P. Pleskot (oprac.), Księża i dyplomaci. Spotkania pracowników amerykańskich placówek dyplomatycznych w PRL z przedstawicielami Kościoła w świetle dokumentów (1974–1988), Warszawa 2021, ss. 456 PDF

Preview

Summary

KSIĘŻA I DYPLOMACI Księża i dyplomaci dok B5.indd 1 20/09/2021 12:12 TOM ? D O K U M E N T Y centralny projekt badawczy IPN Władze komunistyczne wobec Kościołów i związków wyznaniowych w Polsce 1944–1989 Publikacja powstała w ramach serii wydawniczej „Kościół katolicki w dokumentach” (red. naukowy...

Description

KSIĘŻA I DYPLOMACI

Księża i dyplomaci dok B5.indd 1

20/09/2021 12:12

TOM ?

D O K U M E N T Y

centralny

projekt badawczy

IPN Władze komunistyczne wobec Kościołów i związków wyznaniowych w Polsce 1944–1989

Publikacja powstała w ramach serii wydawniczej „Kościół katolicki w dokumentach” (red. naukowy serii: dr hab. Rafał Łatka)

Księża i dyplomaci dok B5.indd 2

20/09/2021 12:12

INSTYTUT PAMIĘCI NARODOWEJ KOMISJA ŚCIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU

KSIĘŻA I DYPLOMACI

Spotkania pracowników amerykańskich placówek dyplomatycznych w PRL z przedstawicielami Kościoła w świetle dokumentów (1974–1988)

opracowanie naukowe i wprowadzenie Patryk Pleskot

WARSZAWA 2021

Księża i dyplomaci dok B5.indd 3

20/09/2021 12:12

Recenzent dr Marta Marcinkiewicz ks. dr Jarosław Wąsowicz Projekt okładki Sylwia Szafrańska

Redakcja Krzysztof Gajowiak

Korekta Maria Aleksandrow

Indeks Alicja Lis Skład i łamanie Marcin Koc Zdjęcia na okładce:

Druk i oprawa

© Copyright by Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2021 ISBN ? Seria „Dokumenty”: tom ?

Zapraszamy www.ipn.gov.pl www.ipn.poczytaj.pl

Księża i dyplomaci dok B5.indd 4

20/09/2021 12:12

SPIS TREŚCI Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7

Wykaz dokumentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . DOKUMENTY Prymasi, sekretarze, doradcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

25 41

Najważniejsze kontakty w Episkopacie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ks./bp Jerzy Dąbrowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . abp/kard. Franciszek Macharski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . bp/abp Bronisław Dąbrowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . bp Czesław Domin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . abp Jerzy Stroba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . bp Henryk Gulbinowicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . bp Jan Michalski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . bp Alfons Nossol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . bp Ignacy Tokarczuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

98 98 158 207 224 247 259 266 275 281

Biuro Prasowe i Sekretariat Episkopatu Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286 ks. Jan Bartecki i ks. Alojzy Orszulik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286 ks. Franciszek Gościński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314 Najważniejsze kontakty wśród księży i zakonników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Księża z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . o. Honoriusz Kowalczyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ks. Henryk Jankowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ks. Józef Gorzelany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ks. Józef Życiński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Księża z kościoła akademickiego św. Anny w Warszawie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ks. Roman Indrzejczyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ks. Jan Sikorski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

323 323 339 348 368 377 386 394 397

Epilog: przedstawiciele innych wyznań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402 Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421 Najważniejsza bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425 5

Księża i dyplomaci dok B5.indd 5

20/09/2021 12:12

Aneks: chronologiczny spis dokumentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435 Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449

Księża i dyplomaci dok B5.indd 6

20/09/2021 12:12

WPROWADZENIE W połowie lat siedemdziesiątych kontrwywiad „cywilny” PRL (czyli Departament II Ministerstwa Spraw Wewnętrznych) zainicjował wieloletnią akcję, którą być może na­ leży uznać za jeden z jego największych sukcesów – sprawę obiektową „Tajfun”1. Nie udało się odnaleźć wniosku o jej zatwierdzenie, dlatego trudno określić dokładną datę jej rozpoczęcia. Najstarsze dokumenty, które wiążą się z „Tajfunem”, sięgają 1974 r. Operacja weszła w fazę systematycznej realizacji najpewniej rok później. W bardzo dużym uproszczeniu można stwierdzić, że w ramach SO „Tajfun” w spo­ sób tajny otwierano paczki/worki z korespondencją dyplomatyczną przesyłaną na lot­ nisko Okęcie przez kurierów z zachodnich placówek dyplomatycznych znajdujących się w Warszawie – z ambasadą Stanów Zjednoczonych na czele. Nie trzeba dodawać, że było to pogwałcenie podstawowych norm prawa międzynarodowego. Korespondencję przechwytywano przy okazji przeprowadzania lotniskowych ope­ racji transferowo-celnych. Krótki odcinek między kurierem ambasady, do której miała trafić paczka, a samolotem, obsadzali tajni współpracownicy SB, tzw. kontakty służbowe, i funkcjonariusze Departamentu II MSW. Kontrwywiad sterował też całą procedurą – to z inspiracji SB utworzono chociażby stanowisko kierownika magazynu importowego, przez który przechodziła poczta dyplomatyczna. Mimo wszystko zadanie nie było łatwe, a odprawa paczek (realizowana formalnie w skróconym, dyplomatycznym trybie) nie mogła trwać zbyt długo – w przeciwnym wypadku zachodni dyplomaci od razu nabraliby podejrzeń. W kącie jednego z oficjal­ nych pomieszczeń tranzytowych zakamuflowano otwór, przez który po drabinie scho­ dziło się do niewielkiego pomieszczenia, gdzie pracowało – jak można przypuszczać na podstawie źródeł – najczęściej dwóch lub trzech zaufanych funkcjonariuszy. To oni delikatnie rozrywali pieczęcie i możliwie szybko fotografowali zawartość, po czym pieczętowali przesyłki na nowo. Dysponowali całymi półkami najróżniejszych pod­ robionych pieczęci, które w ścisłej konspiracji dostarczały m.in. Świdnickie Zakłady Artykułów Technicznych2. To była jednak dopiero połowa drogi. Kiedy ponownie zamknięte paczki trans­ portowano już samolotami w kierunku adresatów, przechwycone fotokopie (zdjęcia) trafiały do specjalnej komórki kontrwywiadu – Wydziału VIII Departamentu II MSW. Zespół zatrudnionych w wydziale tłumaczy resortowych starał się możliwie szybko

1 2

Zob. dokumentację sprawy obiektowej „Tajfun” w: AIPN, 003172/63, t. 1–4. Zob. m.in. zdjęcia poglądowe z SO „Tajfun”, AIPN, 003172/63, t. 3, b.p.

7

Księża i dyplomaci dok B5.indd 7

20/09/2021 12:12

przekładać nadchodzące partie materiałów na język polski3. Nie jest pewne, co działo się ze zdjęciami – w przechowywanym w Archiwum IPN zbiorze tłumaczeń można od czasu do czasu natrafić na skserowaną fotografię obcojęzycznego tekstu, ale raczej na zasadzie wyjątku, a nie reguły. Wydaje się przy tym, że kontrwywiad miał większe możliwości przechwytywania korespondencji wychodzącej z placówek dyplomatycznych niż wykradania materiałów nadsyłanych z central poszczególnych państw (w przypadku Stanów Zjednoczonych był to Departament Stanu) samolotami na Okęcie. W każdym razie zachowało się zdecydowanie więcej dokumentów tej pierwszej proweniencji. Mimo to skala i czas trwania całej opera­ cji robią duże wrażenie, przynajmniej w porównaniu z innymi działaniami kontrwywiadu wobec zachodnich dyplomatów4. SO „Tajfun” realizowano co najmniej do 1990 r., a więc łącznie przez piętnaście lat. Dostępne archiwalia nie dają przy tym żadnej podstawy, by uznać, że w państwach zachodnich – a przynajmniej w Stanach Zjednoczonych – zdawa­ no sobie sprawę z całego procederu, choć oczywiście zadowalające potwierdzenie tego założenia mogłaby przynieść dopiero całościowa analiza, w większości niedostępnych, źródeł amerykańskich. Nie udało się odnaleźć szczegółowych statystyk, a te wyrywkowo zachowane niekiedy są wewnętrznie sprzeczne, niemniej umożliwiają wyrobienie sobie zdania o skali działań kontrwywiadu w tej sferze. Według jednej z nich w 1979 r. Departament II MSW w ra­ mach 515 „przedsięwzięć specjalnych” przechwycił łącznie ponad 77 tys. stron „ważniej­ szych dokumentów”. Co szczególnie istotne, aż 262 przedsiewzięcia (ponad 25 tys. stron) dotyczyły materiałów o kryptonimie „Atena” (czyli Ambasady Stanów Zjednoczonych w Warszawie). Dodatkowo ponad 4200 stron miało kryptonim „Arete” (amerykański kon­ sulat w Poznaniu), a ponad 2800 – „Ajas” (amerykański konsulat w Krakowie)5. Pokazuje to prawdziwą dominację amerykańskich placówek, choć należy zauważyć, że określenia „ważniejsze dokumenty” i „przedsięwzięcia specjalne” nie są precyzyjne, a inne dane za ten rok pokazują mniejszy udział dokumentów „Ateny”6. Najprawdopodobniej uwzględ­ niono tu zresztą nie tylko materiały zdobyte dzięki „Tajfunowi”. Największą wartość spośród tych innych danych ma sprawozdanie Wydziału IX De­ partamentu II MSW z realizacji działań w ramach SO „Tajfun” w 1980 r. Tutaj nie ma wątpliwości, że chodzi o statystyki operacji prowadzonej na Okęciu. W sprawozdaniu stwierdzono, że obejmowała ona na stałe 12 obiektów (placówek dyplomatycznych). Przeprowadzono łącznie 652 akcje, w których wyniku sporządzono 37 805 fotokopii. Aż 485 przeszukań (ponad 74 proc.) i 21 950 zdjęć (58 proc.) dotyczyło korespondencji amerykańskiej. W operacji wykorzystano 23 osobowe źródła informacji (OZI), głównie pracowników różnych komórek lotniska. Najciekawsze z pozyskiwanych w ten sposób Więcej na temat nieoczywistej historii Wydziału VIII zob. w: P. Pleskot, Koncepcje dezinformacji obcych wywiadów. Nowe ślady w strukturalnej historii Departamentu II MSW po 1956 r., „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2020, nr 1. 4 Por. P. Pleskot, Dyplomata, czyli szpieg? Działalność służb kontrwywiadowczych PRL wobec zachodnich placówek dyplomatycznych w Warszawie (1956–1989), cz. 1–2, Warszawa 2013. 5 AIPN, 3057/222, Zestawienie przedsięwzięć specjalnych w obiektach kontrolowanych przez Departament II MSW w okresie od 1 I do 31 XII 1979 r., [1980 r.], k. 91. 6 Zob. np. ibidem, Zestawienie przedsięwzięć specjalnych w obiektach kontrolowanych przez Departament II MSW w okresie od 1 I do 28 XII 1979 r., [1980 r.], k. 83. 3

8

Księża i dyplomaci dok B5.indd 8

20/09/2021 12:12

dokumentów przesyłano do wywiadowczego Departamentu I MSW7. Tymczasem według danych dotyczących „przedsięwzięć specjalnych” kontrwywiadu za 1980 r. przechwyco­ no łącznie ponad 3600 „ważniejszych dokumentów” (ponad 58 tys. stron), ze znacznie mniejszym udziałem placówek amerykańskich (w zestawie zabrakło jednak najważniej­ szego kryptonimu „Atena”)8. Niewątpliwie większą wartość ma sprawozdanie Wydziału IX, niestety nie udało się odnaleźć analogicznych raportów z innych lat. Dostępne są jedynie wyrywkowe zesta­ wienia „przedsięwzięć specjalnych”. I tak w 1982 r. Departament II MSW w 123 prze­ prowadzonych akcjach przejął blisko 3300 „ważniejszych dokumentów” (łącznie prawie 37 600 stron) z kilkunastu placówek dyplomatycznych. Obiektów amerykańskich doty­ czyło najwięcej „ważniejszych dokumentów”, bo 2591 (ponad 19 tys. stron), pozyskanych w ramach 44 akcji9. Z kolei w 1983 r. łączna liczba akcji wzrosła do 182, ale przełożyło się to na mniejszą liczbę, ponad 2400, „ważniejszych dokumentów” (niemal 31 200 stron). I choć znowu najwięcej odnosiło się do placówek amerykańskich, w wykazie raz jeszcze zabrakło kryptonimu „Atena”10. Niezależnie od wyrywkowości i niekomplementarności statystyk, co wynika z nie­ kompletności źródeł, przy ich analizie pojawiają się dalsze niejasności i pytania, klu­ czowe dla właściwej oceny SO „Tajfun”. Jak wzmiankowałem, lektura zachowanych dokumentów dotyczących „przedsięwzięć specjalnych” wskazuje, że Okęcie nie musiało być jedynym – a może nawet najważniejszym – miejscem, w którym przechwytywano amerykańską (i nie tylko) pocztę dyplomatyczną. Zastanawia zwłaszcza to, iż zaskaku­ jąco dużo materiałów pochodzi z konsulatu Stanów Zjednoczonych w Krakowie. Gdy połączy się to stwierdzenie z informacją, że kontrwywiad potrafił przeprowadzać udane penetracje pomieszczeń konsulatu11 (czyli mówiąc wprost, włamywać się tam, otwierać sejfy, wykradać i fotografować dokumenty), można dostrzec inną prawdopodobną drogę dostępu do amerykańskiej poczty dyplomatycznej. Być może wykorzystywano rozbu­ dowaną sieć tajnych współpracowników, wśród których na pewno wyróżniał się Andrzej Głowacz – dziennikarz i wieloletni asystent ds. kulturalnych konsulatu Stanów Zjedno­ czonych w Krakowie (1974–1990)12. Czy data jego zatrudnienia jest tylko przypadkowo zbieżna z momentem, gdy zaczęto realizować SO „Tajfun”? Wątek ten wymaga dalszych badań, trudnych ze względu na braki źródłowe. Ostatnio w formie dziennikarskiego reportażu temat podjął Tomasz Awłasewicz. Przekonuje on, że służby kontrwywiadowcze (z Wydziałem IX Departamentu II MSW na czele) z sukcesami (i nieraz w wymyślny sposób) organizowały penetracje budynków dyplomatycznych na AIPN, 003172/63, t. 4, Sprawozdanie Wydziału IX Departamentu II MSW z realizacji działań operacyjnych „Tajfun” w 1980 r., 15 I 1981 r., k. 105–111. 8 AIPN, 3057/222, Zestawienie przedsięwzięć specjalnych w obiektach kontrolowanych przez Departament II MSW w okresie od 1 I do 31 XII 1980 r., [1981 r.], k. 36. 9 Ibidem, Zestawienie przedsięwzięć specjalnych w obiektach kontrolowanych przez Departament II MSW w okresie od 1 I do 31 XII 1982 r., [1983 r.], k. 14. 10 Ibidem, Zestawienie przedsięwzięć specjalnych w obiektach kontrolowanych przez Departament II MSW w okresie od 1 I do 31 XII 1983 r., [1984 r.], k. 10. 11 Zob. np. AIPN, 003172/64, t. 9, Informacja dyrektora Departamentu II MSW na temat możliwości kontroli tajnych dokumentów konsulatu Stanów Zjednoczonych w Krakowie, styczeń 1986 r., k. 33–34. 12 Zachowane materiały dotyczące Głowacza (pseudonimy „Ketling”, „Grom”) nie są niestety kompletne (zob. AIPN Kr, 009/8096, t. 1–10). 7

9

Księża i dyplomaci dok B5.indd 9

20/09/2021 12:12

szeroką skalę13. Tezy te opiera jednak w dużej mierze na relacjach byłych funkcjonariuszy SB, do których należy mieć ograniczone zaufanie. Mimo wszystko może to wskazywać na duże znaczenie tej formy wykradania dokumentów dyplomatycznych. Tutaj warto zauważyć, że dostęp do materiałów przechowywanych w konsulacie pozwalał na wgląd nie tylko w te sporządzone na miejscu, lecz także w koresponden­ cję prowadzoną między poszczególnymi placówkami w Polsce i dokumenty z zewnątrz (np. z Departamentu Stanu), które trafiały do Krakowa na podstawie rozdzielników. Jest jednocześnie charakterystyczne, że w zachowanych tłumaczeniach tylko wyjątkowo można natrafić na materiały CIA, a zupełnie brakuje źródeł pochodzących z komórek wywiadu (w terminologii SB: rezydentur wywiadowczych) działających przy ambasadzie i ewen­ tualnie konsulatach. Jeśli zatem kontrwywiad potrafił regularnie i przez wiele lat wykra­ dać pocztę dyplomatyczną, to nie przebił się przez zasieki amerykańskiego wywiadu. Rozszyfrowania powyżej zarysowanych niejasności nie ułatwia mało przejrzysty sy­ stem ewidencji tłumaczeń oryginałów amerykańskich, który stosował kontrwywiad. Naj­ częściej na dokumentach widnieje kryptonim „Arete”, powiązany z konsulatem Stanów Zjednoczonych w Poznaniu. Tymczasem materiały poznańskie wcale nie są najliczniejsze, a hasło „Arete” wpisywano również na dokumentach wytworzonych poza Poznaniem – w ambasadzie warszawskiej lub nawet konsulacie w Krakowie. Analogiczny zabieg do­ tyczy kryptonimu „Ajas”, którym w Departamencie II określano placówkę krakowską. Co jeszcze dziwniejsze, odnoszące się do amerykańskiej ambasady hasło „Atena” pra­ wie w ogóle się nie pojawia! Niekiedy na dokumentach brakuje któregokolwiek z nich. Archiwiści z IPN, którzy zajęli się opracowaniem tego zasobu, skojarzyli wszystkie te tłumaczenia właśnie z kryptonimem „Atena”. Być może rozwiązanie zagadki tkwi w tym, że tłumaczenia przygotowywano w kil­ ku egzemplarzach z adnotacjami odwołującymi się do trzech amerykańskich placówek, a w zasobie archiwalnym zachowało się po prostu najwięcej kopii poznańskich i krakow­ skich. To jednak tylko jedna z możliwych hipotez, cały ten wątek wymaga dalszych badań. Statystyki z jednej, a zachowane tłumaczenia z drugiej strony zmuszają do posta­ wienia kolejnego bardzo ważnego pytania: jaką tak naprawdę część całej koresponden­ cji placówkowej stanowiły przechwycone i przełożone przez kontrwywiad materiały? Kwestię tę należy rozbić na dwa wątki: po pierwsze, jaki procent oryginałów kopiowano, a po drugie – jaki odsetek tych kopii tłumaczono? Przy wyrywkowej tylko możliwości skonfrontowania źródeł Departamentu II MSW z archiwami amerykańskimi nie da się tego w pełni zadowalająco wyjaśnić. Dodatkową trudność sprawiają pewne ogranicze­ nia w dostępności zasobu archiwalnego IPN – papierowe teczki z tłumaczeniami (czyli dwieście kilkadziesiąt tomów akt, z których mniej więcej dwie trzecie dotyczy amery­ kańskiej korespondencji dyplomatycznej) są udostępniane badaczom, ale w ciągłym opracowaniu znajduje się blisko 1800 rolek mikrofilmów z analogicznymi materiała­ mi14. Bez szczegółowej konfrontacji obu tych zasobów nie da się stwierdzić, do jakiego stopnia są tożsame. Jesteśmy zatem skazani na mało precyzyjne – co nie znaczy, że niemające warto­ ści – obliczenia. Jeśli wziąć pod uwagę liczbę przechwyconych (i przetłumaczonych) 13 14

T. Awłasewicz, Niewidzialni. Największa tajemnica służb specjalnych PRL, Warszawa 2021. Mikrofilmy te zostały umieszczone pod sygnaturą: AIPN, 3548/147.

10

Księża i dyplomaci dok B5.indd 10

20/09/2021 12:12

dokumentów i skonfrontować ją – per analogiam – z przeciętną roczną „produkcją” różnych ambasad i konsulatów (np. z dostępnymi pełnymi zbiorami korespondencji wychodzącej z Ambasady PRL w Waszyngtonie i do niej przychodzącej), da się jedy­ nie powiedzieć, że w obu zarysowanych powyżej wymiarach ów odsetek był wysoki w przypadku materiałów sporządzanych w warszawskiej ambasadzie Stanów Zjedno­ czonych i w obu konsulatach (ale bez uwzględnienia aktywności komórek CIA w tych placówkach), a niski w przypadku dokumentów zewnętrznych (przysyłanych głównie z Departamentu Stanu). Takie określenie jest nieprecyzyjne, ale bezpieczne. Wymaga przy tym jeszcze jedne­ go zniuansowania – natężenie akcji „Tajfun” było zmienne w czasie. Stopień zachowania archiwaliów pozwala na stwierdzenie, że najwięcej dokumentów amerykańskich prze­ chwytywano mniej więcej w latach 1977–1979, 1982–1983 i 1987–1988. Nieco mniej pochodzi z lat 1975–1976, 1980–1981, 1986 i 1989, a zdecydowanie najmniej sprzed 1975 r. (co dość oczywiste w kontekście daty rozpoczęcia operacji) i z lat 1984–1986 – na ten okres są datowane tylko pojedyncze materiały. Trudno odtworzyć przyczyny tych fluktuacji, ale najpewniej chodziło o bieżące trudności operacyjne, zmiany pieczęci dy­ plomatycznych i innych zabezpieczeń, okresowe obostrzenia itp. *** Powyższe wątki mają bardzo duże przełożenie na ...