Towarzysze podróży. Bezpartyjni w polskiej elicie rządowej (1949–1956) PDF

Preview

Summary

Łukasz Bertram1 Towarzysze podróży. Bezpartyjni w polskiej elicie rządowej (1949-1956) 1. Wprowadzenie Członkowie kierownictwa Polskiej Partii Robotniczej, a następnie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, które po 1944 r. stało się głównym czynnikiem krajowym kształtującym porządek polityczny, ...

Description

Łukasz Bertram1

Towarzysze podróży. Bezpartyjni w polskiej elicie rządowej (1949-1956) 1. Wprowadzenie Członkowie kierownictwa Polskiej Partii Robotniczej, a następnie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, które po 1944 r. stało się głównym czynnikiem krajowym kształtującym porządek polityczny, społeczny i gospodarczy w Polsce, ukształtowani zostali przez specyficzny proces socjalizacji politycznej. Jednym z jego elementów była wiara w leninowski model, w którym nie mieściło się funkcjonowanie niezależnych od partii komunistycznej sfer życia publicznego. Jednocześnie nie-którzy przynajmniej liderzy PPR realistycznie oceniali nikłe możliwości prowadzenia polityki własnymi siłami; mieli świadomość, jak nieliczne są ich sprawdzone kadry. Ta konstatacja, obok podporządkowania taktyce Moskwy zakładającej fasadowy pluralizm, spowodowała ukształtowanie się po 1944 r. systemu, w którym PPR (a następnie PZPR) była partią hege-moniczną ale nie jedyną2. Konieczność legitymizacji swojej władzy, ale również wyzwania związane z odbudową – i przebudową – kraju, sprawiała, iż komuniści sięgać musieli poza „własne” zasoby ludzkie. Naprze-ciw wychodziły im zróżnicowane postawy polskiego społeczeństwa, rozpostarte między różnymi formami oporu, przystosowania oraz zaangażowania3. Jedne z podstawowych pytań, jakie rodzą się na tym tle, to po pierwsze: kto wchodził w skład elity politycznej Polski Ludowej, jakie prowadziły do niej kanały awansu, w wiązki jakich trajektorii układały się biografie tych osób4; jak przebiegały ich kariery – serie hierarchicznie ułożonych zajęć, [email protected], Instytut Socjologii, Wydział Filozofii i Socjologii, Uniwersytet Warszawski, www.is.uw.edu.pl. *Artykuł powstał w ramach projektu badawczego nr 2014/15/N/HS6/04121 finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki. 2 Wrona J., System partyjny w Polsce 1944–1950, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1997, s. 32, 60. Na temat partii hegemonicznej zob. Sartori G., Parties and Party Systems: A Framework for Analysis, Cambridge University Press, Cambridge 1976, s. 203-211. 3 Zob. Friszke A. Przystosowanie i opór. Studia z dziejów PRL, Biblioteka „Więzi”, Warszawa 2007; Kamiński Ł., Polacy wobec nowej rzeczywistości. Formy pozainstytucjonalnego, żywiołowego oporu społecznego, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2000; Kersten K., Między wyzwoleniem a zniewoleniem. Polska 1944-1956, Aneks, Londyn 1993. 4 Raciborski J., Drogi do elity rządowej, [w:] Elity rządowe III RP 1997–2004. Portret socjologiczny, red. tenże, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2006, s. 73-74. 1

49

Łukasz Bertram

będące przejawem mobilności społecznej5? Czynię tu od razu zastrzeżenie, iż przy definiowaniu elity stosuję w swoich analizach kryteria jednoznacznie pozycyjne, związane z umiejscowieniem na formalnie określonych, zinstytucjonalizowanych stanowiskach w strukturze politycznej. Zdaję sobie jednocześnie sprawę ze słabości tego podejścia w identyfikowaniu rzeczywistych czynników decyzyjnych6, stąd też bliższe jest mi – jako wyjściowe – pojęcie „elity stanowisk” nie zaś „elity władzy”. Po drugie: jakimi rodzajami kapitałów dysponowały te osoby? Kapitałów rozumiane są tu w myśl teorii Pierre‟a Bourdieu jako różnego rodzaju „zasoby” – ekonomiczne, społeczne, kulturowe itd. – wykorzystywane w celu zmiana pozycji jednostki i wpływające na jej funkcjonowanie w strukturze społecznej. W swoich rozważaniach, których założenia przedstawię poniżej, nawiązuję do badań i koncepcji prowadzonych oraz formułowanych na tym polu przez Ivana Szelenyiego, Edwarda Wnuka-Lipińskiego, Jacka Raciborskiego, Rafała Drozdowskiego i Marka Ziółkowskiego7.

2. Kombatanci i eksperci Według Jacka Wasilewskiego w okresie tuż powojennym oraz nieco późniejszym spośród wzorów rekrutacji elity w PRL dominował model „komunisty-kombatanta” (wierność komunistycznym pryncypiom, działalność w okupacyjnej PPR lub w środowiskach polskich komunistów w ZSRR – interesujące, że socjolog nie wspomina tu o przynależności do przedwojennej KPP) – oraz „komunisty-kombatanta-proletariusza”, beneficjenta awansu społecznego8. Warto tu jednak już na wstępie poczynić uwagę, iż również model życiowej kariery przedwojennego komunisty wcale nie był jednolity. Wyróżnić można w nim chociażby wzór „zawodowego Bartkowski J., Lokalne elity władzy w Polsce w latach 1966–1995, Instytut Socjologii UW, Interart, Warszawa 1996, s. 15-19. 6 Zob. Sztumski J., Elity – ich miejsce i rola w społeczeństwie, Śląsk Wydawnictwo Naukowe, Katowice 2014; Żukowski M., Elity – przegląd wybranych definicji i metod badawczych, [w:] Elity komunistyczne w Polsce, red. M. Szumiło, M. Żukowski, Instytut Pamięci Narodowej, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Warszawa–Lublin 2015, s. 15-33; Żyromski M., Teorie elit a systemy polityczne, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2007. 7 Zob. Elity w Polsce, w Rosji i na Węgrzech. Wymiana czy reprodukcja?, red. I. Szelenyi, D. Treiman, E. Wnuk-Lipiński, Instytut Nauk Politycznych PAN, Warszawa 1995; Elity rządowe III RP…; Drozdowski R., Ziółkowski M., Funkcjonowanie kapitałów kulturowego i społecznego w dobie pragmatyzacji świadomości społecznej, „Przegląd Socjologiczny” t. XLVIII/2 (1999), s. 11-37. Podobne rozważania bez użycia pojęcia „kapitał”, natomiast z terminem „zasoby biograficzne” zob. Bartkowski J,. dz. cyt. 8 Wasilewski J., The Patterns of Bureaucratic Elite Recruitment in Poland in the 1970s and 1980s, „Soviet Studies” nr 4/1990, s. 744. 5

50

Towarzysze podróży. Bezpartyjni w polskiej elicie rządowej (1949-1956)

rewolucjonisty”, „nielegalnika”, niemal bez reszty (często również – od bardzo młodego wieku) poświęcającego się walce o rewolucję, oraz wzór komunistycznego inteligenta, należącego i działającego w ramach organizacji komunistycznych (takich jak studencka OMS „Życie”), ale jednocześnie prowadzących legalne – i często wypełnione sukcesami – życie zawodowe. Przypatrując się chociażby obsadzie stanowisk szefów resortów przemysłowych 1949-1956 można dostrzec właśnie próbę pogodzenia kryteriów politycznych i merytorycznych 9, które to Wasilewski – jako model „partyjnego specjalisty” – utożsamiał przede wszystkim z okresem gomułkowskim – a które w tym przypadku mogłyby składać się na model swego rodzaju „komunisty-kombatanta-specjalisty”. Zapytać zatem można, do jakiego stopnia kierownictwo partyjne pod przewodnictwem Bolesława Bieruta skłonne było powierzać wyższe stanowiska w nomenklaturze aparatu państwowego osobom, które z ruchem komunistycznym (jak również socjalistycznym i ludowym a także lewicującą, radykalną inteligencją) nie miały zgoła nic wspólnego. Czym charakteryzowali się w tym okresie, jakimi kapitałami dysponowali ludzie, którzy silnie odróżniali się od totalitarnego wzorca, zbliżały się za to do kolejnego modelu wyróżnionego przez Wasilewskiego – „lojalnego eksperta”10 (i „umiejscawianego” przez socjologa w późniejszym okresie PRL) albo do przywoływanej nierzadko figury „towarzysza podróży”. W niniejszym tekście spróbuję zasygnalizować kilka tropów związanych z tym zagadnieniem na przykładzie sylwetek osób zajmujących w okresie między Kongresem Zjednoczeniowym PPR i PPS w grudniu 1948 a VIII plenum KC PZPR w październiku 1956 r. stanowiska ministra (kierownika resortu), wiceministra lub członka kierownictwa Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego. Zbiorowość tę będę określał mianem elity rządowej, idąc tropem rozważań Jacka Raciborskiego, rozszerzającego to pojęcie poza granice Rady Ministrów11. Jako niezwykle istotne, ale przekraczające ramy tego artykułu, pozostawiam natomiast na boku liczne kontrowersje i rozbieżności związane z definiowaniem elity politycznych w PRL12. Na jakiej podstawie ze zbiorowości tej wyróżnić przypadki, które staną się przedmiotem niniejszych analiz jako „niepasujące”? W tym celu decyduję się zastosować również kryterium pozycyjne i przedstawić portret Bertram Ł., Kadra Planu. Portret zbiorowy szefów resortów przemysłowych w Polsce w latach 1949-1956, w przygotowaniu redakcyjnym. 10 Wasilewski J., dz. cyt., s. 744-755. 11 Raciborski J., Wprowadzenie. Elity rządowe jako przedmiot badań, [w:] Elity rządowe III RP…, s. 16-18. 12 Zob. Szumiło M., Elita PPR i PZPR w latach 1944–1970 – próba zdefiniowania, [w:] Elity komunistyczne…, s. 38-45. 9

51

Łukasz Bertram

podzbiorowości wyróżnionej na podstawie wyznacznika formalnej bezpartyjności jej członków, a zatem braku szczególnie istotnego wymiaru kapitału politycznego, jakim w warunkach Polski Ludowej była przynależność do PZPR13. Jako kapitał polityczny rozumiane są tu takie zasoby, które wynikają z zaangażowania w politykę i wpływają na awans oraz przetrwanie w elicie władzy14. Za przyjęciem tego kryterium nie stoi, co należy podkreślić, założenie, iż osoby należące do PPR/PPS/PZPR pasowywały się en masse w jednolity wzór. Polska Parta Robotnicza oraz jej następczyni była organizacją, w której dominującą rolę odgrywali przedwojenni komuniści (którzy również byli przecież bardzo różni, wywodząc się z różnych milieu i przechodząc przez odmienne procesy socjalizacji politycznej), ale swoje szeregi otwierała szeroko również na ludzi z różnych środowisk, którzy z komunizmem nigdy nie mieli nic wspólnego, o czym świadczyć może chociażby gwałtowny wzrost liczebności PPR w pierwszych latach powojennych. Zgodzić się można ze stwierdzeniem, że PPR stanowiła od początku Polski Ludowej konglomerat ludzi związanych z komunizmem i zupełnie obcych tej ideologii, których do akcesu zachęciły hasła narodowe czy społeczne, ale również wizja kariery15. Jeszcze inne, ale też różnorodne, były natomiast motywacje i uwarunkowania wstępowania (lub pozostawania) w szeregach PPS. Świadczyć o tym może choćby charakterystyka szefów resortów przemysłowych lat 1949-1956, wśród których znalazło się: 16 osób należących przed wojną do organizacji komunistycznych, dwie osoby, które posiadały z nimi niesformalizowane kontakty, oraz 8 osób bądź całkowicie apolitycznych bądź deklarujących przynależność do innych ugrupowań (ale nie PPS)16. W mojej analizie pominę również członków Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Demokratycznego i Stronnictwa Pracy, uznając inkorporowanie ich w skład elity rządowej za zagadnienie osobne, specyficzną postać imperatywu koalicyjnego opisanego przez Jacka Raciborskiego17. Specyficzną z uwagi na głębokie zmarginalizowanie ugrupowań satelickich, ZSL i SD, nie mówiąc już o SP, posiadających w obrębie cezur przyjętych w tym artykule łącznie jednego wicepremiera

Szelenyi I., Szelenyi Sz., Wstęp – założenia teoretyczne i metodologia, [w:] Elity w Polsce, w Rosji i na Węgrzech…, s. 12-13. 14 Wnuk-Lipiński E., Demokratyczna rekonstrukcja. Z socjologii radykalnej zmiany społecznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, s. 149. 15 Kersten K., Narodziny systemu władzy. Polska 1943-1948, s.n., Lublin 1989, s. 137. 16 Bertram Ł., dz. cyt. 17 Zob. Raciborski J., Konstruowanie rządów i elit rządowych, [w:] Elity rządowe III RP…, s 32-37. 13

52

Towarzysze podróży. Bezpartyjni w polskiej elicie rządowej (1949-1956)

(Antoniego Korzyckiego z ZSL), dziewięciu ministrów18 oraz jedenastu wiceministrów19, wśród których niełatwo doszukać się samodzielnych aktorów politycznych, a którzy w części związani byli z przed- lub powojenną partią komunistyczną20. Jako baza źródłowa do niniejszych rozważań posłużyła dokumentacja z Archiwum Akt Nowych (zespoły: Centralna Kartoteka i Biuro Spraw Kadrowych KC PZPR) oraz Instytutu Pamięci Narodowej, literatura wspomnieniowa, wydawnictwa typu słownikowego oraz relacje potomków członków badanej zbiorowości.

3. Bezpartyjna dziewiątka W okresie objętym moimi badaniami nie było żadnej osoby, która nie należąc do żadnej partii, piastowałaby stanowisko ministra. Zresztą, przez cały okres Polski Ludowej liczba bezpartyjnych członków Rady Ministrów wyniosła jedynie 16, z których znakomita większość pełniła swoje funkcje w latach 80. Ta okoliczność sprawia, iż w niniejszym artykule zaprezentować będę mógł portret bezpartyjnych składający się jedynie z dziewięciu sylwetek – ośmiu podsekretarzy stanu oraz jednego zastępcy przewodniczącego PKPG, które to stanowisko odpowiadało rangą ministrowi (jednak dla uproszczenia będę ich w dalszych wywodach określał zbiorczą kategorią wiceministrów). Stanowi to 4% całej zbiorowości osób na tym szczeblu administracji państwowej w badanym okresie21. Z uwagi na tę liczebność łatwo jest, dla porządku, wymienić ich wszystkich:  Osman Achmatowicz (1899-1988; Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego IV 1953-II 1960), ZSL: Wincenty Baranowski, Jan Dąb-Kocioł, Stefan Dybowski, Zygmunt Moskwa, Bolesław Podedworny, Wacław Szymanowski; SD: Tadeusz Michejda (do 1950 r. członek Stronnictwa Pracy), Wincenty Rzymowski, Jan Rabanowski. 19 ZSL: Jan Domański, Zygmunt Garstecki, Kazimierz Iwanowski, Ignacy Klimaszewski, Stanisław Piotrowski, Tadeusz Rek, Wacław Schayer; SD: Leon Chajn, Eugenia Krassowska, Stanisław Ochab, SP: Feliks Widy-Wirski. Dodatkowo w 1952 r. zastępcą przewodniczącego PKPG był Stefan Ignar z ZSL. 20 Zob. Wrona J. Elity kryptokomunistyczne w partiach satelickich, [w:] Elity komunistyczne…, s. 153-168. 21 Wyliczenie własne na podstawie materiału aktowego oraz: Mołdawa T., Ludzie władzy 19441991, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1991. Publikacja ta, stanowiąca wykaz osób pełniących najwyższe funkcje w instytucjach państwowych i partyjnych po drugiej wojnie światowej, zawiera niestety błędy. W kontekście niniejszych rozważań szczególnie istotne to opisanie jako bezpartyjnego wiceministra odbudowy oraz budownictwa Juliusza Żakowskiego (w istocie członka PPS i PZPR), natomiast jako członka PZPR – Józefa Winiewicza, który do partii wstąpił dopiero w 1964 r., a zatem niemal w połowie czasu zajmowania stanowiska podsekretarza stanu w MSZ. 18

53

Łukasz Bertram

Zygmunt Berling (1896-1980; Ministerstwo Państwowych Gospodarstw Rolnych VIII 1953-XI 1956),  Stefan Farjaszewski (1912-1983; Ministerstwo Budownictwa Przemysłowego II 1953-VII 1956, Ministerstwo Budownictwa VII 1956-III 1957),  Leopold Gluck (1913-1989; Ministerstwo Ziem Odzyskanych V 1948-II 1949),  Franciszek Jopek (1901-1970; Ministerstwo Górnictwa II 1953-IV 1955, Ministerstwo Górnictwa Węglowego IV 1955-III 1957),  Bolesław Krupiński (1893-1972; Ministerstwo Górnictwa i Energetyki I-III 1950, Ministerstwo Górnictwa III 1950-XII 1953),  Leon Kurowski (1907-1998; Ministerstwo Skarbu II 1945-III 1950, Ministerstwo Finansów III 1950-III 1951),  Kazimierz Secomski (1910-2002; PKPG VII 1955-XII 1956),  Józef Winiewicz (1905-1984; Ministerstwo Spraw Zagranicznych, I 1956-I 1972). Z tego grona jedyną postacią szeroko znaną – i niezwykle kontrowersyjną – do dzisiaj był oczywiście generał Zygmunt Berling, którego biografia, jak zobaczymy, niemal w każdym wymiarze odcinała się od losów pozostałej ósemki. 

4. Przed 1939 r. – naukowcy, inżynierowie, wojskowi Spośród tych dziewięciu mężczyzn urodzonych między 1893 (Krupiński) a 1913 (Gluck) rokiem22 czterech przyszło na świat w zaborze rosyjskim (Achmatowicz – Bergaliszki na Wileńszczyźnie, Farjaszewski – podwarszawski Pruszków, Krupiński – Woronczyn na Wołyniu, Secomski – Kamieńsk pod Piotrkowem Trybunalskim), dwóch w zaborze austriackim (Berling – Limanowa, Jopek – Budziwój pod Rzeszowem); z zaboru niemieckiego – z Poznania – pochodził Winiewicz. Kurowski urodził się zaś w Smoleńsku, zaś Gluck – aż w Sarajewie23. Reprezentowali oni niemal Te i poniższe informacje o charakterze faktograficznym, o ile nie zaznaczono inaczej: ustalenia autora na podstawie materiału aktowego i wydawnictw słownikowych. 23 Ojciec Glucka, Władysław (1886-1942), był austriackim urzędnikiem w Bośni, starostą Travnika. Od 1919 r. w Polsce, działał na rzecz przyjaźni polsko-jugosłowiańskiej. Ojciec Władysława, Leopold (1854-1907) pochodził z żydowskiej rodziny z Nowego Sącza, od 1881 r. pracował jako lekarz w Bośni. Polacy w Bośni. Polacy o Bośni. Przewodnik bibliograficzny z komentarzami, oprac. K. Wrocławski, M. Bogusławska, N. Różycki, Instytut Slawistyki Zachodniej i Południowej UW, Warszawa 2003, s. 15-20. 22

54

Towarzysze podróży. Bezpartyjni w polskiej elicie rządowej (1949-1956)

pełen przekrój klasowy ówczesnego społeczeństwa ziem polskich: od dzieci chłopskich (Jopek i Secomski) przez synów robotnika kolejowego (Farjaszewski), kancelisty (Berling), właściciela/kierownika drukarni (Winiewicz), wyższego urzędnika (Gluck), administratora majątku ziemskiego24 (Krupiński) i wywodzącego się z litewskiej szlachty25 radcy prawnego pracującego przy parcelacji majątków ziemskich (Kurowski) po potomka starodawnego rodu arystokracji tatarskiej, syna prezesa Związku Tatarów Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy, senatora II RP (Achmatowicz). Znacznie mniej zróżnicowana była edukacja jaką odebrali późniejsi wiceministrowie. Wszyscy bez wyjątku mogli się legitymować wykształćceniem wyższym. Berling, zawodowy wojskowy, który ukończył Wyższą Szkołę Wojenną w Warszawie był również absolwentem studiów prawniczych na Uniwersytecie Jagiellońskim26. Kurowski i Secomski uzyskali przed 1939 r. stopień doktora (odpowiednio prawa i ekonomii; Secomski habilitował się w 1946 r.), natomiast chemik Achmatowicz tuż przed wybuchem wojny otrzymał tytuł profesora. Jopek i Krupiński ukończyli Akademię Górniczą w Krakowie, przy czym drugi z nich przed 1914 r. studiował też w Instytucie Górnictwa w Petersburgu27. Farjaszewski był absolwentem Wydziału Inżynierii Wodnej i Geodezji Politechniki Warszawskiej, musiał jednak przerwać studia przed wojną po uzyskaniu półdyplomu, a tytuł magistra inżyniera uzyskał w roku 1946 28 (choć w życiorysie jako datę ukończenia studiów podawał rok 1939)29. Gluck zaś po pierwszym roku Uniwersytetu Poznańskiego przeniósł się do prywatnej Szkoły Nauk Politycznych w Warszawie. Poznańską uczelnię skończył natomiast Winiewicz, przeniósłszy się z Wydziału Rolno-Leśnego na Ekonomiczny. Biorąc pod uwagę, iż wykształcenie należy do najważniej-

Wcześniej zaś – powstańca styczniowego skazanego na wieloletnią katorgę, podczas której pracował jako górnik. Dubiński J., Człowiek, którego pasją było górnictwo, [w:] Gwarek prof. Bolesław Krupiński, „Poczet Gwarków Śląskich” z.7, red. J. Mańka, M. Skibski, Goldpress, Katowice 2012, s. 10. 25 Relacja Ewy Czerniawskiej nagrana przez Łukasza Bertrama, Warszawa, 1 kwietnia 2015 r., nagranie w zbiorach autora. 26 Jaczyński S., Zygmunt Berling. Między sławą a potępieniem, Książka i Wiedza, Warszawa 1993, s. 32-33. 27 W roku 1946 r. habilitował się na Akademii Górniczo-Hutniczej, nie udało się natomiast odnaleźć informacji o zdobyciu przez niego tytułu doktorskiego. 28 Farjaszewska I., Podczaski A., Farjaszewski Stefan, [w:] Słownik biograficzny techników polskich z. 10, red. nacz. Z. Skoczyński, Federacja Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych, Warszawa 1999, s. 34-35. 29 Farjaszewski S., życiorys, 1949, AAN, CKXX/18850, k. 5. 24

55

Łukasz Bertram

szych wymiarów kapitału kulturowego30, można stwierdzić, że bohaterowie tych rozważań charakteryzowali się wysokim stopniem jego akumulacji. Pod względem wykształcenia należeli oni elity II RP; o dużych sukcesach, a przynajmniej o życiowej stabilizacji, można mówić również w przypadku większości ich karier zawodowych. Achmatowicz i Kurowski pracowali naukowo na Uniwersytecie Stefana Batorego – pierwszy z nich przeniósł się później na Uniwersytet Warszawski, gdzie został dziekanem Wydziału Farmaceutycznego; drugi wykładał na uczelniach zagranicznych m.in. w Nancy, pracował również w Okręgowej Izbie Kontroli Skarbowej31. Farjaszewski jeszcze w czasie studiów był asystentem na PW, potem jednak pracował również jako robotnik w fabryce. Kilkuletni epizod asystencki na Akademii Górniczej zaliczył również Jopek, który następnie wybrał pracę w przemyśle wydobywczym, osiągając stanowisko zawiadowcy szybów jednej z kopalni. Z górnictwem swoją karierę związał także Krupiński, najpierw główny inżynier Towarzystwo Kopalń i Zakładów Hutniczych w Sosnowcu, następnie zaś dyrektor naczelny Rybnickiego Gwarectwa Węglowego (którą to funkcję łączył z pracą naukową na AG). Zarówno Jopek, jak i Krupiński byli autorami artykułów w fachowych czasopismach górniczych. Pracę naukową (asystent na SGH) i zawodo...