1literatura całość PDF

Preview

Summary

Download 1literatura całość PDF

Description

1. Lata 60-te i 70-te – ogólna charakterystyka okresu (sytuacja społeczno-intelektualna, rozwój poszczególnych rodzajów literackich, najważniejsi przedstawiciele) Ramy czasowe: 1855 (śmierć Mikołaja I i przejęcie władzy przez Aleksandra II) – 1881 (udany zamach na Aleksandra II, śmierć Dostojewskiego, schyłek idei narodnickiej). Lata 60-te: (dokładnie: 1855-1869) wiązać należy przede wszystkim z pojawieniem się raznoczyńców: była to formacja utworzona przez ludzi nieszlacheckiego pochodzenia, domagająca się znaczących reform, a przede wszystkim zniesienia poddaństwa chłopów - u źródeł ich myśli leży wojna krymska (1853), która ujawniła mankamenty państwa rosyjskiego i zmusiła cara do obrania przychylnego nowej formacji ( raznoczyńcom)kursu; z tego względu pierwsza połowa lat 60-tych upływała w raczej optymistycznym duchu zapowiadającym zmiany temat reformy uwłaszczeniowej był szeroko dyskutowany na łamach prasy rosyjskiej. Nadzieje te okazały się jednak płonne - car przeprowadził wprawdzie wyczekiwaną reformę w 1861 r ., zachował jednak większość przywilejów ziemiaństwa i nie zrealizował jej w pełnej formie, co wywołało falę krwawo tłumionych zamieszek. Dokonano także reformy sądownictwa (niezawisłość sądownictwa od administracji państwowej, jawność procedury sądowej) i wojska (ograniczono czas trwania służby wojskowej i zniesiono kary cielesne), reformę szkolnictwa (zlikwidowano ograniczenia w stosunku do osób wywodzących się z mieszczaństwa lub chłopstwa, nadal jednak kobiety nie miały prawa wstępu na uczelnie wyższe). Rosja po ponurym trzydziestoletnim panowaniu Mikołaja I zaczęła się budzić do nowego życia. Jednym z przejawów tego był gwałtowny wzrost liczby czasopism i ich poczytności.(m.in."Russkij wiestnik", pisma słowianofilskie: "Russkaja biesieda ", "Mowa", "Parus", pisma poczwienników: "Wremia", "Epocha", liberalne " Otieczestvennye zapiski", a także " Sowriemiennik" założony przez Puszkina, będący trybuną rosyjskich rewolucyjnych demokratów oraz rywalizujące z nim " Russkoe slowo", który należy kojarzyć z Dmitrijem Pisariewem, publicystą i krytykiem, jednym z pierwszych rosyjskich pozytywistów, który zyskał sobie miano przywódcy nihilizmu). W latach 60-tych powstaje Obłomow (1859) I. Gonczarowa, zaś w 1869 Urwisko (gdzie Gonczarow bierze pod obstrzał młodych nihilistów), powieści mistrza analizy psychologicznej, F. Dostojewskiego Zbrodnia i kara (1866), Idiota (1868), Lew Tołstoj tworzy Wojnę i pokój a Sałtykow-Szczedrin Dzieje pewnego miasta. Niekrasow tworzy poemat oparty na motywach ludowych, a poruszający problemy społeczne i sceptycyzm w stosunku do reformy uwłaszczeniowej: Komu się na Rusi dobrze dzieje? (1863-1877). Z Londynu na umysły rosyjskie oddziałuje Aleksander Hercen (gazeta Kolokol, nielegalnie kolportowana do Rosji wypowiadająca walkę rosyjskiemu samowładztwu; pisał też pełne uznania artykuły na temat sprawy polskiej, popierając ich walkę o wolność). W samej Rosji natomiast działają publicyści i krytycy rewolucyjnej demokracji: Mikołaj Czernyszewski, Mikołaj Dobrolubow i Dmitrij Pisariew. Przekonani byli, iż stosunki społeczne w Rosji ulec mogą zmianie jedynie w wyniku rewolucji, stąd określenie-rewolucyjni demokraci, obejmujące także wielu innych pisarzy prowadzących rewolucyjną propagandę Czernyszewskiego i Dobrolubowa, często pochodzących ze środowiska nieszlacheckiego -stąd nazwa raznoczyńcy, tj. przedstawiciele różnych zawodów i stanów. Druga połowa lat 60-tych upływa w całkiem odmiennych okolicznościach - zamknięcie Czernyszewskiego w twierdzy (1862), stłumienie powstania styczniowego na ziemiach polskich (1863), nieudany zamach na cara Aleksandra II (1866) przedsięwzięty przez Karakozowa, krótko potem straconego. Lata 70-te: za początek uznaje się rok 1869 - datę ukazania się artykułu Michajłowskiego Co to jest postęp? oraz Listów historycznych Piotra Ławrowa zawierających podstawy radykalnego ruchu ludowego - narodnictwa. Był to ruch zakładający odmienność historyczną Rosji i Europy Zachodniej , zadłużenie inteligencji u ludu i jej odpowiedzialność za jego los . Swoje idee chcieli realizować poprzez stopniowe edukowanie ludu (chożdjenie w narod, od 1874 r. mający charakter masowy - w ubraniu chłopskim i robotniczym na siłę próbowali oświecać chłopów - sztuczność; bez większego sukcesu-tak naprawdę gardzili ludem, inteligenci stawiali siebie wyżej, np. Bazarow) i wdrażanie własnych idei drogą propagandy (uznawali lud za główną siłę rewolucyjną, miał w tym udział Czernyszewski, który nawoływał radykalną inteligencję, by szła w lud, stanowiący prawdziwą dźwignię postępu), tym samym przygotowując lud do powstania - ten odłam nazywany był propagandystami. Bardziej radykalne skrzydło stanowili buntownicy, nawołujący do zbrojnych akcji, napadów i natychmiastowego powstania. W roku 1881 dokonany zostaje udany zamach na cara, co znamionuje schyłek tej epoki. Sprawy te miały swe odzwierciedlenie w literaturze (Dostojewski w Biesach, czy Turgieniew w powieści Nowizna [1877] ukazuje tragizm porywu narodnickiego, a także cała plejada pisarzy "narodnickich”, np. Mikołaj Zlatowratski, Siergej Stiepniak-Krawczyński, Pawel Zasodimski, Gleb Uspienski). Lata 60-te i 70-te XIX stulecia w procesie rozwoju literatury rosyjskiej stanowią okres szczególny . Literatura rosyjska uczyniła wówczas wielki krok naprzód , przyniosła dalszą e wolucję prozy stawiającej wielkie problemy moralne i społeczne , które nurtowały ówczesne społeczeństwo rosyjskie, zdobyła sobie także czytelnika zachodnioeuropejskiego. Przede wszystkim, Dostojewski i Tołstoj, a niedługo Czechow, 1

przyczynili się do tego, że literatura rosyjska stała się organiczną, konieczną cząstką literatury zachodnioeuropejskiej, miała na nią odżywczy wpływ. 2. Spór słowianofilów z okcydentalistami, znaczenie dla rozwoju literatury. okcydentaliści vs słowianofile → spór lat 60 i 70. SŁOWIANOFILE: ● bronili odrębności Rosji, a wzorce zachodnie chcieli przyjmować tylko wtedy, gdy odpowiadały one naturalnemu rozwojowi ● różnica cywilizacyjna (Rosja a Europa) – nie była dla nich zacofaniem, wynikała natomiast z różnych celów i postaw rozwojowych, Kirejewski – „O charakterze oświecenia Europy i jego stosunku do oświecenia Rosji” 1. Zachód i Rosja przyswoiły różne typy kultury antycznej: ● Europa zachodnia odziedziczyła umysłowość Starożytnego Rzymu (praktycyzm, racjonalizm), ● kodeks lekceważy prawo zwyczajowe i poczucie sprawiedliwości, w paragrafy ujmuje natomiast skomplikowaną naturę relacji ludzkich, ● Rosja – tradycja starogrecka poprzez Bizancjum, ● rozwój wszechstronny, naturalne prawo (prawo, a nie paragraf) ius- prawo odczuwane lex- prawo spisane ● próba reformy prawa spotkała się z sprzeciwem. 2.

Prawosławie posiadało specyficzne cechy różniące je od katolicyzmu: ● kultura Starożytnego Rzymu wywarła wpływ na zachodnioeuropejskie chrześcijaństwo ● Zachód chciał podporządkować wiarę logice, inaczej, sferę boską człowiekowi →skutkiem tego była reformacja, a później stan, w którym racjonalizm zajmuje miejsce religii → wiara zostaje odrzucona → triumf ateizmu ● zachód świadomie zwęża sferę religii. ● Kościół Wschodni nigdy nie starał się pojąć wiary rozumem ( nie było spekulacji co do boskości czy powstania świata), ● teologia prawosławna = mistycyzm i kontemplacja (wiary nie można dowieść w sposób racjonalny, zgoda na tajemnice), ● kontemplacja wymaga zaangażowania nie tylko rozumu, ale całego jestestwa człowieka (Boga i świat poznajemy różnymi drogami: zmysłami, intuicją, a także poprzez sztukę, moralność, estetykę czy mistycyzm), ● wschód zaś sferę religijną poznaje całościowo, bezpośrednio, bez schematów, kliszy ● rozumnych, poznaje ją całym sobą = do prawdy o świecie dotrze tylko całościowy człowiek (целый человек).

3. Państwowość Rosyjska i Europejska kształtowały się w odrębnych warunkach historycznych. ● Europa zachodnia swój kształt zawdzięcza najazdom plemion germańskich na cesarstwo rzymskie ● Państwa europejskie skazane były na wieczne wojny i rewolucje (tak powstały) ● ● ● ● ●

● ● ● ● ● ●

państwowość rosyjska kształtowała się na odmiennych warunkach stosunki społeczne mogły się kształtować na zasadzie zgody społecznej porządek społeczny oparty na wewnętrznym poczuciu sprawiedliwości, ciągłości tradycji i harmonii jednostka poprzez relacje miała zagwarantowany spokój (nie musiała kierować się obroną interesu) ! cerkiew nigdy nie próbowała przejąć władzy świeckiej ani zastąpić państwa w przeciwieństwie do Kościoła Zachodniego (papiestwo widzi sens w zdobyciu władzy i podporządkowaniu sobie siłą ludzi. Dostojewski nawiązuje do tego w Idiocie i Braciach Karamazow) Rosja kształtowała się na zasadzie relacji społecznych wspólnota(община) – podstawowa forma organizacji, opierająca się na stosunkach wiejskich, harmonia dwór – wieś, brak zależności pan-chłop → symbioza (zależność widoczna od Katarzyny II) pan czuł się osobą odpowiedzialną, nie właścicielem Kirejewski postrzega Rosję jako wielką wspólnotę narodową, z Wielkim Księciem na czele, nie imperatorem (naród+ władca= jedność) siła władzy – książę, siła myślenia – naród 2

Соборность – wszystko było jedną wspólnotą, było to harmonijne połączenie wolności i jedności wielu osób, synteza indywidualizmu i uniwersalizmu. Jednostka rezygnuje z własnego egoizmu, dobro wspólne traktuje jak osobiste. ➔ W myśl tej idei jednostka zachowuje pełną wolność, pozostaje sobą, ale wyrzeka się samowoli dla dobra ogółu. Jest to możliwe ze względu na głębię wiary, która leży u podstaw soborowości. Dla słowianofilów demokracja nie była nadrzędną wartością, bo w niej większość narzuca coś mniejszości. ➔ Europejskiemu indywidualizmowi przeciwstawiono pokorę i ofiarność (смирение (pokora) ≠ покорность (uległość) - wynika to ze zgody i chęci danej osoby). OKCYDENTALIŚCI Idee słowianofilskie wykształciły się pod wpływem wystąpień okcydentalistów. Dojrzały okcydentalizm – XIXw. Różnią się poglądy na Europę. Spoiwem było przekonanie o konieczności reform Piotra I, różnica tkwiła w kierunku zmian. Zaczęto dostrzegać różnorodność europejskiej kultury i odmienność między narodami, szczególnie NiemcyFrancja). Władimir Sołowiow – filozof, któremu bliżej było do słowianofilstwa podsumował rozwój myśli oksydentalistycznej w Rosji: 1 faza – teoretyczna (akceptuje wyższość katolicyzmu nad prawosławiem, szczególnie w kontekście wpływu na rozwój społeczeństwa): ● Czaadajew „Katolicyzm kształtuje ludzi świadomych celu życia, potrafiących mówić rozumowo i religijnie o prawdach wiary, a prawosławie jest bierne, poza czasem i historią, bo się nie zmienia, wierni nie potrafią działać i nie maja honoru” ● Tołstoj zwracał uwagę na świadomą i osobistą wizję wiary (lektora biblii) ● w pierwszym 30-leciu XIX w. nastąpiło wywyższenie katolicyzmu, skończyło się to z wejściem na tron Mikołaja II 2 faza – humanistyczna/filozoficzna ● podstawowym wyznacznikiem była europejska myśl racjonalistyczna (niemiecki idealizm → Hegel, Schiller) – było to powodem wykształcenia się ZBĘDNYCH LUDZI eksponujących systemowość, utopijne wizje możliwości harmonijnego życia w społeczeństwie np. Obłomow – wykształcony, myśli po europejsku, ale nie ma chęci 3 faza – naturalistyczna ● najważniejsza cecha → zwrot ku zachodniej myśli patriotycznej i przyjęcie pozytywistycznej wizji nauki (zredukowanie zachowań do tego co empiryczne, sprawdzalne, odrzucenie spekulacji), ● pozytywizm → światopogląd, filozofia negująca religie i humanizm, Np. Bazarow – neguje wszystko, co jest pożyteczne, użyteczność decyduje o randze człowieka, Raskolnikow – większe i mniejsze zło – pozytywistyczna metoda matematyczna ● w sferze społecznej pozytywizm był skorelowany z myślą racjonalną i propagowaniem zmian, negacja sytemu patriarchalnego. Odbiło się to na ideologii rosyjskiej inteligencji np. Anna Karenina – utrata pozycji przez szlachtę, upadek intelektualny, szlachta traci na rzecz inteligencji możliwość decydowania o kształcie społeczeństwa. Inteligencja – fenomen kultury rosyjskiej, ale jej rola jest inna niż w Europie Zachodniej (Uspienski), bo nie jest efektem naturalnego rozwoju, tylko wpływu Zachodu, dlatego jest programowo zorientowana na obcą kulturę. O byciu inteligentnym nie decydowało pochodzenie, ale postrzeganie swojej roli jako służby i podporządkowanie jej swojego życia, rezygnacja z życia osobistego. Negowali wszystkie zjawiska życia społecznego w Rosji (lud – niewykształcony, car – odpowiedzialny za niekorzystną sytuację, cerkiew postrzegali jako fundament samorządzy, sami byli materialistami) ➔ Raznoczyńcy mieli wpływ na życie społeczne, literaturę i język (emocjonalny, trochę publicystyczny, nawet w codziennych rozmowach, koncentracja na problemach otaczającej rzeczywistości, konkretności argumentacji, różne style, brak czystości, łacińskie terminy, użycie obelg o zabarwieniu przyjacielskim). 3. Poczwiennictwo – ideologia na tle tendencji epoki. Główni przedstawiciele. Poczwiennictwo: idea, której początki sięgają sporu słowianofile-okcydentaliści (patrz pyt.2). Powstała w latach 60. XIX w., a jej program sformułował Dostojewski w swoich artykułach. Założeniem poczwiennictwa było połączenie dwóch stron sporu poprzez czerpanie z ich postulatów tego co najlepsze. 3

Kontekst powstania: można tu wymienić trzy główne źródła 1. Personalizm – tendencja w nauce i filozofii (Uchtowski, Pawłow) eksponująca konieczność traktowania perspektywy jednostki ludzkiej jako najważniejszego aspektu dociekań naukowych (opozycja do pozytywizmu). 2. Twórczość Gonczarowa – poruszała temat opozycji Rosja a Zachód ● „Zwykła historia” – postać P. Adujewa, który był pierwszym skrajnym pozytywistą; człowiek potraktowany jak maszyna, a miłość jak elektryczność; ● „Obłomow” – postaci Obłomowa i Sztolca reprezentujące odpowiednio Rosję i Zachód, obie postaci są niepełne, ich wyłączność do pełni nie zmierza; ● działalność cenzorska pisarza – krytyczny stosunek do pozytywizmu; ● „Urwisko” oraz wstęp do powieści : - urwisko to rezultat nierównomiernego rozwoju ludzkości – w stronę materializmu, bądź w stronę duchowości - postać Wołochowa- ludzie to zwierzęta, a ich zachowania to tylko instynkty, liczy się korzyść a nie uczciwość, bohater pozbawia się wolnej woli (determinizm) - postać Tuszyna – pozytywny bohater, który pokazuje ideę równowagi – łączy realizm z idealizmem → postęp musi być równomierny, zarówno w technice i przemyśle, jak i w moralności; Gonczarow pokazuje, że religia to nie zacofanie, że ona też może być nowatorska, a jej zadaniem jest zbliżać ludzi do ewangelicznego ideału ● list do Sołowiowa – potrzeba znalezienia właściwego sposobu życia w rzeczywistości świeckiej 3. Sołowiow „Wykłady o bogoczłowieczeństwie” ● historia to współistnienie pierwiastka ludzkiego i boskiego ● dwoista natura Chrystusa ● cezura w historii to narodzenie Chrystusa: B.C. – człowiek dąży do tego co boskie A.C. – człowiek skupia się na tym co ludzkie, dlatego odchodzi od Boga, neguje wiarę i chce stać się autonomiczny → wg Sołowiowa jest to konieczne bo człowiek ma się przekonać o własnej bezsilności (prawosławne pojmowanie grzechu – dowód na istnienie Boga), kiedy człowiek już zwątpi ma się nawrócić, a to ma umożliwić Rosji przekazanie światu prawdziwego obrazu bożego, który jako jedyna zachowała → Rosja i Zachód zjednoczą się i powstanie nowy człowiekobóg, czerpiący z zachodniego ateizmu i rosyjskiej duchowości, ateizm jest więc częścią planu. Założenia: 1. Diagnoza rozłamu w społeczeństwie rosyjskim: lud + warstwy wykształcone, myślące jak „nierosjanie”, stąd bierze się общечеловек – człowiek ogólny, nijaki, bez osobowości; jest w nim po trosze wszystkiego, a tak naprawdę nie ma nic: brak korzeni, dziedzictwa tradycji 2. Konieczność przełamania rozdarcia i powrót do „gleby” ● почва (gleba) – rdzenne, szczególne siły narodu, przywiązane do ziemi, tradycji, jednostki; powrót do gleby to powrót do tradycyjnych wartości i wiary ● naród-bogonośca – pojęcie pochodzi z „Biesów”, naród rosyjski = prawosławny ma misję: przechować obraz boży i tym samym umożliwić zbawienie świata 3. Koncepcja spotkania – konieczność obopólnej nauki, wzięcia tego co najlepsze z Rosji i z Zachodu ● mieszczanie – dla słowianofilów byli nie do końca rosyjscy, dla poczwienników są zaś syntezą Zachodu i Rosji czyli tym czego światu potrzeba ● twórczość Puszkina – dla słowianofilów nie do końca rosyjska, dla Dostojewskiego synteza Rosji i Zachodu dokonana przez pisarza 4. Всечеловек ≠ общечеловек – człowiek (Rosjanin), który potrafi połączyć w sobie religię i materializm, dobro Zachodu i Rosji Przedstawiciele: Dostojewski, Strachow, Grigorjew, Ostrowski (zastrzeżenia), młoda redakcja Москвичанина (również z zastrzeżeniami). 4. Rozwój czasopism w latach 60. XIXw Dużą rolę odgrywa literatura i czasopisma społeczno-literackie, wśród których szczególne miejsce zajmuje Sowriemennik. W jego redakcji duże wpływy zyskali liberalni krytycy szlacheccy: Aleksander Drużynin, PawełAnnien kow i Wasyl Botkin, która podjęła się rewizji dorobku kulturalnego szkoły naturalnej i spuścizny ideowej Bielińskiego , propagowała hasła pełnej autonomii sztuki , odrzucano satyryczną tradycję Gogola i jego szkoły, przeciwstawiają jej „artystyczną” tradycje poezji Puszkina. Sympatyzowali z nimi Dymitr Grigorowicz i Turgieniew. Później dołączył do nich Mikołaj Czernyszewski, którego pozycja od razu znacząco wzrosła. Jednym z 4

jego pierwszych wystąpień był artykuł O szczerości w krytyce, zarzucający krytyce liberalnej ustępliwość, skłonność do kompromisów ideowych. Artykuł zapowiada walkę, która miała rozgorzeć wokół problemów pojmowania literatury, jej funkcji społecznych i przyszłości oraz jej miejsca w życiu duchowym Rosji. W 1855 ukazały się dwa pierwsze tomy dzieł zebranych Puszkina pod redakcją Pawła Annienkowa, wystąpił z otwartym atakiem na krytycznosatyryczny kierunek literatury rosyjskiej. Pojawienie się broszury Czernyszewskiego, która wzburzyła krytyków grupy Drużyna, a także Grigorowicza, Turgieniewa i Tołstoja, ale zyskała niesłychany aplauz wśród raznoczyńców, przyczyniło się do powstania otwartego konfliktu w gronie współpracowników Sowriemiennika. Dotąd przewodzili jemu „przyjaciele”, a teraz mieli rządzić „teoretycy” – nazwał ich przywódca raznoczyńców. Podjęto próbę usunięcie Czernyszewskiego z pisma, ale postawił się Niekrasow i w końcu wyleciał Drużyn. Sowriemiennik nie odczuł straty, bo do grona pracowników dołączył Mikołaj Dobrolubow. W ciągu następnego roku Czernyszewski publikuje 9 artykułów , Szkice z Gogolowskiego okresu literatury rosyjskiej, w których wraca do koncepcji Bielińskiego i występuje z postulatem służby społecznej literatury. Kierunek gogolowski pozostaje jedynym rzeczywistym i owocnym. Zaostrzenie sporów ideowych w latach 1859-1860, oddany super przed Turgieniewa w „Ojcach i dzieciach” powoduje że Turgieniew Tołstoj, Ostrowski i Grigorowicz zrywają współpracę z pismem, a np. SałtykowSzczedrin rozpoczyna. Miejsce zwolnione przez autorytety zajmują młodzi pisarze.Czernyszewski i Niekrasow stosowali przemyślaną taktykę, usuwali z pisma krytyków z obozu „sztuka dla sztuki”, dbali jednak o stałą współpracę wybitnych pisarzy z pismem. Zapewnili sobie wyłączność druku Tołstoja Ostrowskiego i Grigorowicza, jednak wszyscy po kolei zaczęli zrywać współpracę i był to okres, w którym zaczęło ewoluować w stronę rewolucji chłopskiej. Po śmierci Dobrolubowa[1861] i aresztowaniu Czernyszewskiego[1862] Sowriemiennik traci stopniowo na znaczeniu, a w 1866 zostaje zlikwidowany. Najlepsze okresy 1847-1848 0 red. Bieliński i 1856-1862- Dobrolubow i Czernyszewski. Intensywne życie społeczno-umysłowe epoki sprzyja rozwojowi czasopism. W 1856 w Moskwie powstają: Russkij wiertnik Michała Katkowa a kierunku umiarkowanie liberalnym , który zdobywa popularność po 1860 po przekształceniu go w organ wojującej reakcji, a czasem szowinizmu i nacjonalizmu; na krótko pozyskuje Turgieniewa ( wydaje „Ojcowie i dzieci”) i Gonczarowa, a na dłużej Tołstoja i Dostojewskiego Russkaja biesieda Aleksandra Koszelewa o orientacji słowianofilskiej. W niej drukowane są Szkice gubernialne Sałtykowa- Szczedrina (odrzucone przed Sowriemiennik wskutek sprzeciwu Turgieniewa), kilka komedii Ostrowskiego, wiersze Tołstoja. Swistok pisemko satyryczne ukazujące się od 1859 pod redakcją Dobrolubowa jako dodatek do Sowriemiennika, głównie za jego pomocą prowadzono walkę, dyskredytowano nurt demokratorski. Dodatkowo przeprowadzono „atak” na postać zb...