Ustrój państwa w Dwóch traktatach o rządzie Johna Locke\'a PDF

Preview

Summary

Download Ustrój państwa w Dwóch traktatach o rządzie Johna Locke'a PDF

Description

Ustrój państwa w „Dwóch traktatach o rządzie” Johna Locke’a

Dwa traktaty o rządzie to dzieło angielskiego filozofa i polityka Johna Locke'a (1632-1704). Stanowi ono podwaliny dla liberalizmu politycznego, który odegrał ogromną rolę nie tylko w polityce przełomu XVII i XVIII wieku, ale także we współczesnej. Autor odwołuje się do takich oświeceniowych myślicieli, jak np. Thomas Hobbes 1 czy sir Robert Filmer2, z którymi wchodzi w polemikę na temat pochodzenia władzy suwerena i jej zasadności. Liberalizm (łac. liberalis wolnościowy) to koncepcja teoretyczna i postawa światopoglądowa oparta na indywidualistycznej koncepcji człowieka i społeczeństwa, głosząca, że wolność i nieskrępowana przymusem politycznym działalność jednostek mają wartość nadrzędną i są najpewniejszym źródłem postępu we wszystkich sferach życia zbiorowego.3 Tak więc możemy zauważyć, iż u podstaw liberalizmu leżą przede wszystkim trzy hasła: wolności, indywidualizmu i własności prywatnej. Te czynniki wpływają na całokształt doktryny i jej stanowisko wobec wszelkich dziedzin życia, od polityki, poprzez społeczeństwo, aż po gospodarkę. W mojej pracy zamierzam zobrazować ustrój państwa w liberalnym państwie, takim, jakim widział go John Locke. Aby zrozumieć istotę liberalizmu nie sposób nie wspomnieć o prawie natury, albowiem to właśnie w stanie natury ludzie posiadają zupełną wolność, podlegając jedynie Bogu, który jako Stworzyciel jest ich „posiadaczem” oraz będąc zobowiązanymi tylko do wypełnienia celu, który wyznaczył im Bóg. Okres, kiedy rządziło prawo naturalne był czasem wolności i równości, a więc czasem szczęśliwości. Jak pisze Locke, brakowało jednak jednego bardzo ważnego czynnika – nikt nie mógł zagwarantować ludziom bezpieczeństwa. Prawo natury, owszem, opierało się w dużej mierze na wolności, ale miała ona swoje granice – wolność jednego, kończyła się tam, gdzie zaczynała się wolność drugiego. Autor mówi o tym wyraźnie: „A zatem wszyscy ludzie mają

1 Thomas Hobbes (1588-1679) - angielski filozof, autor dzieła Lewiatan (1651), traktatu, w którym dowodzi, że jedynym sposobem uniknięcia zła, jakie spotyka ludzi żyjących w tzw. "stanie natury", jest zawarcie umowy przekazującej nieograniczoną, absolutną władzę w ręce suwerena (źródło: www.wikipedia.pl) 2 sir Robert Filmer (1588-1653) - angielski teoretyk polityczny, według którego najlepszym ustrojem była monarchia absolutna, autor dzieła Patriarcha (1680) (źródło: www.wikipedia.pl) 3 Liberalizm, w: Encyklopedia powszechna PWN http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3932244/liberalizm.html

powstrzymywać się od naruszania uprawnień innych, od wyrządzania jeden drugiemu krzywd i przestrzegać postanowienia natury, które nakazuje pokój i zachowanie całego rodzaju ludzkiego.” 4, co wskazuje także na to, że ludzie nie posiadają władzy nad życiem, ani swoim, ani innych. Nie było jednak urzędu, który czuwałby nad zachowaniem przez każdego tych, teoretycznie, naturalnie zagwarantowanych praw, czy który wymierzyłby sprawiedliwość, w imieniu ludu, gdyż według prawa natury każdy posiada takie prawo. Prowadziło to do, najczęściej niesprawiedliwych, samosądów, gdyż pokrzywdzonymi kierowały emocje i subiektywizm w sprawie (idealną zasadą jest tu, znana jeszcze z prawa rzymskiego, maksyma nemo iudex in causa sua – nikt nie może być sędzią we własnej sprawie). Problem ten doprowadził do powstania tak zwanej umowy społecznej. „Jedynym sposobem, w jaki można oddać swą naturalną wolność i nałożyć okowy społeczeństwa obywatelskiego, jest ugoda z innymi dotycząca połączenia i zjednoczenia się z nimi w społeczności, zawarta dla zapewnienia im wygody, bezpieczeństwa i pokojowego współżycia, a także dla zabezpieczenia prawa korzystania z ich własności oraz lepszej ochrony przed wszystkimi, którzy nie należą do wspólnoty”5. Według locke'owskiej umowy społecznej władza jest powołana tylko i wyłącznie dla dobra ogółu, a jej głównym zadaniem jest karanie przestępców. Była ona skonstruowana dwuetapowo: najpierw, zawierana między jednostkami, powołuje do życia społeczeństwo, następnie, zawarta między społeczeństwem a władzą – tworzy państwo, zorganizowane jednak na zasadzie podziału władz.6 Locke definiuje władzę polityczną jako „uprawnienie do tworzenia praw, włącznie z karą śmierci i w konsekwencji z wszystkimi pomniejszymi karami, w celu określenia i zachowania własności, a także użycia siły społeczności do wykonywania tych praw oraz w obronie wspólnoty przed zagrożeniem zewnętrznym, a wszystko dla dobra publicznego”7. Jak wspomniałam wcześniej, władza w państwie liberalnym jest powołana do ochrony dwóch niezbywalnych wartości: wolności i własności każdego członka społeczeństwa. Suwerenem w liberalizmie politycznym jest ludność, a więc to ona wybiera komu chce przekazać pełnię wykonywania władzy. Jednocześnie w przypadku, gdy władza działa na niekorzyść społeczeństwa, bądź przekracza swoje uprawnienia, co powoduje utratę pokładanego w niej zaufania, może być przez tę ludność odwołana ze stanowiska (w ostateczności lud zdobywa prawo do oporu i usunięcia jej siłą). Jakakolwiek próba zamachu na wolność i własność byłaby bowiem początkiem drogi do tyranii i władzy absolutnej, co Locke zdecydowanie potępia, gdyż „tyrania jest sprawowaniem władzy poza prawem, do czego nikt nie

4 J. Locke, Dwa traktaty o rządzie, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1992, s. 167 5 Ibidem, s. 231 6 H. Izdebski, Historia myśli politycznej i prawnej, Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck 2013, s. 129 7 J. Locke, Dwa traktaty o rządzie, op. cit., s. 164

może być uprawniony”.8 Brak zasadności funkcjonowania władzy absolutnej podkreśla fakt, że prawo natury wyraźnie wskazuje na to, że człowiek może poddać się czyjejś władzy jedynie z własnej woli i może przekazać jedynie tyle praw, ile sam posiada. W przypadku funkcjonowania władzy arbitralnej ludność znalazłaby się na pozycji niewolniczej, co równa się z prawem do pozbawiania życia, przy czym żaden człowiek nie posiada władzy nad życiem. Locke przywołuje tu zasadę, iż nikt nie może przenieść na drugą osobę więcej praw, aniżeli sam posiada (nemo plus iuris ad alium transferre potest quam ipse haberet ). Najwyższa władza jest ograniczona celami, do których została powołana, a zatem lud jest upoważniony do odebrania władzy tym, którzy zaniedbują swoje obowiązki i przekazania jej na nowo tym, którzy według nich bardziej zasługują na to stanowisko. Biorąc pod uwagę, iż mandat do sprawowania władzy pochodzi z nadania ludu, władza musi działać na podstawie powszechnie znanych praw„A więc ten, do kogo należy legislatywa czy najwyższa władza jakiejś wspólnoty, zobowiązany jest do rządzenia na mocy niezmiennych, stanowionych, ogłaszanych i znanych ludowi praw, a nie w oparciu o sporządzane na poczekaniu dekrety”.9 Niemożliwa jest sytuacja, w której legislatywa ustanawia prawa działające na niekorzyść społeczeństwa, by zapewnić sobie pewne profity. Locke w swoim dziele popiera monteskiuszowski trójpodział władz, jednak w nieco zmienionej wersji: obok władzy ustawodawczej i wykonawczej, wyodrębnia on władzę federatywną. Jako pierwszą zaprezentuję władzę ustawodawczą. „Legislatywa jest nie tylko najwyższą władzą wspólnoty, ale też świętą i niezmienną w tych rękach, w które społeczność je złożyła”.10 Władza ustawodawcza zazwyczaj występuje w formie zgromadzenia. Legislatywa posiada moc ustawodawczą – jako jedyna jest zobowiązana do ustanawiania praw, jednak prawa te muszą zostać poparte zgodą społeczeństwa. Sprawia to, że każdy jest zobligowany do posłuszeństwa władzy ustawodawczej, jako najwyższej władzy w państwie. Działanie wbrew prawu byłoby traktowane jako zamach na dobro całego społeczeństwa. Fakt, iż władza pochodzi z dobrowolnego nadania, nie ma możliwości przekazania jej na kogokolwiek innego. Legislatywa „nie jest i nie może być absolutną, arbitralną władzą nad życiem i majątkiem ludu” 11, jest ona bowiem jedynie głosem ludu i w każdej chwili może być przez niego usunięta, bądź zmieniona. Działa ona dla dobra publicznego społeczeństwa, dlatego nie może dążyć do ograniczania ludności (chyba że jest to z pożytkiem dla ludu) czy działania na jej niekorzyść. Kolejnym celem legislatywy jest wymierzanie sprawiedliwości. W tym celu powoływani są sędziowie, upoważnieni do rozstrzygania w sporach, czy karania przestępców. Dzięki temu prawo jest rozumiane w jednolity sposób, co byłoby niemożliwe do osiągnięcia, gdyby każdy był sędzią w swoich sporach. 8 Ibidem, s. 305 9 Ibidem, s. 255 10 Ibidem, s. 257 11 Ibidem, s.258

Dodatkowo są oni osobami postronnymi, a więc obiektywnymi, co jest niezbędne do wymierzania kar. Kolejnym obowiązkiem legislatywy jest działanie na podstawie znanych, stanowionych praw. Społeczeństwo, powierzając zaufanie danym osobom, wierzy, iż będą działać oni na rzecz ich dobra. Brak spisanych praw lub częste wydawanie nowych aktów prawnych doprowadziłoby do chaosu i niezadowolenia ludzi. „Władza najwyższa nie może pozbawić nikogo bez jego własnej zgody żadnej części jego własności. Skoro zachowanie własności jest celem rządu i celem, dla którego ludzie wstępują do społeczeństwa, to bezwzględnie zakłada się i wymaga, by lud dysponował własnością.”12 Liberalizm zakłada świętość własności, a więc niemożliwy jest stan, w którym władza mogłaby ją

odbierać. Doktryna ta zakłada istnienie własności absolutnej i

nietykalnej, która prowadzi nie tylko do bogactwa, ale także szczęśliwości, a co za tym idzie – lepszego prosperowania państwa. Legislatywa, poza ustanawianiem praw, jest także uprawniona do nakładania na społeczeństwo podatków. Może to robić jednak tylko za przyzwoleniem ludności, a podatki te muszą być proporcjonalne do majątku danej osoby. „Dotyczy to właściwie tylko tych rządów, gdzie legislatywa jest władzą sprawowaną nieustannie, albo gdzie lud nie rezerwuje żadnej części jej władzy dla deputowanych, jakich od czasu do czasu wybiera.” 13 Władza ustawodawcza może gromadzić się i obradować wtedy, kiedy nakazuje to konstytucja, legislatywa sama uzna to za słuszne lub zgodnie z decyzjami jej samej o odroczeniu zgromadzenia. „Władza najwyższa nadana im przez lud pozostaje nadal przy nich i mogą oni sprawować ją, kiedy uznają to za stosowne, jeśli pierwotna konstytucja nie ogranicza jej sprawowania do pewnych okresów albo legislatywa, jako władza najwyższa, sama nie odracza swych obrad na pewien czas, na mocy wydanego przez siebie aktu, tek że po upływie jego mocy obowiązującej jest uprawniona do zgromadzenia swych członków i ponownego działania.”14 W momencie zakończenia sprawowania władzy, osoby, które wchodziły w skład legislatywy stają się zwykłymi członkami społeczeństwa, są równi pozostałym. Gdyby było inaczej i władzę ustawodawczą sprawowałoby przez dłuższy czas jedno zgromadzenie, moglibyśmy mieć do czynienia z absolutyzmem. Im dłuższy byłby okres sprawowania władzy, tym bardziej bezkarni czuliby się rządzący, a co za tym idzie, byliby skłonni do działania jedynie na swoją korzyść. Obok władzy ustawodawczej Locke wyróżnia władzę wykonawczą. Jest ona zazwyczaj piastowana przez jedną osobę. Jej celem jest wykonywanie praw ustanowionych przez legislatywę. Z tego względu, w przeciwieństwie do legislatywy, musi ona działać nieprzerwanie: „Prawa są tworzone od razu lub w krótkim okresie czasu, mają jednak trwałą i stałą moc obowiązującą. Dla stałego ich wykonywania i przestrzegania konieczne jest zatem nieprzerwane funkcjonowanie 12 Ibidem, s. 262 13 Ibidem, s. 265 14 Ibidem, s.272

władzy, która zapewniłaby wykonywanie ustanowionych poprzednio praw i utrzymywanie ich w mocy”.15 Zabronione jest łączenie urzędów - osoba sprawująca władzę wykonawczą nie może wykonywać jednocześnie władzy ustawodawczej. Locke podkreśla, iż biorąc pod uwagę ludzką naturę, najprawdopodobniej prowadziłoby to całkowitego przywłaszczenia sobie władzy, a co za tym idzie – podejmowania działań, z których osoba rządząca czerpałaby korzyści, nawet jeśli szkodziłyby one społeczeństwu. Kolejną cechą egzekutywy jest jej częściowa podległość wobec władzy ustawodawczej: „Jeśli władza wykonawcza nie należy do osoby, która posiada także udział w legislatywie, to jest tej legislatywie wyraźnie podporządkowana i przed nią odpowiedzialna, może więc według jej uznania zostać zmieniona lub usunięta”.16 Inaczej jest w przypadku osoby, która posiada udział w legislatywie. Osoba taka jest niepodległa legislatywie ze względu na to, że nie istnieje ponad nią żadna znana najwyższa władza, a osoba tak zgadza się ze stanowiskiem władzy ustawodawczej i współpracuje z nią. Także przekazanie przez legislatywę uprawnienia wykonywania praw na ręce egzekutywy nie oznacza, że nie może być ono odebrane. W przypadku, gdy władza ustawodawcza uzna, że egzekutywa nie wywiązuje się ze swoich obowiązków, może pozbawić ją tego uprawnienia, a także nałożyć karę za złe i niezgodne z prawem administrowanie. „W wielu wspólnotach, gdzie legislatywa nie funkcjonuje nieprzerwanie, a egzekutywa nadana jest pojedynczej osobie, do której należy również część władzy ustawodawczej, władza tej pojedynczej osoby w pewnym sensie może być również nazwana władzą najwyższą.” 17 Dzieje się tak, ze względu na to że, nawet jeśli nie posiada pełni praw władzy najwyższej, a więc mocy stanowienia prawa, to jest najwyższą władzą wykonawczą. Niemożliwe jest podporządkowanie jej jakimkolwiek prawom, ponieważ każde prawo, zanim zostanie ustanowione, zostaje z nią skonsultowane. Poza tym, z najwyższej władzy wykonywania praw, jaką posiada, większość urzędów wyprowadza swoją władzę. Władza wykonawcza posiada także pewne uprawnienia względem legislatywy. Po pierwsze, gdy pierwotna konstytucja nakazuje zgromadzenie się i obradowanie władzy ustawodawczej, egzekutywa wydaje jedynie ministerialne dyrektywy dotyczące jej wyboru i zgromadzenia. Jeśli natomiast konstytucja o tym nie wspomina, od egzekutywy zależy zarządzenie nowych wyborów „kiedy to wydarzenia bądź stan spraw publicznych wymagają ulepszenia starych lub stanowienia nowych praw, naprawienia wyrządzonych ludowi szkód bądź zapobieżenia grożącym mu niebezpieczeństwom”. 18 Władza zwoływania i rozwiązywania legislatywy nie daje jednak egzekutywie władzy nad nią, a jedynie pełne zaufania powierzenie jej spraw, gdy społeczeństwo staje w obliczu zagrożenia. Władza wykonawcza w liberalizmie posiada także tak zwane prerogatywy. Prerogatywa to przywilej, 15 Ibidem, s. 267 16 Ibidem, s. 271 17 Ibidem, s. 270 18 Ibidem, s. 273

uprawnienie, pierwszeństwo związane z zajmowanym stanowiskiem lub wykonywaną funkcją.19 Przywilej ten może być wykorzystywany tylko i wyłącznie dla dobra społeczeństwa. Egzekutywa jest upoważniona do stosowania swojej władzy w przypadku, kiedy prawo nie reguluje pewnych kwestii. Mogą one być wykorzystywane do momentu, kiedy legislatywa zbierze się na obrady i uzupełni luki prawne. Pewne sprawy pozostają nieuregulowane nieprzypadkowo – zmienność społeczeństwa i sytuacji w państwie sprawia, że najlepszym wyjściem jest pozostawienie decyzji temu, w czyich rękach spoczywa władza wykonawcza. Do prerogatyw należy między innymi prawo zwoływania i rozwiązywania legislatywy, prawo łaski, zarządzanie wyborów do legislatywy, tworzenie nowych organów lokalnych i ich nowych reprezentacji. „Prerogatywa nie może być niczym innym, jak zezwoleniem ludu danym jego władcom na postępowanie w niektórych sprawach według ich własnego, wolnego wyboru wtedy, gdy prawo milczy, albo czasami także wbrew wyraźniej literze prawa, dla dobra publicznego, kiedy działanie takie cieszy się poparciem ludu.”20 Trzecią władzą, jaką wyróżnia w swoim dziele Locke, jest władza federatywna. Jest to władza uprawniona do podejmowania decyzji w kwestie wojny i pokoju, zawierania przymierzy i aliansów oraz zajmowania się sprawami polityki zagranicznej. Jak pisze Locke, jest ona na tyle podobna do władzy wykonawczej, że często trudno je rozdzielić (są sprawowane przez tą samą osobę). Głównym zadaniem władzy federatywnej jest troska „o bezpieczeństwo i interesy ogółu na zewnątrz wobec tych wszystkich, od których można oczekiwać korzyści bądź szkód”. 21 Podobnie jak dwa poprzednie rodzaje władzy, również i ten służy dobru publicznemu. Władza ta była składana w ręce osób posiadających największą wiedzę oraz najbardziej doświadczonych, gdyż „to, co należy czynić w stosunku do cudzoziemców, zależy w większym stopniu od ich działania, różnorodności dążeń i interesów”.22 Władza ta, podobnie jak wykonawcza, podlega legislatywie, jako najwyższej władzy w państwie. Łączenie władzy federatywnej i egzekutywy w jednym ręku wynika z faktu, iż gdyby były pełnione przez różne osoby, doszłoby do sytuacji w której wydawano by sprzeczne rozkazy i zapanowałby zamęt. Autor opisuje także kwestię rozwiązania rządu. Przede wszystkim należy zaznaczyć, że rozwiązanie rządu nie oznacza rozpadu społeczeństwa. Ludność od wieków funkcjonowała bez jakiejkolwiek wybieranej demokratycznie władzy, żyjąc jedynie według prawa natury. Najczęstszym powodem, dla którego następuje rozpad rządu jest wojna, a w jej wyniku najazd obcych wojsk i zajęcie terenów. Rozpad może nastąpić także na skutek rozwiązania od wewnątrz. 19 Prerogatywa, w: Słownik języka polskiego http://sjp.pl/prerogatywa 20 J. Locke, Dwa traktaty o rządzie, op. cit., s. 281 21 Ibidem, s. 268 22 Ibidem, s. 268

Jednym z przypadków jest zmiana legislatywy, której dokonuje społeczeństwo, ze względu na niewypełnianie swoich obowiązków przez legislatywę, bądź wykonywanie ich w sprzeczności z prawem. Zmiana następuje także w przypadku, kiedy niemożliwe jest porozumienie pomiędzy legislatywą a egzekutywą, która skutecznie uniemożliwia jej funkcjonowanie. Kolejnym powodem jest zmiana wyborców lub zasad wyboru przez egzekutywę, wbrew woli społeczeństwa. Także dostanie się ludności pod rządy obcej władzy powoduje automatyczną zmianę rządu. Znany jest jeszcze jeden sposób rozwiązania legislatywy, a mianowicie „kiedy ten, kto ma najwyższą władzę wykonawczą lekceważy i zaniedbuje swoje obowiązki w taki sposób, że ustanowione prawa nie mogą być wykonywane”.23 Ponad to, do rozwiązania rządu dochodzi w momencie, kiedy legislatywa lub egzekutywa zawodzą zaufanie społeczeństwa. „Legislatywa działa wbrew pokładanemu w niej zaufaniu, kiedy próbuje naruszać własność swych poddanych i czyni siebie samą bądź jakąś część społeczeństwa panem i arbitralnym dysponentem życia, wolności i majątku ludu.”24 Rząd znosi również akt, jakim jest rebelia. Reasumując, ustrój państwa, jaki w „Dwóch traktatach o rządzie” prezentuje John Locke to liberalizm polityczny. Jego główne założenia skupiają się przede wszystkim wokół wolności, indywidualizmu i własności prywatnej. Prawa te gwarantuje każdemu człowiekowi prawo natury, które autor przedstawia jako pierwotny ład, element boskiego planu dla świata.25 Prawo to jest podstawą wszelkich praw obywatelskich, posiada je każdy od chwili urodzenia. Pomimo nadania każdemu człowiekowi wielu wolności, prawo naturalne nie wystarczyło do prawidłowego funkcjonowania ludności. Brak gwarancji bezpieczeństwa i własności skłonił lud do zawarcia dwustopniowej umowy społecznej – pomiędzy jednostkami, a następnie pomiędzy społeczeństwem a władzą. W ten sposób władza została przekazana egzekutywie, legislatywie oraz władzy federatywnej. Poglądy Locke'a na ustrój polityczny są demokratyczne. Suwerenem w państwie jest społeczeństwo, które dobrowolnie wybiera swoich przedstawicieli. Ich obowiązkiem jest ochrona wolności i własności ludności, a także karanie przestępców, którzy poprzez zbrodnie dokonują zamachu na dobro ludzkości (widzimy tutaj zasadę „jeden za wszystkich, wszyscy za jednego”). Władza ustawodawcza jest przekazywana zgromadzeniu, ulegającemu wymianie co jakiś czas, co ma na celu zapobieżenie władzy absolutnej. Do zakresu jej obowiązków należy ustanawianie prawa, na które zgodę wyrazi lud, wymierzanie sprawiedliwości oraz ustalanie podatków (również w porozumieniu ze społeczeństwem). Zarówno władzę wykonawczą, jak i federatywną pełni jedna i ta sama osoba. Jest to urząd działający nieprzerwanie, gwarantujący wykonywanie praw ustanowionych przez legislatywę. 23 Ibidem, s. 318 24 Ibidem, s. 319 25 M. Sałagan, Oblicza liberalizmu, http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,5611/q,Oblicza.liberalizmu, 26.05.2014

Obie te władze są podporządkowane władzy ustawodawczej, jako najwyższej władzy w państwie. Ich zadaniem jest realizowanie polityki wewnętrznej oraz zewnętrznej...