Prawo nieletnich - skrypt na egzamin PDF

Preview

Summary

ZASADY NIELETNICH Podstawowe ustawa o ws. nieletnich z 1982r. (przepisy i specyfika tej ustawy, przez co nie jest ona jednolita, ale kompleksowo reguluje nowelizacja z dot. demoralizacji i regulacja ni nowelizowana, ale nadal niekompletna i lekko obecna ustawa jest przez w wyniku prac ETPCz cel regu...

Description

ZASADY ODPOWIEDZIALN OŚCI NIELETNIC H UJĘCIE HISTORYCZNO-PRAWNE  Podstawowe źródło: ustawa o postępowaniu ws. nieletnich z 1982r. (przepisy materialno-prawne i formalno-prawne  specyfika tej ustawy, przez co nie jest ona jednolita, ale kompleksowo reguluje całą tematykę); nowelizacja z 2014r. dot. demoralizacji i przestępczości nieletnich; regulacja niby nowelizowana, ale nadal niekompletna i lekko przestarzała  obecna ustawa jest uzupełniona przez nowości powstałe w wyniku prac ETPCz  cel regulacji: społeczna potrzeba walki z narastającą przestępczością wśród nieletnich  wykładnia wg Koska: historyczno-prawna Ustawodawstwa historyczne: 1. Prawo rzymskie – początkowo nieletniości nie określano na podstawie wieku, a na podstawie indywidualnej fizycznej zdolności do poczęcia i urodzenia dziecka  ten kto jest zdolny począć lub urodzić dziecko, może także ponosić odpowiedzialność (ustawa XII tablic – surowe kary wobec kradzieży były ograniczone wobec dzieci, tj. o karze decydował pretor i przesłanki…)  później: odpowiedzialność związana z przesłanką wieku (poniżej określonej granicy nie było żadnej odpowiedzialności, w określonych widełkach – ograniczenie odpowiedzialności prawnej)  do Justyniana – granice nieletniości sztywno określono wyłącznie dla dziewcząt (poniżej 12lat – brak odpowiedzialności )  Epoka późnego cesarstwa (VI w.) – określono granice wiekowe opisujące stopnie nieletniości  infantes – dzieci do 7. roku życia  nie ponosiły żadnej odpowiedzialności  impuberes– niedojrzali, tj. dziewczęta między 7 a 12 r.ż. oraz chłopcy między 7 a 14 r,ż. ponosili odpowiedzialność pod warunkiem, że ze względu na swój rozwój mieli możliwość zrozumienia swego czynu (odpowiedzialność warunkowa). Niedojrzałość stanowiła podstawę złagodzenia kary.  puberes – niedojrzali dorośli, tj. poniżej 25 r.ż. (obecnie – młodociani); ponosili oni odpowiedzialność, ale nie w najbardziej surowym wymiarze - możliwość złagodzenia kary 2. Średniowiecze – w pierwszym okresie zasady wypracowane przez prawo rzymskie się nie przyjęły. Zależnie od obszaru, stosowano różne kryteria (np. zdolność do noszenia broni), ale później powrócono do kryterium wieku  Anglia – zwyczajowo wiek odpowiedzialności był wyznaczony na 12lat, bez względu na płeć  zbiór ustaw germańskich (Zwierciadło szwabskie) - dwie grupy wiekowe: brak odpowiedzialności do 7 r.ż., odpowiedzialność ograniczona do 17 r.ż.  Francja – rozporządzenie królewskie z 1268 r.: brak odpowiedzialności do 10 r.ż., jedynie kara chłosty i grzywny w wieku 10-14 r.ż. 3. po upadku cesarstwa rzymskiego: pierwsze kodyfikacje  ConstitiutioCrminalis Carolina (1532r.) – złodziej poniżej 12 r.ż. nie mógł być skazany na karę śmierci, a jedynie na kary cielesne i karę wiecznej relegacji; w przypadku karania nieletnich zalecano zasięgnięcie opinii ekspertów w celu doboru odpowiedniego środka karnego (potrzeba odnalezienia indywidualnej kary zależnie od ciężaru przestępstwa itp.)  Dekret Franciszka I (1545) – zniesienie kar cielesnych; nakaz internowania dzieci żebrzących i włóczęgów w celu ich kształcenia i wpajania zasad moralnych; 4. Regulacje kodeksowe:  Kodeks karny Marii Teresy (1758r.) – utrzymanie podziału nieletnich na 3 kategorie (7l., 7-14l., 14-20l.); wykluczenie kary tortur i kary śmierci w stosunku do dziecka; przewidywanie kary chłosty dla dzieci w wieku 7-14l.  Francuski kodeks karny (1791r.)  wprowadzenie odrębnego postępowania wobec nieletnich poniżej 16 r.ż. , tj. wprowadzenie odpowiedzialności warunkowej (nieletni działający bez rozeznania mogli być umieszczeni w zakładach poprawczych; nieletni działający z rozeznaniem korzystali ze złagodzenia kary);  niedopuszczalne było stosowanie kary śmierci wobec nieletnich  Kodeks toskański (1786r.) – wykluczenie jakichkolwiek kar wobec dzieci do lat 12 – wobec nich możliwe było tylko stosowanie środków wychowawczych (koncentracja na wychowaniu i wpajaniu zasad moralnych, najczęściej w ramach zakonów i szkół związków wyznaniowych); nieletni w wieku 12-18lat mogli podlegać karom, ale jedynie w wymiarze łagodniejszym;

1

5. dawne prawo polskie  prawo zwyczajowe  utrwalenie się zwyczaju wyrażonego w statucie Ormian z 1519r.,  wobec dzieci należy stosować łagodniejsze środki karne (brak odpowiedzialności dzieci do lat 7, złagodzenie kary wobec nieletnich 7-14l.)  przykład: w Poznańskiem małoletnią prostytutkę oddawano na służbę (środek wychowawczy); we Wrocławiu 14letniego mordercę rabunkowego dwóch osób skazano na łamanie kołem, a karę „złagodzono” poprzez skazanie go na ścięcie.  Statut litewski (1588r.)  mężczyzna, który ukończył 16l. oraz młodociany poniżej 16l. który popełnił recydywę, powinien być traktowany jak poczytalny; możliwość nałożenia na nieletniego obowiązku naprawienia szkody (w pierwszej kolejności z jego majątku, o ile go posiadał) lub jej odpracowania;  Kodeks Królestwa Polskiego (1818r.): wprowadzenie granicy wieku bezwzględnej odpowiedzialności za zbrodnię (15r.ż. – jeśli zbrodnia była działaniem, 18 r.ż. – jeśli zbrodnia była zaniechaniem); nieletni między 12 a 18 r.ż. który dopuścił się zbrodni, mógł podlegać karze umieszczenia w domu poprawy lub aresztu publicznego; popełnienie występku (nieletni powyżej 10r.ż.) – też możliwość umieszczenia w domu poprawy; Odrębne sądownictwo dla nieletnich:  Pierwsze odrębne sądy dla nieletnich – USA (1899r. w Denver, sąd w osobie sędziego Richarda S. Tuthila) – do tej pory ten sam sąd który rozpatrywał sprawę karną, rozpatrywał także sprawę nieletniego,  sądy dla nieletnich w Europie: Anglia, Dania (1905r.); Węgry, Austria, Niemcy (1908r.); Rosja (1901r.); Portugalia, Francja, Szwajcaria (1911-12r.); Polska (1919r.) Postępowania ws. nieletnich w Polsce przed wejściem w życie ustawy o postępowaniu ws. nieletnich:  KPK z 1969r. nie zawierał przepisów regulujących odrębne postępowanie ws. nieletnich  ustawa wprowadzająca KPK stanowiła, że uchyla się KPK z 1928r. „z wyjątkiem przepisów o postępowaniu ws. nieletnich (art. 474-495)”

PODSUMOWANIE:  Integralnym elementem współczesnych modeli dot. postępowań ws. nieletnich jest odrębne sądownictwo (w Polsce zw. z sądem rodzinnym).  Istnieje pewna granica wiekowa braku odpowiedzialności i odpowiedzialności ograniczonej – na tym kryterium bazuje obecne sądownictwo, a historycznie różnie się to kształtowało.

MODELE POSTĘPOWANIA Z NIELETNIMI 1. Model opiekuńczy (wychowawczy)  w Polsce  w zakresie etiologii przestępstwa:  przestępczość nieletnich jest uwarunkowana czynnikami środowiskowymi (pozytywistyczna koncepcja przestępstwa)  sprawca postrzegany jest jako osoba wymagająca ochrony przed demoralizującym wpływem otoczenia  Cel: resocjalizacja (terapia) i opieka przy jednoczesnym minimum środków karnych (w Polsce: środki wychowawcze)  charakterystyka:  odrębne sądownictwo dla nieletnich jako reguła  duża władza dyskrecjonalna sędziów (duży margines decyzyjny sędziów w zależności od indywidualnej sprawy)  niesformalizowana procedura  orzekanie co do zasady środków wychowawczych (zindywidualizowanych i nieoznaczonych w czasie)  duża rola ekspertów (psychologów, pedagogów, kuratorów)  wydają materiały na podstawie których sędzia może podejmować odpowiedniejsze kroki wobec nieletniego

2

2. Model sprawiedliwościowy (karnistyczny) model najstarszy, raczej już nieaktualny  w zakresie założeń nawiązuje do klasycznej szkoły prawa karnego (nieletni jest przestępcą niezależnie od swojego wieku; jego wiek ma znaczenie wyłącznie w zakresie wysokości kary)  rozdzielenie spraw opiekuńczych dot. dzieci, które nie popełniły przestępstwa od spraw karnych nieletnich  popełnienie czynu zabronionego (w świetle prawa karnego) jest podstawą do ingerencji sądu  nieletni przestępcy traktowani są co do zasady jako podmioty zdolne do podejmowania decyzji i związanej z nimi odpowiedzialności (jest poczytalność = jest wina)  wysokość kary zależy od winy i ciężaru czynu  sprawy nieletnich rozpatrywane są w sformalizowanym postępowaniu, przy zachowaniu koniecznych gwarancji procesowych 3. Model sprawiedliwości naprawczej  poch. z Ameryki i Nowej Zelandii jako filozoficzna refleksja nad ideą sprawiedliwości  przestępstwo jest traktowane jako wyrządzenie krzywdy i szkody ofierze (i społeczeństwu) = jest czymś więcej niż naruszeniem prawa  celem jest zadośćuczynienie ofierze i rozwiązanie konfliktu, jaki zaistniał między sprawcą a ofiarą, nie zaś karanie sprawcy (chodzi o to, żeby fakt popełnienia danego czynu przez sprawcę nie ciągnął się za nikim do końca życia, ale żeby został wygaszony raz na zawsze)  zakłada współpracę sprawcy i ofiary w adekwatnym zadośćuczynieniu i naprawieniu skutków przestępstwa (założenie odpowiedzialności rodziców za osobę dziecka i zdolność dziecka do podejmowania współpracy)  o sposobie rozwiązania konfliktu decydują sami zainteresowani w drodze negocjacji i mediacji  Zalety:  jest zorientowany na naprawienie wyrządzonego zła, tj. strat moralnych, społecznych i materialnych  obowiązek naprawienia szkody i zadośćuczynienia ofierze ma char. wychowawczy  reakcje na popełnione przestępstwo wydają się bardziej konstruktywne i mniej wykluczające społecznie (brak stygmatyzacji młodocianego, która jest widoczna w poprzednich dwóch modelach)  zapewnie lepsza ochrona ofiar, poprzez przyznanie im pierwszoplanowej roli w rozwiązywaniu konfliktu  zachęca społeczeństwo do aktywnego udziału w procesie zmierzającym do zaakceptowania przez sprawcę odpowiedzialności, a także promowania reakcji na przestępstwo uwzględniającej potrzeby ofiar 4. Model minimum ingerencji  wywodzi się z teorii labelingu (naznaczenia społecznego), która przyjmuje, że oficjalna reakcja na przestępstwo stygmatyzuje sprawcę, co utrudnia mu funkcjonowanie zgonie z prawem  promuje nieformalne reakcje na przestępstwo poprzez stosowanie środków alternatywnych, politykę de kryminalizacji i de instytucjonalizacji oraz unikanie sankcji izolacyjnych  ten model funkcjonował w pewnym zakresie jako tzw. model 3D a terenie Wlk. Brytanii 5. Model neokorekcyjny – nawiązuje do modelu karni stycznego w wersji bardziej radykalnej; opiera się na zasadzie „zero tolerancji”, promuje wprowadzanie twardej, jasnej i punitywnej interwencji wobec nieletnich sprawców przestępstw; zakłada że silna, jednoznaczna reakcja da efekt w postaci braku recydywy Model obowiązujący w Polsce (na podstawie ustawy postępowania ws. nieletnich  el. modelu wychowawczego (art. 5, 6 – zasada pierwszeństwa środków wychowawczych przed środkami poprawczymi)  el. modelu sprawiedliwości naprawczej (art. 3a – mediacje)

3

DEMORALIZACJA Cele regulacji zawarte w preambule do ustawy: a) przeciwdziałanie demoralizacji b) wspieranie rodziny, c) pomoc nieletniemu do powrotu do społeczeństwa, Demoralizacja (art. 4 ustawy) – gdy nieletni wykazuje jej przejawy, już wtedy sąd może interweniować;  ustawodawca nie definiuje tego pojęcia  występuje ono w różnych kontekstach, np. zapobieganie i zwalczanie demoralizacji (art. 1 § 1), przejawy demoralizacji (art. 2), stopień demoralizacji (art. 10), uległ demoralizacji (art. 87)  ustawowe przejawy demoralizacji (pomagają dookreślić znamiona demoralizacji): popełnienie czynu zabronionego, naruszenie ZWS, inne, np.:  systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego  używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia  uprawianie nierządu  włóczęgostwo  udział w grupach przestępczych na podstawie statystyk można ocenić, że zdemoralizowani nieletni nie wyróżniają się niczym na tle rodzinnym (społecznym) Kryteria oceny demoralizacji w opinii sędziów:  odczucia osobiste i własna ocena przypadku  obiegowe oceny funkcjonujące w społeczności  uniwersalne kryteria ocean funkcjonujące w społeczności  opinia psychologiczno-pedagogiczna sporządzona na zlecenie sądu

TEORIE WYJAŚNIAJĄCE ZJAWISKO DEMORALIZACJI I PRZESTĘPCZOŚCI Teorie resocjalizacyjne próbują rzucić pewne światło na to, z czego wynika demoralizacja i przestępczość nieletnich, by skutecznie im przeciwdziałać

TEORIE BIOLOGICZNE  mają znaczenie czysto historyczne, jako swoista ciekawostka  czynniki fizjologiczne (np. choroba) nie mogą być traktowane jako zasadnicze czynniki powodujące zmiany w zachowaniu, jednak nie należy ich całkowicie pomijać  Zastrzeżenia do teorii biologicznych: a) przestępczość osób z uszkodzeniem organicznym stanowi niewielki odsetek przypadków b) większość aktów o charakterze przestępczym dokonywana jest przez osoby bez uszkodzeń organicznych

TEORIE PSYCHOLOGICZNE 1. Teorie psychoanalityczne  Twórca koncepcji psychoanalizy – Z. Freud;  zachowanie przestępcze to wynik nierozwiązania (niewłaściwego rozwiązania) nieuświadomionych konfliktów, ukrytych urazów – demoralizacji i przestępczości winne są podświadome konflikty (np. ucieczki dziewcząt z domów są postrzegane wg. tej teorii jako nierozwiązany konflikt Elektry)  obecnie uznaje się, że element wskazywany przez tę teorię jako decydujący, ma faktyczne ogromne znaczenie i wpływ na osobę, której nieuświadomiony konflikt/uraz dotyczy – może w dużej mierze kształtować zachowanie tej osoby w kontekście demoralizacji/przestępczości  nieuświadomiony konflikt jako przyczyna zachowań a problem indywidualnej odpowiedzialności konieczna jest każdorazowa ocena indywidualnej jednostki

4

2. Teorie osobowości  próbuje odpowiedzieć na pytanie czy istnieje powiązanie między cechami osobowości a zachowaniem przestępczym  typologia Kretschmera: rodzaje budowy fizycznej człowieka (atletyczny, pykniczny, asteniczny, dysplastyczny)  każdemu z rodzajów tej budowy odpowiadają pewne cechy psychiczne, którym odpowiada określony typ przestępstwa  typ asteniczny (wysoki, chudy, nieakceptujący swojego ciała – szuka osobowościowo aktów wyrażających jego frustrację) i dysplastyczny (duża głowa, krótki długi tułów) są potencjalnie częściej sprawcami przestępstw 3. Psychopatie  Jako przyczyna potencjalnej przestępczości podawana jest nieprawidłowa osobowość a zachowania antyspołeczne (przestępcze)  obecnie najbardziej aktualna teoria;  psychopatia jako niezdolność lub braki w zakresie moralnego i społecznego funkcjonowania jednostki  prowadzi do podejmowania działań przestępczych  psychopatia – socjopatia (niezdolność do funkcjonowania społecznego) – osobowość antyspołeczna  obecnie wielu badaczy wskazuje Internet jako czynnik poszerzający częstotliwość występowania osobowości antyspołecznych

TEORIE SOCJOLOGICZNE  Teoria anomii R. Mertona – zachowanie antyspołeczne (dewiacyjne) nie jest czymś patologicznym, a raczej stanowi rezultat konfliktów i napięć w strukturze społecznej  anomia jako wynik konfliktowego realizowania celów (nie usankcjonowanymi środkami)  Zdaje się, że polski ustawodawca przychylił się do tej teorii w zakresie dot. realizacji funkcji społecznej rodziny  bada się strukturę społeczną sprawcę, poziom konfliktowości w jego otoczeniu itp.

PODEJŚCIE WIELOCZYNNIKOWE  w każdym zachowaniu aspołecznym (przestępczym) jest kilka czynników stanowiących ich przyczynę  można jedynie wskazać czynnik dominujący (otoczenie, aspekty psychiczne)

MEDIACJA WS. NIELETNICH

1

Podstawa prawna: 1. art. 3a ustawy o postępowaniu ws. nieletnich (na podst. nowelizacji z 2010r.)  w każdym stadium postępowania sąd rodzinny może skierować sprawę do postępowania mediacyjnego a) z własnej inicjatywy lub b) na wniosek pokrzywdzonego i nieletniego 2. Rozporządzenie MS z 2001r. …  określa szczegółowe zasady i tryb przeprowadzenia mediacji, w szczególności: a) warunki jakim powinny odpowiadać instytucje o osoby uprawnione do przeprowadzenia postępowania mediacyjnego… Cele mediacji in genere: 1. wymiar personalny realizacja przez 3 główne procesy które powinny zachodzić w trakcie  Proces samozapoznania  Proces samodoskonalenia  Proces wewnętrznego wzrostu moralnego 2. wymiar interpersonalny  wymiar najważniejszy!!! (z punktu widzenia sprawiedliwości naprawczej)  odbudowanie i utrzymanie niezakłóconej komunikacji oraz pozytywnych relacji między stronami  rozwiązanie sporu (poprzez osiągnięcie wzajemnie akceptowalnego i możliwego do zrealizowania porozumienia  wyciszenie (zlikwidowanie) przyczyn konfliktu między stronami  zbudowanie podstaw do efektywnej współpracy stron w przyszłości 3. wymiar społeczny  odciążenie (podniesienie sprawności) sądowego wymiaru sprawiedliwości (przy założeniu, że sprawa zakończy się na etapie mediacji)

1

EGZAMIN

5

 włączenie jednostek oraz – w szerszej perspektywie – społeczeństwa obywatelskiego w proces wymiaru sprawiedliwości  rozszerzenie dostępu i obniżenie kosztów procesu  ochrona porządku społecznego oraz stabilizacja stosunków społecznych poprzez rozwiązywanie konfliktów Cele mediacji na podstawie UPN:  doprowadzenie do zadośćuczynienia pokrzywdzonemu przez nieletniego strat materialnych oraz szkód moralnych  wychowawcze oddziaływanie na nieletniego (konsekwencja przyjęcia modelu pierwszeństwa środków wychowawczych)  zażegnanie konfliktu między pokrzywdzonym i nieletnim Korzyści z mediacji: 1. Pokrzywdzony:  rola kontrolująca w procesie mediacji  niwelowanie szoku wywołanego przestępstwem (dzięki świadomości wpływu na ostateczny wynik mediacji)  utrata zaufania do społeczeństwa, poczucie alienacji w wyniku doświadczenia przestępstwa  w wyniku mediacji poprawa stanu psychicznego  poznanie sprawcy i jego motywacji  ułatwia pokrzywdzonemu pogodzenie się z zaistniałą sytuację i możliwość spojrzenia na sprawcę jak na człowieka  poznanie odpowiedzi na wiele pytań  branie aktywnego udziału w procesie  poczucie rekompensaty i satysfakcji (wpływ na wymiar konsekwencji dla nieletniego) 2. Sprawca:  zwłaszcza na początku przekonanie, że dzięki mediacji uda się uniknąć kary  w trakcie mediacji zmiana stosunku do sprawy i do osoby pokrzywdzonej  pokrzywdzony przestaje być osobą anonimową, co prowadzi do zmiany neutralnego stosunku sprawcy do osoby pokrzywdzonego  zrozumienie wyrządzonej szkody lub krzywdy  budowanie poczucia odpowiedzialności, spontaniczna chęć naprawy wyrządzonego zła 3. Wymiar sprawiedliwości: statystyczne zmniejszenie spraw napływających do sądu dot. odszkodowania Podmioty uprawnione do prowadzenia mediacji: a) instytucja wpisana do wykazu podmiotów uprawnionych do prowadzenia mediacji (art. 7 UPN), która zgodnie ze swoim statutem została powołana do wykonywania zadań w zakresie mediacji, resocjalizacji, poradnictwa wychowawczego i pomocy psychologicznej, diagnozy psychologicznej itp. b) rodzinny ośrodek diagnostyczno-konsultacyjny c) osoba godna zaufania Mediator:  osoba w wieku min. 26l.  korzystanie z pełni praw cywilnych i publicznych  biegle włada językiem polskim w mowie i piśmie  posiada wykształcenie z zakresu psychologii, pedagogiki, socjologii, resocjalizacji lub prawa oraz ma doświadczenie w zakresie wychowania lub resocjalizacji młodzieży  posiada umiejętności rozwiązywania konfliktów oraz nawiązywania kontaktów międzyludzkich  jedyny wymóg o charakterze mniej formalnym;  odbyła szkolenie dla mediatorów  daje rękojmie należytego wykonywania obowiązków Mediatorem nie może być: wyłączenia ogólne  czynny zawodowo sędzia, prokurator, asesor, aplikant sądowy, inna osoba zatrudniona w sądzie itp.  osoby czynnie udzielające się w wymiarze sprawiedliwości  pracownik placówki opiekuńczo-wychowawczej, zakładu poprawczego  ławnik sądowy… Mediatorem w danej sprawie nie może być:  świadek w sprawie  wydający opinię  sporządzający wywiad środowiskowy lub prowadzący terapię  osoba co do której zachodzi okoliczność mogąca wywoływać uzasadnioną wątpliwość co do jej bezstronności 6

Uczestnicy postępowania mediacyjnego:  nieletni  pokrzywdzony  rodzice (lub opiekunowie prawni) Zasady postępowania:  za zgodą wszystkich uczestników (zgoda może być cofnięta w każdym stadium postępowania  prowadzi się je w sposób poufny, tak by uniemożliwić osobom postronnym dostęp do informacji uzyskanych w toku postępowania (wyłączenie możliwe za zgodą wszystkich uczestników postępowania)  nie przeprowadza się go w lokalu zajmowanym przez uczestników lub ich rodziny, ani w budynku sądu  w postępowaniu o skierowaniu sprawy do mediacji, sąd określa termin, w którym powinien otrzymać sprawozdan...