Teoria Przekładu notatki PDF

Preview

Summary

TEORIA PRZEKŁADU1 wykład 1/Prof. US dr hab. Tomasz Szutkowski [email protected] przekładu – zakłada istnienie lub zbudowanie świadomego systemu w zakresie komunikacji przekładowej„O naukowej refleksji nad zjawiskiem przekładu można mówić wtedy, gdy pojawiają się próby niezależnego uogólnienia doś...

Description

TEORIA PRZEKŁADU 1.10 wykład 1/30

Prof. US dr hab. Tomasz Szutkowski [email protected]

Teoria przekładu – zakłada istnienie lub zbudowanie świadomego systemu w zakresie komunikacji przekładowej „O naukowej refleksji nad zjawiskiem przekładu można mówić wtedy, gdy pojawiają się próby niezależnego uogólnienia doświadczeń różnych tłumaczeń (tłumaczy) w celu dotarcia do natury i istoty tłumaczenia, ponadto gdy próby te są oparte na weryfikowalnych sposobach opisu, w tym na pozbawionym dowolności instrumentarium terminologiczno-pojęciowym.”

1. Z historii przekładu Najstarsze przekłady:  Livius Androcinus z Tarentu (280/260-200 r. p.n.e.) – przekład Odysei Homera na język łaciński  Marcus Tullius Cicero (109-43 r. p.n.e.) – przekłady dzieł Ajschinesa i Demostenesa z greki na łacinę  Septuaginta (III.-II. W. p.n.e.)  Wulgata (IV. w. n.e.) przekład  Biblia ks. J. Wujka (1599 r.) y  Biblia Tysiąclecia (1965 r.) katolicki  Biblia edycji św. Pawła (2005 r.) 8.10 wykład 2/30

Najdawniejsze ślady refleksji nad przekładem św. Hieronim „nie słowo ze słowa, lecz sens za sensem” – przekład dosłowny prowadzi do nonsensów! Dante Alighieri „(…) żadną rzecz, wiązaniem poetyckim zharmonizowaną nie da się ze swego języka przełożyć na inny bez zburzenia całej słodyczy i harmonii. I to stanowi przyczynę, dla której nie można przełożyć Homera z greki na łacinę, jako też innych pism greckich.” Roger Bacon „tłumacz powinien znać doskonale tę naukę, którą pragnie przyswoić ora oba języki: ten, z którego tłumaczy i ten, na który tłumaczy” Tendencje renesansowe  stopniowe odchodzenie od tłumaczenia dzieł z języka łacińskiego  tłumaczenie wierne odnosiło się praktycznie tylko do przekładów Pisma Świętego i dzieł teologicznych (zasada verbum de verbo)  tłumaczenie swobodne obejmowało poezję, dzieła historyków, moralistów i mówców  autor powinien czerpać z klasyków to, co uważa się za piękne i wartościowe i przenosić do literatury własnej z nieograniczoną swobodą (funkcja implementacyjna - wzbogacanie literatury języka docelowego przekładu) Nowożytne „teorie” przekładu Marcin Luter w Liście do tłumaczy postulował:  używanie wyrazów posiłkowych i modalnych  wprowadzenie spójników, jeśli wymaga tego język przekładu  eliminowanie słownictwa greckiego i hebrajskiego  odwoływanie się do frazy dla przetłumaczenia wyrazu, gdy wymaga tego dobro przekładu  zwracać uwagę na dokładność egzetyczną i różnice tekstów, jakie występują w różnych językach  w przeciwieństwie do tych, których określił mianem Buchstabilisten, stara się oddać tekst oryginalny w jak najlepszej niemczyźnie  przekład autorstwa Lutra jest interpretacją Biblii

1

Egzeneza – badanie i krytyczna interpretacja tekstów, zwłaszcza świętych i opowiadających o żywotach świętych, jest sztuką rozumienia i wykładni ukrytych w utworach prawd, alegorii, symbolicznych kodów sensów teologicznych; poznawania warstwy metaforycznej.

2

Francuski humanista Etienne Doleta:  wprowadził pojęcia: traduction i traducteur  tłumacz powinien doskonale odczytywać intencje autora i rozumieć przedmiot, który tłumaczy  zaleca się tłumaczenie sensu  tłumaczenie należy dokonywać w taki sposób, aby szczegóły nie przytłaczały całości kompozycji  formułuje 5 podstawowych zasad tłumaczenia 1. Całkowite zrozumienie tekstu oryginalnego 2. Doskonałe opanowanie języka oryginału, jak i przekładu 3. Unikanie przekładu dosłownego 4. Staranne unikanie neologizmów 5. Przestrzeganie zasad retorycznej kompozycji lokucja (powierzchnia) ≠ illokucja (dno, intencja, ukryty sens) w tłumaczeniach niezrozumienie illokucji powoduje błędy tłumaczeniowe perlokucja (+/-) wyraża zrozumienie aktu mowy, intencji

Zadaniem tłumacza jest zrozumienie intencji autora! Gatunek – wszystko, co wykazuje stopień powtarzalności. Lawrence Humphrey  technika mutatio, np. zamiana części mowy (sive verbum mutetur in nomen), zamiana strony czynnej na bierną, liczby pojedynczej na mnogą  formułuje zasadę media via – z jednej strony mamy tłumaczenie dosłowne, a z drugiej strony takie, które charakteryzuje się nadmierną swobodną, podczas gdy trzeci rodzaj łączy w sobie elementów dwóch poprzednich  wymienia 3 aspekty pracy tłumacza: (1) dobór słów (vis verborum), (2) integralność treści (nihil excidat, nihil addendum), (3) zachowanie struktury zdaniowej (ordo non transponendum)

Wolter „(…) tłumaczenia są jak kobiety, jeśli piękne, to niewierne, jeśli wierne, to niepiękne” Monteskiusz „(…) tłumacz odtwarza tylko zwłoki, nie przywracając im życia” D’Alambert „(…) nie wystarcza wytknąć palcem błąd w przekładzie, trzeba jeszcze wykazać, że był on nie do uniknięcia”

Alexander Fraser Tytler Esej o zasadach sztuki przekładowej (1790):  tłumaczenie powinno oddać całą zawartość oryginału  forma i artyzm powinny mieć ten sam charakter co w oryginale  tłumaczenie powinno odznaczać się swobodą, jaka cechuje utwór oryginalny  teksty poetyckie należy tłumaczyć nie z „języka na język”, lecz z „poezji na poezję”  tłumacz powinien dobierać sobie autora wedle natury swojego talentu Wilhelm von Humboldt  każdy język we właściwy sobie sposób odbiera i oddaje świat zewnętrzny i wizję jego przekazuje z pokolenia na pokolenie, stwarzając swoistą interpretację świata  każdy język jest na tyle różny od innych, że wywołuje to trudności w dokonywaniu ekwiwalentnych tłumaczeń

Borys Pasterniak „Dosłowność i identyczność formalna nie przesądzają o wiarygodności tłumaczenia; podobieństwo do oryginału można osiągnąć tylko poprzez żywy i naturalny język” Kornel Czukowski „Najpewniejszym kryterium dla tłumacza będzie zawsze poszanowanie dla oryginału, tj. dla jego filologicznej formy i filozoficznego znaczenia (sensu).” Andrey Smirnov (1894-1980) „Przekład adekwatny to taki, w którym oddano wszystkie zamierzenia autora w sensie określonego ideowo-emocjonalnego oddziaływania na odbiorcę 3

z zachowaniem w miarę możliwości wszystkich zastosowanych przez autora działa środków ekspresji, kolorytu, rytmu itp.”

Wniosek: Do czasów II wojny światowej „teorie” przekładu przybierały przeważnie postać filologicznej komparatystyki tekstów, a kryteria wierności przekładu w zależności od danej epoki oparte były na przesłankach filozoficznych, estetycznych, społecznych itp.

15.10 wykład 3/30

2. Definicje przekładu. Podstawowe instrumentarium terminologiczne przekładoznawstwa. Podsumowanie:  przekład powinien oddawać słowa oryginału, ale słowa oryginału ≠ myśli oryginału  tłumaczenie jest jak nowe dzieło  przekład powinien oddawać słowa oryginału  przekład powinien brzmieć jak tekst współczesny oryginałowi  tłumacz nie może dodawać tekstowi tłumaczonemu pol. tłumacz niem. Dolmetscher < talami „mówiący” pol. przekładać, tłumaczyć – „objaśniać” niem. überführen – „przeprawiać” łac. interpres > ang. interpreter, fr. interpréte łać. traductor (łac. traductio – „przejście/przeprawa”) > fr. traducteur łac. translatio, translator > ang. translation, translator przekład ustny – ang. interpretation, fr. interprétation, niem. Dolmetschen Interpretacja – wymaga procesu myślowego od tłumacza Potoczne (nienaukowe) rozumienie przekładu: wg. słownika języka polskiego:  tłumaczenie tekstu/utworu/dzieła z jednego języka na drugi Powieść w polskim przekładzie. Pracować nad przekładem dramatu. Przekład autoryzowany (tj. przekład dokonany z upoważnienia autora, za jego zgodą).  tekst/utwór/dzieło przełożone z jednego języka na drugi; tekst przetłumaczony; tłumaczenie Bibliofilskie wydanie przekładów Dantego. Przekład wierny oryginałowi.  wyrażenie czegoś z pomocą środków własnych w innej dziedzinie niż pierwotna przekład = tłumaczenie tłumaczenie = przekład Błędy definiowania: 1. Idem per idem (łac. to samo przez to samo) – prawodawca to podmiot uznawany za prawodawcę 2. Ignotum per ignotum (łac. nieznane przez nieznane) – alteracja to obniżenie lub podwyższenie chromatyczne dźwięku składowego skali diatonicznej 3. Wielosłowie, wieloznaczność, niejasność Przekład to działanie/proces/praca albo jej efekt (konkretny przetłumaczony tekst) Pracowałem nad przekładem tej powieści. – dwuznaczność terminu przekład (proces czy efekt, praca nad tłumaczeniem czy opracowywanie gotowego przekładu?) 4

5

Przekład przysięgły czy tłumaczenie przysięgłe? Wyniki wyszukiwania w www.gogle.com: przekład przysięgły: 437 przekład literacki: 9500 tłumaczenie przysięgłe: 57500 tłumaczenie literackie: 8450 Olgierd Wojtasiewicz „Wstęp do teorii tłumaczenia” tłumaczenie – czynność przekład – rezultat czynności Roman Lewicki „Zagadnienia lingwistyki przekładu” tłumaczenie – czynność przekład – produkt tłumaczenia, także działalność (por. „przekładoznawstwo”) ang. translation – czynność (tł. pisemne) ang. to interpret – czynność (tł. ustne) niem. übersetzen – czynność (tł. pisemne) niem. dolmetschen – czynność (tł. ustne)

Próba uporządkowania terminologii tłumaczenie/przekład: 1. „Operacja, która polega na sformułowaniu w pewnym języku odpowiednika wprowadzenia sformułowanego uprzednio w innym języku.” O. Wojtasiewicz 2. „Polega na odtworzeniu w języku przekładu komunikatu zawartego w języku źródłowym za pomocą najbliższego i najbardziej naturalnego odpowiednika, nade wszystko w odniesieniu do sensu, następnie odnośnie do stylu.” E. Nida 3. „Zespół czynności, w wyniku których wyrażamy za pomocą środków jednego języka to, co zostało uprzednio wyrażone za pomocą środków drugiego języka.” A.W. Fiodorow 4. „Przekazanie zawartości tekstu lub aktu mownego (wyrażonego w języku X) w drugim tekście lub akcie mownym (sformułowanym w języku Y).” Paryska Szkoła Tłumaczy - ESIT 5. „Procedura lingwistyczna polegająca na zastąpieniu tekstu w języku wyjściowym tekstem w języku docelowym przy zachowaniu relacji ekwiwalencji.” „Tekst powstały w rezultacie zastosowania procedury tłumaczenia.” Tezaurus Terminologii Translatorskiej 6. „Zamiana materiału tekstowego w jednym języku ekwiwalentnym materiałem tekstowym w innym języku.” J. Catford (tł. R. Lewicki) 7. „Proces przekształcania wypowiedzi w jednym języku przy zachowaniu niezmiennego planu treściowego, czyli znaczenia.” L. Barkhudarow (tł. R. Lewicki) 8. „Rodzaj pośrednictwa językowego, przy którym treść oryginalnego tekstu w innym języku jest przekazywana na inny język poprzez stworzenie w tym języku tekstu komunikacyjnie równowartościowego.” V. Komissarow (tł. R. Lewicki) 9. „W lingwistyce przekład to działanie polegające na formułowaniu tekstu w jednym języku na podstawie tekstu sformułowanego uprzednio w innym języku, tak aby mógł on funkcjonować jako reprezentacja tego pierwotnego tekstu w innym środowisku językowym; jest to również tekst będący produktem takiego działania.” R. Lewicki

Żeby doszło do efektywnego aktu mownego, musi być w nim zawarte 6 elementów: nadawca, odbiorca, komunikat, kontekst komunikatu, kontakt między nadawcą a odbiorcą, kod – język

Funkcja fatyczna – służy nam do zaczęcia, podtrzymania i zakończenia kontaktu. Funkcja poetycka – pojawia się, gdy wypowiedź odbiega od neutralnego toku, a więc wszędzie tam, gdzie dąży do odświeżenia języka, przełamania szablonu (np. w rozmowach potocznych, korespondencji, żargonach zawodowych) Funkcja sprawcza (performatywna) – polega na dokonywaniu zmian w stanie rzeczy za pomocą słowa, (np. zawarcie małżeństwa) 6

Jeśli zmienia się intencję nadawcy, jest to wykroczenie i tłumaczenie jest niewartościowe!

TŁUMACZENIE ≠ POŚREDNICTWO JĘZYKOWE Tłumaczenie to procedura lingwistyczna polegająca na zastąpieniu tekstu w języku wyjściowym tekstem w języku docelowym przy zachowaniu relacji ekwiwalencji. Przeciwstawna relacja pojęciowa: Pośrednictwo językowe heterowalentne – działalność osoby bilingwalnej w komunikacji międzyjęzykowej w wyniku której powstaje tekst docelowy nieadekwatny do tekstu wyjściowego Relacja pojęciowa adekwatności: ? 360 znaczeń wyrażonych za pomocą 4 wulgaryzmów w języku polskim 93 znaczenia wyrazu „dupa” wg. „Słownik polskich przekleństw i wulgaryzmów” Maciej Grochowski Najważniejsze cechy przekładu (wspólne różnym definicjom): 1. Operacja na wypowiedziach 2. Obecność minimum dwóch języków 3. Tekst w języku L2 łączy z tekstem w języku L1 więź równowartościowości (ekwiwalencji) 4. Dwuznaczność terminologiczna: działanie a rezultat tego działania

22.10 wykład 4/30

Próba uporządkowania terminologii tłumaczenie/przekład: Najważniejsze cechy przekładu: 1) operacja na wypowiedziach (tekstach) 2) obecność minimum dwóch języków (L1 i L2) 3) tekst w języku L2 łączy z tekstem w języku L2 więź równowartościowości (ekwiwalencji) 4) dwuznaczność terminologiczna, działanie i/lub rezultat tego działania

Czym jest? operacja, odtworzenie, reprezentacja, zespół czynności, przekazanie, naturalny + styl, procedura lingwistyczna, ekwiwalencji, zamiana, proces przekształcania, (znaczenie), rodzaj pośrednictwa, działanie komunikacyjna

Co tłumaczy? wypowiedzenia, komunikaty, środki języka, tekst/akt mowy tekst, materiał tekstowy wypowiedzi

Jak? odpowiednik, język relacja plan treściowy

równowartościowość

Przekład to operacja na języku, bazuje na relacji ekwiwalencji i kategorii równowartościowości komunikacyjnej.

Tłumaczenie to procedura lingwistyczna (zespół czynności lingwistycznych) polegająca na tłumaczeniu aktu mowy wyrażonego w języku L1 za pomocą środków języka L2 przy zachowaniu równowartościowości komunikacyjnej tego aktu. 7

AKT MOWY: nadawca > kontekst (f. informacyjna), komunikat (f. poetycka) > odbiorca (funkcja ekspresywna) kod (f. metajęzykowa), kontakt ( f. fatyczna) (funkcja impresywna – perswazyjna) Tłumaczenie: nadawca > tłumacz > obiorca funkcja poznawcza, funkcja estetyczna (+/-) funkcja magiczna, funkcja ludyczna funkcja stanowiąca (performatywna) – język ma moc sprawczą akt1 w L1 = akt2 w L2 W trakcie procesu należy zwrócić uwagę na:  jakie funkcje językowe ten tekst pełni?  ile tych funkcji jest?  w jakiej hierarchii wobec siebie te funkcje pozostają? Rodzaje działań translacyjnych:  translacja interlingwalna (tłumaczenia międzyjęzykowe)  translacja intralingwalna (tłumaczenia wewnątrzjęzykowe)  translacja intra- i interkulturowa, przekład intersemiotyczny (elementy w przekładzie audiowizualnym) Minimalne warunki zaistnienia przekładu:  tłumacz musi posługiwać się językiem L1 i L2  tłumaczowi potrzebne są dodatkowe właściwości, które umożliwiają mu podstawienie w miejsce odebranych tekstów T1 takich tekstów T2, które są funkcjonalne (a w niektórych przypadkach także w pewnym stopniu formalnie ekwiwalentne)  tłumacz powinien legitymować się określonym stopniem i zakresem profesjonalizmu Przekład jako zjawisko społeczno-komunikacyjno-kulturowe:  przekład służy ludziom porozumiewającymi się różnymi kodami  przekład jest szczególną formą pośrednictwa językowego (termin Gerta Jägera – Sprachmittlung)  pośrednictwo językowe w odniesieniu do przekładu dokonuje się przez działanie osoby bilingwalnej  działanie osoby bilingwalnej okaże się skuteczne, jeśli na podstawie tekstu oryginalnego powstanie tekst adekwatny, a więc zapewniający efektywną komunikację  według V. Komissarova, przekład jest rodzajem pośrednictwa językowego, przy którym w innym języku formułuje się tekst przeznaczony do pełnoprawnej zamiany oryginału jako tekst komunikacyjnie równowartościowy  odwzorowanie oryginału jest cechą wyróżniającą przekład spośród wszystkich innych rodzajów pośrednictwa językowego  „(…) dwukulturowość tłumacza umożliwia mu pośredniczenie pomiędzy przedstawicielami o nie rozumiejących się lub niewystarczająco rozumiejących się kultur

3. Przekładoznawstwo a lingwistyka przekładu

Nauka o tłumaczeniu/przekładzie: pol. teoria tłumaczenia, teoria przekładu, przekładoznawstwo, translatoryka, translatologia ang. translation theory, science of translating, translation studies, translatologia niem. Übersetzung Wissenschaft

traduktologia,

 w związku w powstaniem organizacji międzynarodowych (ONZ, EWG) pojawiło się zapotrzebowanie na tłumaczenie dokumentów i tekstów specjalistycznych  konsekwencją tego zapotrzebowania była konieczność zbadania prawidłowości, jakie rządzą procesem tłumaczenia 8

 nurt językoznawczy (lingwistyczny)  nurt literaturoznawczy (wcześniej: refleksja nad przekładem artystycznym) Prace rosyjskich badaczy (zwłaszcza A. Fiodorova, V. Komissarova, E. Etkinda, J. Reckera, A. Szwejcera) F. Grucza (1985) – Językoznawstwo jest na translatoryki dyscypliną fundującą. P. Kosman (Niemcy), I. Even-Zohar i G. Toury (Izrael) Szkoła wiedeńska – „Translation Studies”

29.10 wykład 5/30

Geneza badań naukowych nad przekładem: 1. Synchroniczne językoznawstwo porównawcze (kontrastywne/konfrontatywne) (m.in. L. Zabrocki, U. Engel, I. Maryniakowa) 2. Językoznawstwo antropologiczne (B. Malinowski) 3. Tekstologia (lingwistyka tekstu) (m.in. E. Coseriu, T.A. van Dijk, G. Helbig, J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska) Początki nurtu językoznawczego Z. Klemensiewicz, Przekład jako zagadnienie językoznawstwa, 1954 R. Jakobson, On Linguistic Aspects of Translation, 1958 G. Mounin, Teoretyczne problemy przekładu, 1963 E. Nida, Teoria i praktyka przekładu, 1964

Językoznawstwo konfrontatywne:  Ustala i bada relacje między językami i jednostkami języków  Jest symetryczne  Skupia się na różnicach między językami (zwłaszcza językoznawstwo kontrastywne)  Wykorzystuje fakty przekładów

Przekładoznawstwo:  Ustala i bada relacje między tekstami i jednostkami tekstów  Jest asymetryczne  Skupia się na podobieństwach – możliwości wyrażenia analogicznych treści  Wykorzystuje ustalenia językoznawstwa konfrontatywnego

Przekład kongenialny – tłumaczenie dorównujące geniuszem oryginałowi

System priorytetów w przekładzie:  W przekładzie uwzględnienie kontekstu jest ważniejsze niż przekład słów.  Przekład dynamiczny jest istotniejszy niż przekład formalny.  Forma przekazu ustnego ma pierwszeństwo przed zapisem.  Formy stworzone dla konkretnego odbiorcy mają pierwszeństwo przed tradycyjnymi.

Zwrot kulturowy w humanistyce końca XX w.  W naukach humanistycznych coraz większą uwagę przywiązuje się do kontekstu kulturowego badanego obiektu  W Nurcie językoznawczym przekładoznawstwa wyrażenia zaczęto traktować jako elementy wypowiedzi ( parole), a nie systemu (langue), a komunikaty utrzymuje się w kontekście uwarunkowań kulturowych langue – słowo w danym języku ma np. 4 znaczenia parole – aktywizuje się jedno ze znaczeń na poziomie mowy, potrzebne do wyrażenia sensu

Kontekst jest mediatorem sensu! 9

TRANSLATORYKA tekstów pisanych

tekstów informatywnych (pozaliterackich)

tekstów powszechnych

tekstów mówionych

tekstów estetycznych (literackich)

tekstów fachowych

Translatoryka:  czysta – zajmuje się wyłącznie aspektem teoretycznym przekładu, gromadzi informacje deskryptywno-eksplikatywne (deskrypcja, eksplikacja – objaśnienie)  stosowana – wykorzystuje osiągnięcia teoretyczne w celach praktycznych, gromadzi informacje aplikacyjne (praktyczne wykorzystanie wiedzy)  ogólna – bada przekład niezależnie od pary języków (globalnie)  szczegółowa – ogranicza swoje badania do konkretnej pary języków Subdyscypliny przekładoznawstwa:

Główne zadania teorii przekładu: 1. Określenie podstawowych wyróżników komunikacji przekładowej 2. Wyodrębnienie konstytutywnych cech przekładu 3. Umiejscowienie przekładu wobec zjawisk podobnych 4. Wykrycie prawidłowości rządzących procesem tłumaczenia 5. Budowanie ogólnej teorii ekwiwalencji 6. Badanie funkcjonowania przekładu i jego odbioru 7. Określenie językowych i pozajęzykowych czynników determinujących wybory translatorskie 8. Badanie osoby tłumacza i kształtowanie jego kompetencji 9. Działania zmierzające w kierunku formalizacji i automatyzacji przekładu

Typologia tekstów w translatoryce:  teksty-oryginały – tworzone przez nadawcę inicjalnego  teksty-przekłady – powstają w wyniku translacji 10

 teksty quasitranslacyjne – utworzone z myślą o tłumaczeniu
<...