy uznać monografie Doroty Urzyńskiej3 i Krzysztofa Dunin-Wąsowicza4. Można w nich odnaleźć sporo informacji o łączności między ośrodkami socjalistów – krajowym i zagranicznym, ale uzupełniają one jedynie główne wątki narracji. Podobnie sprawa wygląda z publikacjami dotyczącymi łączności cywilnej kraju z wychodźstwem, którą najpełniej omówił Waldemar Grabowski5. Skoncentrował się on jednak na łączności rządu RP na uchodźstwie z Delegaturą Rządu na Kraj, jedynie na marginesie podając informacje przydatne przy analizie interesującego nas w niniejszym artykule zagadnienia. Dysponujemy jedynie nielicznymi materiałami, które bezpośrednio dotyczą funkcjonowania łączności między socjalistami. Odnoszą się one niemal wyłącznie do nieudanych prób nawiązania kontaktu radiowego i nie pozwalają na wyjaśnienie podstawowych kwestii. Bardzo często zmuszeni jesteśmy 3 D. Urzyńska, Polski ruch socjalistyczny na obczyźnie w latach 1939–1945, Poznań 2000. 4 K. Dunin-Wąsowicz, Polski ruch socjalistyczny 1939–1945, Warszawa 1993. 5 W. Grabowski, Polska tajna administracja cywilna 1940–1945, Warszawa 2003, s. 51–105; idem, Kurierzy cywilni („kociaki”) na spadochronach. Zarys problematyki [w:] Si vis pacem, para bellum. Bezpieczeństwo i polityka Polski. Księga jubileuszowa ofiarowana profesorowi Tadeuszowi Dubickiemu, red. R. Majzner, Częstochowa–Włocławek 2013, s. 175–199.

14

wyciągać wnioski na podstawie informacji pojawiających się na marginesie znacznie wówczas ważniejszych zagadnień politycznych. Tak jest w wypadku kluczowego dla badania całej historii PPS-WRN tomu „My tu żyjemy jak w obozie warownym”. Listy PPS-WRN Warszawa–Londyn 1940–1945, zawierającego korespondencję między krajowymi socjalistami spod znaku WRN a ich współpracownikami z KZ PPS, przede wszystkim między Zygmuntem Zarembą a Adamem Ciołkoszem6. Na marginesie zawartej w tomie wymiany poglądów można odnaleźć informacje pozwalające na wniknięcie w techniczną stronę łączności socjalistów. Za takie należy uznać: daty sporządzenia poszczególnych listów i terminy ich dotarcia do rąk adresatów, numery wysłanych i otrzymanych listów, a także informacje o zawartości przesłanych poczt. Wzmianki dotyczące łączności znajdują się ponadto we wspomnieniach polityków wywodzących się z WRN i z KZ PPS: Adama Ciołkosza7, Lidii Ciołkoszowej8, Adama Pragiera9 i Zygmunta Zaremby10. Najważniejsze dokumenty dotyczące technicznej strony łączności socjalistów są przechowywane w Studium Polski Podziemnej (SPP) w Londynie. Źródła zgromadzone w innych archiwach mają charakter jedynie uzupełniający.

CKW WRN i KZ PPS Aby zrozumieć znaczenie łączności między CKW WRN a KZ PPS, niezbędne jest chociaż zwięzłe omówienie historii ruchu socjalistycznego w czasie II wojny światowej11. Pod koniec września 1939 r., jeszcze w czasie obrony stolicy, uchwałą Warszawskiego Okręgowego Komitetu Robotniczego PPS zostały rozwiązane struktury partyjne w oblężonym mieście, a następnie decyzja ta została rozszerzona przez CKW PPS na cały kraj. Jednakże już 6 „My tu żyjemy jak w obozie warownym”. Listy PPS-WRN Warszawa–Londyn 1940–1945, Londyn 1992. 7 A. Ciołkosz, Kartki z przeszłości, „Zeszyty Historyczne” (Paryż) 1980, z. 51, s. 3–54. 8 L. Ciołkoszowa, Spojrzenie wstecz, rozmowy przeprowadził A. Friszke, Paryż 1995. 9 A. Pragier, Czas przeszły dokonany, Londyn 1966. 10 Z. Zaremba, Wojna i konspiracja, Londyn 1957 (wyd. pol. Kraków 1991). W niniejszym tekście wykorzystano wydanie krajowe i do niego jest odesłanie w przypisach. 11 Najpełniej zagadnienie to omówił Krzysztof Dunin-Wąsowicz, Polski ruch socjalistyczny...

15

w połowie października trzech członków ścisłego przedwojennego kierownictwa partii – Tomasz Arciszewski, Kazimierz Pużak i Zygmunt Zaremba – we współpracy z bliskimi im politycznie przywódcami warszawskich struktur PPS utworzyło organizację pod kryptonimem „Wolność-Równość-Niepodległość”, będącą z założenia konspiracyjną emanacją ruchu socjalistycznego12 i tak właśnie traktowaną przez rząd RP na uchodźstwie oraz jego krajowe agendy wojskowe i cywilne, a także pozostałe konspiracyjne stronnictwa polityczne. Wykorzystując ten fakt, kierownictwo WRN przystąpiło do realizacji swojego programu politycznego, który zakładał przede wszystkim wzmocnienie pozycji krajowych, konspiracyjnych struktur politycznych względem rządu RP na uchodźstwie, jak również uniemożliwienie rządowi podejmowania jakichkolwiek decyzji wiążących, dotyczących przyszłego ustroju odrodzonej Polski13. Od samego początku WRN starał się włączyć do swoich działań socjalistów przebywających na uchodźstwie14. Niedługo po utworzeniu WRN okazało się jednak, że nie jest on jedynym konspiracyjnym ugrupowaniem odwołującym się do dziedzictwa PPS. Wokół kilku przedwojennych czołowych działaczy partii, którzy z różnych po...