4. wydr Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna PDF

Preview

Summary

Małgorzata Dudek...

Description

Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna Wykł. I i II Podstawowe pojęcia Uwarunkowania zdrowia Program przedmiotu:  Podstawowe pojęcia: zdrowie, promocja zdrowia, edukacja zdrowotna, profilaktyka zdrowotna  Historia promocji zdrowia  Cele i obszary działań promocji zdrowia  Promocja zdrowia w placówkach opieki zdrowotnej  Zasady opracowywania, wdrażania i ewaluacji programów promocji zdrowia.  Etapy działania w procesie edukacji zdrowotnej.  Zachowania zdrowotne.  Źródła i zasady finansowania oraz pozyskiwania środków na promocję zdrowia. Promocja zdrowia: – nie jest „czystą” gałęzią medycyny, ale jest dziedziną nauki ściśle współdziałającą z medycyną.  Za prekursora promocji zdrowia można uznać higienę.  Krajem, który należy uznać za prekursora działań z zakresu promocji zdrowia jest Kanada. Historia:  W Kanadzie w 1974 r. Marc Lalond przedłożył parlamentowi dokument „Nowa perspektywa dla zdrowia Kanadyjczyków”, wskazujący na możliwość poprawy stanu zdrowia obywateli metodą prostszą i tańszą niż poprzez działania medycyny naprawczej. Idea ta rozpowszechniła się w tym kraju bardzo szybko i przyniosła doniosłe rezultaty. Ałma Ata – 1977 r.: Po raz pierwszy pojawiło się oficjalnie określenie – „promocja zdrowia”, w dokumencie Zgromadzenia WHO: „Zdrowie dla wszystkich”: -

zdrowie nie powinno być przywilejem lecz prawem dla wszystkich ludzi naszego globu, a rządy poszczególnych krajów powinny stworzyć do tego warunki

- dotychczasowe wysiłki, metody i nakłady na ochronę zdrowia nie dają oczekiwanych wyników  - wskazano na potrzebę przywiązywania większej wagi do zachowania zdrowia poprzez jego promowanie przy równoległym rozwijaniu podstawowej opieki zdrowotnej (rozwój kosztownych technologii medycznych) 

1

Karta Ottawska – 1986 r.:  I Międzynarodowa Konferencja Promocji Zdrowia w Ottawie – określono pięć celów strategicznych promocji zdrowia: 1) budowanie polityki zdrowia publicznego 2) tworzenie środowisk wspierających 3) rozwój umiejętności indywidualnych 4) wzmacnianie działań społecznych 5) reorientacja systemu opieki zdrowotnej Polska – 1992 r.:



Pierwsza Krajowa Konferencja Promocji Zdrowia

Europa:  W Europie dopiero w 1984 r. Regionalne Biuro Światowej Organizacji Zdrowia w Kopenhadze opublikowało „Dokument dyskusyjny” na temat promocji zdrowia wraz z propozycją jej definicji. Wpłynął on m.in. na powstanie koncepcji tzw. nowego zdrowia publicznego.

Definicja europejska: Promocja zdrowia jest procesem umożliwiającym każdemu człowiekowi zwiększenie oddziaływania na własne zdrowie, w sensie jego poprawy i utrzymania Definicja amerykańska: Promocja zdrowia jest połączeniem działań edukacyjnych oraz różnego rodzaju wsparcia: środowiskowego, społecznego, politycznego, ekonomicznego i prawnego, sprzyjających zdrowiu.  Celem promocji zdrowia jest pomnażanie rezerw i potencjału zdrowotnego ludzi. Promocja zdrowia (PZ): - zwracając uwagę na znaczenie i potrzebę kształtowania nowej polityki zdrowia publicznego potwierdziła konieczność uwzględniania:  jej tła ekologicznego,  zasięgu wielosektorowego i  strategii współpracy Głównym celem PZ: - jest poprawa zdrowia społeczeństw lokalnych przez organizowanie działań opartych na:  obronie środowisk wspierających zdrowie i zdrowotną politykę społeczną 2

umożliwianiu społeczeństwom lokalnym i jednostkom uzyskania ich pełnego potencjału zdrowotnego  mediacji na rzecz zdrowia w środowisku zróżnicowanych interesów 

Promocja zdrowia: - stała się pierwszym z 4 głównych kierunków Europejskiej Strategii Zdrowia przyjęto, że:  promocja zdrowia, jako proces mający na celu umożliwienie jednostkom i społeczeństwu zwiększenie kontroli nad czynnikami warunkującymi zdrowie, ma stworzyć zunifikowaną koncepcję sposobów i warunków życia w celu zachowania zdrowia.  Ma ona także reprezentować strategię mediacyjną pomiędzy ludźmi a ich środowiskiem. Historia:  Fundamentalne znaczenie dla rozwoju promocji zdrowia miała I Międzynarodowa Konferencja Promocji Zdrowia w Ottawie w 1986 r. Spowodowała, że w ciągu kilku lat oprócz ruchu na rzecz zdrowia rozwinęła się nowa dziedzina nauki – promocja zdrowia.  Dalsze prace doprowadziły do wniosku, że promocja zdrowia aby uzyskać oczekiwane wyniki musi:  obejmować całą populację i  dotyczyć jej codziennego życia.  Kolejnymi kamieniami milowymi w skali międzynarodowej w dziedzinie promocji zdrowia były:  Konferencja w Dżakarcie (Indonezja, 1997 r) – program działań promocji zdrowia na XXI wiek  Konferencja w Meksyku (2000 r.) – stanowisko ministrów zdrowia m.in. w sprawie promocji zdrowia Zakres działań PZ:  W ostatnich trzech dekadach można dostrzec, wg Catforda i Legera, następujące grupy zagadnień jakie podejmowano w zakresie promowania zdrowia:  1) Pierwszy wymiar PZ (lata 70-te)  – zajmowano się czynnikami ryzyka i choroby, którym można zapobiegać przez informację i edukację (np. palenie tytoniu, sposób odżywiania itp.) 2) Drugi wymiar PZ (lata 80-te) - podkreślano znaczenie działań podejmowanych w celu wypełnienia dotychczas stosowanych strategii, np.:  zdrowotna polityka społeczna,  wzmacnianie indywidualnych umiejętności jednostki,  środowiska wspierające zdrowie, 

3



działania społeczności lokalnych

3) Trzeci wymiar PZ (lata 90-te) zaczęto doceniać znaczenie docierania do konkretnych osób i grup poprzez siedliska i sektory w których żyją np. miasta, szkoły, zoz-y, miejsca pracy  4) Czwarty wymiar PZ (od 2000 r.) - potrzeba przejścia „od słów do działań”, zareagowanie na globalny trend masowych zmian społecznych wywierających wpływ na zdrowie, wykorzystując zdobyte doświadczenia i wypróbowane „narzędzia”  -

Zadania PZ:  Można wyodrębnić siedem środowisk (siedlisk) i dotyczących ich zjawisk, co do których promocja zdrowia musi pilnie podjąć odpowiednie działania:  1) miejsce zamieszkania – wobec istnienia niepohamowanego wzrostu urbanizacji i zmniejszenia się terenów uprawnych,  2) rodzina – w związku ze zmianami w jej strukturze, odpowiedzialności i zakresie pełnionych ról przez jej członków,  3) praca – nowe zagrożenia, nowe wzorce, konkurencja,  4) starzenie się – ze względu na wydłużanie się czasu życia i rozwój zależności od innych ludzi,  5) przemoc – z uwagi na rosnącą agresję, konflikty oraz w trosce o ich ofiary, uciekinierów,  6) rynek – biorąc pod uwagę ostry zwrot ku postawom konsumpcyjnym, prywatyzacji świadczeń, 7) porozumiewanie się – w warunkach rewolucyjnych zmian w przekazywaniu informacji i powstawaniu nowych technik uczenia się



Ważne dokumenty dotyczące ZP: W ostatnich latach XX w. WHO ogłosiła dwa bardzo ważne dokumenty dotyczące promocji zdrowia:  Światową Deklarację Zdrowia – przyjętą na XXXI Światowym Zgromadzeniu Zdrowia w maju 1998 r.  „Zdrowie 21” – przyjęty przez Europejski Komitet Regionalny WHO na XXI wiek Obecnie jednym z najistotniejszych dokumentów w zakresie promocji zdrowia w UE jest Decyzja Nr 1786/02/EC Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z 23 września 2002 r. przyjmująca program działania Wspólnoty w zakresie zdrowia publicznego na lata 2003 - 2008 



WHO oraz UE określają obecnie promocję zdrowia jako:

4

– jednolity proces działań zmierzających do poprawy i utrzymania ludzkiego zdrowia, który składa się z trzech ściśle związanych ze sobą elementów:  Edukacji zdrowotnej  Zapobiegania chorobom (profilaktyki)  Ochrony zdrowia 

Elementy składowe promocji zdrowia: Edukacja zdrowotna:  To trwały stan uczenia się, który umożliwia ludziom indywidualnie oraz grupie społecznej, podejmowanie dobrowolnych decyzji w zakresie modyfikowania zachowania i zmiany warunków środowiskowych w sposób, który przyczynia się do wzmocnienia zdrowia. Cechy edukacji zdrowotnej: - zmiana sposobu myślenia o zdrowiu w sensie jego promowania - zwiększenie skuteczności oddziaływania i kontroli nad własnym zdrowiem  Edukacja zdrowotna - jest pojęciem szerszym od pojęcia wychowanie zdrowotne, gdyż dotyczy nie tylko podmiotu wychowania (ludzi) ale również środowiska w którym oni żyją i tworzą. Tradycyjna edukacja zdrowotna dostarczała wiedzy, dążyła do zmiany postaw oraz zachowań.  Nowe podejście - polega nie tylko na dostarczaniu wiedzy ale także na uczestniczeniu we wspólnym działaniu, dwukierunkowym porozumiewaniu się oraz na podkreśleniu znaczenia czynników: społecznych, ekonomicznych, fizycznych i politycznych, których podstawą jest dokonywanie wolnego wyboru.



Funkcje Edukacji Zdrowotnej:  Edukacja zdrowotna:  - ma dostarczać informacji i wiedzy na temat zdrowia,  wzmacniać działania na rzecz zdrowia,  przekonywać oraz zapewniać wpływ na tworzenie zdrowotnej polityki społecznej.

Profilaktyka zdrowotna:  Zapobieganie chorobom (profilaktyka) - może się odbywać na trzech poziomach i określa je jako:  Profilaktykę pierwotną – polega na zapobieganiu powstawania chorób poprzez zmiany środowiska w jakim człowiek przebywa, zmianę zachowań z niszczących na wspierające zdrowie.

5

Profilaktyka wtórna – polega na powstrzymywaniu możliwości powstawania i rozwoju choroby poprzez wczesne wykrywanie i diagnozowanie oraz natychmiastowe i skuteczne leczenie.  Profilaktyka trzeciego stopnia – polega na zapobieganiu możliwości nawrotu choroby, minimalizacji powikłań i niepełnosprawności, jakie mogą powstać w wyniku choroby poprzez wczesną i wystarczająco długą rehabilitację oraz zapewnienie właściwej jakości życia. 

Ochrona zdrowia: – oznacza zbiór działań, w tym głównie politykę zdrowotną, która ma wpływać na:  ułatwienie dokonywania indywidualnego wyboru tego co lepsze z punktu widzenia poprawy i zachowania zdrowia,  dokonywanie zmian w: - środowisku życia, nauki i pracy, - zakresie indywidualnego ryzyka zdrowotnego,  rozwijanie technologii nieszkodliwych dla zdrowia.  Do przeszkód w dziedzinie ochrony zdrowia należy zaliczyć:  Zaniedbania lub nawet całkowite pomijanie znaczenia innych elementów polityki społecznej dla spraw zdrowia  Sprzeczność interesów – np. dochody ze sprzedaży papierosów, używek itp.

6

Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna Wykład II: Uwarunkowania zdrowia Psychologiczne aspekty zdrowia:  Salutogenetyczna koncepcja zdrowia wg Antonovsky’ego:  „Nikt nie jest całkowicie zdrowy, ani całkowicie chory”  W życiu człowieka istnieje kontinuum, jakby linia ciągła rozpięta pomiędzy zdrowiem a chorobą i każdy znajduje się w jakimś punkcie tego kontinuum.  Zasadniczym czynnikiem, wg Antonovsky’ego, sprzyjającym zdrowiu jest poczucie koherencji (spoistości, spójności, zgodności myśli, sądów). Poczucie koherencji to poczucie pewności, że: A) bodźce, które docierają do człowieka w ciągu życia (ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego) są przewidywalne i dają się wyjaśnić  B) człowiek dysponuje zasobami „obronnymi”, które pozwalają sprostać wymaganiom stawianym przez te bodźce  C) wymagania stanowią wyzwanie, które warte jest zaangażowania i podjęcia działania.  Poczucie koherencji ma trzy składowe:  1) Zrozumiałość – postrzeganie napływających informacji jako jasnych, zrozumiałych, uporządkowanych i spójnych  2) sterowalność – aspekt emocjonalno-motywacyjny; osoba o silnym poczuciu sterowalności zawsze ma ważne dla siebie dziedziny życia, w które warto się angażować; jest to najważniejszy wymiar poczucia koherencji,  3) sensowność – to jest to wszystko co znajduje się w granicach ważnego, mającego dla jednostki duże znaczenie, obszaru.  Poczucie koherencji kształtuje się w ciągu całego życia jednostki, ale okres dziecięcy i dorastania ma tu szczególne znaczenie.  

Stress jako czynnik stanowiący zagrożenie dla zdrowia: Nie jest on szkodliwy dla zdrowia w każdej postaci, dlatego nie powinien być przedmiotem zwalczania lecz powinien być opanowywany.

 

Stres jako zagrożenie zdrowia:  Model interakcyjny radzenia sobie ze stresem wyróżnia trzy kategorie:  1. Styl - radzenia sobie ze stresem, to trwała osobowościowa dyspozycja jednostki do określonego zmagania się z różnymi sytuacjami stresowymi  2. Strategia - radzenia sobie ze stresem, to poznawcze i behawioralne wysiłki, jakie jednostka podejmuje w konkretnej sytuacji stresowej.  3. Proces - radzenia sobie ze stresem, to ciąg zmieniających się w czasie strategii, związanych ze zmianami cech sytuacji i zmianami stanu psychofizycznego jednostki. 7

Wg CISS (Coping Inventory for Stressful Situations) można wyodrębnić trzy style radzenia sobie ze stresem:  Skoncentrowanie na zadaniu,  Skoncentrowanie na emocjach,  Skoncentrowanie na unikaniu:  - angażowanie się w czynności zastępcze,  - poszukiwanie kontaktów towarzyskich. 

Uwarunkowania zdrowia:  Podstawowe uwarunkowania zdrowia wg WHO, to:  1) korzystanie z praw i swobód obywatelskich  2) zatrudnienie  3) warunki pracy  4) warunki mieszkaniowe  5) kondycja psychofizyczna stosowna do płci i wieku  6) wykształcenie  7) zaopatrzenie w żywność i odpowiedni stan odżywienia  8) poczucie bezpieczeństwa  9) możliwość oszczędzania  10) komunikacja i łączność z innymi ludźmi  11) możliwość wypoczynku, regeneracji sił i rozrywki  12) dostępność odpowiedniej odzieży Uwarunkowania zdrowia: Uwarunkowania zdrowia: Uwarunkowania zdrowia: Czynniki ryzyka zdrowotnego – model Australijski:  I. Czynniki społeczno-środowiskowe:  Ubóstwo  Niski status społeczny  Stresogenna praca  Zanieczyszczone środowisko pracy Środowisko efektu cieplarnianego Dyskryminacja (np. rasowa, związana z płcią lub wiekiem) Znaczne zróżnicowanie hierarchiczne (dochody, ogólna zasobność, autorytet, status społeczny, itp.)  Indywidualizm II. Czynniki psycho-społeczne:  Izolacja społeczna  Brak wsparcia społecznego  Niewielkie powiązanie społeczne  Wysoki stopień samoobwiniania się   

8

           

Niski stopień percepcji samowystarczalności Utrata poczucia znaczenia i celowości działania III. Czynniki wynikające z zachowań osobniczych: Palenie tytoniu Nieprawidłowe odżywianie Brak aktywności fizycznej Nadużywanie leków, alkoholu, zażywanie narkotyków IV. Czynniki patofizjologiczne: Nadciśnienie tętnicze Wysoki poziom cholesterolu we krwi Uwalnianie hormonów stresogennych (np. adrenaliny) Podwyższony poziom krzepliwości krwi

Metody pomiaru wyników działań na rzecz poprawy uwarunkowań zdrowia:  Wskaźnik Rozwoju Społecznego (Human Development Index – HDI): Opiera się na ocenie:  podziału dochodów,  pomiarze długości ludzkiego życia  poziomie osiągnięć edukacyjnych Wskaźnik Rozwoju Społecznego  Do obliczenia HDI wykorzystuje się cztery czynniki:  1) Produkt krajowy brutto przypadający na jednego mieszkańca,  2) Przeciętne dalsze trwanie życia,  3) Ogólny wskaźnik skolaryzacji,  4) Wskaźnik umiejętności czytania i pisania. Ocena działań promocji zdrowia:  Przy ocenie bezpośrednich wyników zdrowotnych działań promocji zdrowia należy brać pod uwagę trzy grupy czynników:  1) styl życia – pomiar dotyczy:  Palenia papierosów, odżywiania, aktywności fizycznej,  Spożywania alkoholu, zażywania narkotyków Ocena działań promocji zdrowia:  2) świadczeń zdrowotnych – pomiar dotyczy:  Dostarczania świadczeń profilaktycznych, dostępu do odpowiednich świadczeń zdrowotnych  

3) środowisko bezpieczne dla zdrowia – pomiar dotyczy: Środowiska fizycznego 9

 

Właściwego zaopatrzenia w żywność, Ograniczenia dostępu do alkoholu i papierosów

Odczytywanie zdrowia: Umiejętność odczytywania zdrowia (Health literacy): Termin „odczytywanie zdrowia” stanowi poszerzenie znaczenia terminu „rozwijanie osobniczych umiejętności”, użytego w Karcie Ottawskiej.  Odczytywanie (pojmowanie, postrzeganie) zdrowia  - odnosi się do umiejętności osobniczych, rozpoznawczych i społecznych, które determinują zdolność jednostki do uzyskiwania dostępu, zrozumienia i spożytkowania informacji w celu promowania i utrzymywania dobrego stanu zdrowia.  Praktycznie, zdolność odczytywania zdrowia  – to umiejętność odczytywania informacji przedstawianych w formie broszur, tablic i wykresów, korzystania z komputera tak, aby osoba poddana edukacji zdrowotnej mogła odnieść uzyskane informacje i wiedzę do siebie oraz zastosować się do wskazań dotyczących zmian stylu życia lub postępowania leczniczego.  Definicja wg WHO:  - to poznawcze i społeczne umiejętności, które warunkują motywację i zdolność jednostek do uzyskiwania dostępu do informacji oraz rozumienia i spożytkowania jej w taki sposób, który promuje i utrzymuje dobry stan zdrowia. 

Uwarunkowania zdrowia kobiet: - Zdrowie kobiet w różnych okresach życia ma charakterystyczne właściwości związane z tą płcią.  Istnieje różnica ilościowa i jakościowa zagrożeń zdrowotnych pomiędzy kobietą i mężczyzną, związanych z wiekiem i rolą biologiczną tych płci.  Cztery okresy w życiu kobiety związane z istnieniem charakterystycznych zagrożeń zdrowotnych:  1) dzieciństwo (0-9 lat):  W wielu kulturach i społecznościach lokalnych istnieje selekcja wg płci – gorsze traktowanie, odżywianie, opieka zdrowotna nad dziewczętami, częściej dochodzi do uszkodzeń narządów płciowych (niezamierzone i zamierzone)  2) dorastanie (10 – 19 lat):  Wczesna ciąża, poronienie, choroby przenoszone drogą płciową, AIDS, skutki zażywania narkotyków i niedożywienia  3) wiek reprodukcyjny (20 – 44 lata):  Nieplanowana ciąża (często jako wynik przemocy), zagrożenie poronieniem, komplikacje ciążowe, choroby przenoszone drogą płciową, AIDS  4) wiek poreprodukcyjny (45 i więcej lat):  Zagrożenia rozwoju nowotworów narządu rodnego i piersi, osteoporozy, choroby kości i stawów, choroby ukł. krążenia  W ciągu całego życia kobiet: 10

zagrożenie molestowania i gorszego traktowania kobiet niż mężczyzn, większa zapadalność na depresje. 

Uwarunkowania zdrowia mężczyzn:  Wg badania przeprowadzonego przez Amerykańskie Stowarzyszenie Lekarzy:  mężczyźni unikają wizyt u lekarzy z powodu obaw przed wykryciem choroby,  czują większe skrępowanie niż kobiety,  dążą do zaprzeczenia jakimkolwiek dolegliwościom, aby nie „utracić męskości”  Mężczyźni umierają z powodu nowotworów w ok. 50% częściej aniżeli kobiety (1/4).  Najczęstszą przyczyną zgonu młodych mężczyzn jest jednak uraz.  W wieku 15 – 24 lata:  4/5 zgonów spowodowane jest śmiertelnymi urazami. Głównymi ich przyczynami są: - wypadki, samobójstwa i urazy doznane w wyniku przemocy.  W tej grupie wiekowej  - ¾ zgonów z powodu urazów dotyczy mężczyzn.  Wśród wszystkich grup wiekowych  - 4/5 samobójców to mężczyźni.  Przyczynę tej sytuacji można znaleźć w stylu życia zwłaszcza młodych mężczyzn, który nie promuje ich zdrowia.  Do czynników odgrywających główną rolę w tym zakresie zalicza się (wg danych kanadyjskich): 1. Ryzykowne zachowania:  prowadzenie pojazdów  alkohol, papierosy, narkotyki  seks  sport  podróże  pracę  bójki  posiadanie broni. 2. Wiedza i postawy:  Młodzi mężczyźni nie korzystają z informacji dotyczących zdrowia. Bez nich nie można określić priorytetów. 3. Wierzenia i kwestia męskości:  Wielu mężczyzn uważa, że każdy objaw słabości powinni zachowywać w sobie. Dotyczy to także bólu i poczucia choroby a wiele zagrożeń zdrowia można uniknąć. Pozostałe odmienności uwarunkowań zdrowia mężczyzn: Okres andropauzy u mężczyzn - przebiega zwykle łagodniej niż menopauza u kobiet, u których spadek poziomu hormonów jest znaczniejszy.   

11

W większym stopniu aniżeli u kobiet, wpływ na zdrowie mężczyzn ma rodzaj wykonywanej pracy (status społeczny) oraz bezrobocie.  Cztery okresy charakterystycznych zagrożeń zdrowotnych dla mężczyzn:  1) dzieciństwo (0 – 9 lat):  wypadki drogowe, oparzenia, utonięcia  przemoc, zatrucia, zranienia  2) dorastanie (10 – 19 lat):  wypadki, urazy  przemoc  choroby przenoszone drogą płciową i AIDS  zażywanie narkotyków, tytoń, alkohol  3) wiek reprodukcyjny (20 – 44 lata):  nowotwory narządów płciowych  choroby ukł. sercowo-naczyniowego,  wypadki, urazy i zatrucia (samobójstwa)  uzależnienia  HIV/AIDS  4) wiek poreprodukcyjny (45 i więcej lat):  chor. ukł. sercowo-naczyniowego,  nowotwory płuc, trzustki i jelita grubego,  ch...