Begrippenlijst Geschiedenis van de Vroegmoderne Tijd PDF

Preview

Summary

Begrippenlijst Geschiedenis van de Vroegmoderne TijdStaat: Organisatorische eenheid met als basis een grondgebied, waarop mensen leven die ondergeschikt zijn aan een centraal gezag dat het territorium bestuurt en dat wordt gelegitimeerd door een rechtsstelsel dat de interne politieke verhoudingen re...

Description

Begrippenlijst Geschiedenis van de Vroegmoderne Tijd

Staat: Organisatorische eenheid met als basis een grondgebied, waarop mensen leven die ondergeschikt zijn aan een centraal gezag dat het territorium bestuurt en dat wordt gelegitimeerd door een rechtsstelsel dat de interne politieke verhoudingen regelt. Soevereiniteit: Bestaan, grondgebied en monopolies zijn volksrechtelijk erkend. Stadsstaten : Staten bestaande uit 1 stad met daarrond een uitgestrekte regio die onder de metropool ressorteerde. Het soevereine bestuur is in handen van een groep gekozen regeerders.( vb Hamburg) Vorstendommen: Gebieden, bestuurd door een geestelijke of wereldlijke vorst, meestal dynastiek van aard.( vb Portugal) Republiek: Staten waar het hoogste gezag niet in handen van een vorst ligt, maar in handen van een verkozen persoon of instelling, belast met de uitvoering vd beslissingen van het parlement. Samengestelde staten: De meeste staten in de VMT. Nl afzonderlijke vorstendommen die als gevolg v omstandigheden 1& dezelfde monarch hadden=> personele unie vormen Militaire revolutie: Aan de bais ligt de introductie v buskruit in Europa& ontwikkeling vd artillerie( grote rol in belegering& val v Constantinopel in 1453)=> nieuwe vestingbouw( la tracé Italienne)=> oorlogen meer een zaak v belegeringen en tegenbelegeringen, traditionele rol v feodale adel& ruiterij verkleinde ten voordele v infanterie + kostprijs oorlogen stegen fors( vestigingswerken en de daardoor uitbreidende legers). 1600: musket als standaardbewapening& de hierdoor veranderde tactieken=>soldaten beter opgeleid( tucht, discipline, orde= veralgemening training, driloefeningen, uniformen, staand leger) versterking positie vorst (wel nu financieel afhankelijk!!!) vermenging noblesse d’épée en noblesse de robe! (ordo raakt doorbroken) La tracé Italienne: Fortificatietechniek ontwikkeld in N- Italie, eind 15de eeuw. Steden& vestigingen werden verdedigd door eerdere stervormige gordels v lage maar heel dikke muren uit aarde& baksteen, gecombineerd me wallen en vooruitgeschovn bastions v waaruit belegeraars konden worden bestookt. Quinto real: Aan koning v Castilië: een 5de deel v alle opbrengsten uit edelmetaal die privae ondernemers met zijn licentie in de overzeese gebieden( kolonies) realiseerden. La gabelle/ la taille; In de Late middeleeuwen had de Franse koning van de Staten generaal definitief het recht verworven taksen uit te vaardigen zoals deze taks: permanente taks op zout. Een 2de taks was la taille, een jaarlijkse heffing op inkomen en bezit. De opbrengst garandeerde de vorst een goedgevulde schatkist, zonder te onderhandelen met Staten. Oratores: Clerici: de eerste stand. Ze stonden in voor de zielenheil v alle mensen& in te staan als schakel tussen mensen en god. Van adellijke geboorte Bellatores: Edelen: 2de stand. Ze zorgden voor militaire bescherming vd gemeenschap en behoorden tot hun groep door afstamming. Vaak hadden ze privileges.

Laboratores: Derde stand: met hun arbeid voorzagen ze alle maatschappelijke geledingen v voeding en materiële ondersteuning. Noblesse de robe: Ambtsadel v burgerlijke oorsprong, die in een persoonlijke afhankelijkheidsrelatie stond tot de vorst en die op staatkundig lak een andere ambitie koesterden dan de zwaardadel of noblesse d’épée . Katholieke koningen: Ferdinand v Aragon& Isabelle v Castilie (huwden in 1469). In 1496 kregen ze deze titel vd paus, wegens hun inspaningen om van het katholicisme de enige godsdienst in hun rijk te maken, meer bepaald de afronding vd reconquista door de onderwerping v Granada (laatste Islambolwerk op SP grondgebied& verplichte bekering of verdrijving v Joden) Kardinaal Cisneros: 1436- 1517 studeerde rechten& theologie en trad toe tot de St Franciscusorde. Hij werd benoemd tot biechtvader v Isabella de Katholieke& aartsbisschop v Toledo( rijkste& aanzienlijk prelatuur op SP gebied) In 1507 werd hij kardinaal& grootinquisiteur& tweemaal toe nam hij regentschap v Castilie over. Hij was bovendien een vd grondleggers vd moderne bijbelwetenschap ( meertalige bijbel) Gouden bul: In de Middeleeuwen algemene benaming voor akten die voorzien waren van een gouden zegel. In het bijzonder wordt de benaming echter gebruikt (sedert 1431) voor de door Karel IV op 10 jan. 1356 afgekondigde rechtsbepalingen in een 31 artikelen tellende oorkonde, als het ware de Grondwet van het Heilige Roomse Rijk der Duitse Natie. Daarin werden de bij de verkiezing van de Duitse koningen te volgen regels definitief vastgelegd (ZevenElectors). De Gouden Bul gaf aan de zeven keurvorsten het recht de koning te kiezen. Al sinds de Keurvereniging van Rhense in 1338 hadden de keurvorsten dit recht, maar in 1356 werd het recht officieel bekrachtigd en ook door de paus goedgekeurd. Zo kwam er een eind aan de machtsstrijd tussen het huis van de Staufen en het huis van de Welfen. De zeven keurvorsten werden de paltsgraaf aan de Rijn, de hertog van Saksen, de koning van Bohemen, de markgraaf van Brandenburg en de aartsbisschoppen van Trier, Keulen en Mainz. Ook werd bepaald dat de grondgebieden van de keurvorsten ongedeeld moesten blijven. Zo werd bewerkstelligd dat steeds de eerste echtelijke zoon de volgende keurvorst zou worden. In de Bul kregen de keurvorsten ook het recht tol te heffen, recht te spreken, munten te slaan en Joden te beschermen (tegen betaling) tegen vijanden, het zogenaamde Jodenrecht. Ook werd de titel voor de wereldlijke keurvorsten erfelijk. Reconquista: was een periode van ongeveer 800 jaar in de ME waarin enkele christelijke koninkrijken op het Iberisch Schiereiland erin slaagden om de moslims van het schiereiland te verdrijven. Vanaf 1023 viel het kalifaat uiteen in de zogenaamde taifa-rijkjes. Deze verdeeldheid leidde tot een definitieve kentering na een paar eeuwen patstelling. Voorheen waren er veldslagen tegen de moslims, maar in deze eeuw krijgen ze een progressief en continuïtief karakter. In 1063 gaf paus Alexander II zijn zegen aan de kruistochten van de Reconquista. Op 2 januari 1492 namen het katholieke koningspaar, Ferdinand II van Aragón en Isabella I van Castilië, de sleutels van de stad Granada in ontvangst van emir Abu Abdallah (bij de Spanjaarden bekend als Boabdil). Hiermee was de Reconquista eindelijk voltooid. Kort na de verovering van Granada breken Ferdinand en Isabella hun belofte om de joden en moslims van die stad met rust te laten. Op 31 maart 1492 tekenden Ferdinand en Isabella het zogenaamde 'verdrijvingsedict'. De joden werden voor de keuze gesteld zich te laten dopen of het land te verlaten. In 1499 dwong de Spaanse kardinaal Francisco Jiménez de Cisneros de mudéjares zich te bekeren tot het christendom. Hij verbrandde publiekelijk de Koran. Vele duizenden lieten zich dopen. Wie geen christen wilde worden, moest het land verlaten. De "bekeerde" mudéjares worden nu morisken genoemd. Suleyman I Tijdgenoot v Karel V, zorgde voor de grootste uitbreiding v Ottomaanse rijk. In het westen de prachtlievende en in eigen rijk de wetgever genoemd ( culturele belangstelling en aanzienlijke administratieve hevormingen). Bij hem omvatte het Ottomaanse rijk ook Irak& Iran& grote delen van Afrika (rijk strekte zich uit over 3 continenten). Deze uitgestrektheid was mogelijk door een nieuwe bestuurlijke aanpak: vanuit Istanbul zetelden de sultan& divan( adviesraad : viziers& grootvizier), vele bevolkingsgroepen autonoom in ruil voor belastingen& het toestaan vd oorlogsmachine, superieur grondleger (janitsaren of infanterie& sipahi’s of ruiterij) en grote vloot.

Verdrag van Madrid, 1526: Oorog tussen FR& habsburg 1521- 1526: Karel V maakte Doornik buit en kreeg controle over Milaan en deed charles Bourbon( opperbevelhebber FR leger) overlopen. Het ultieme moment voor Karel was de slag bij Pavia waar Frans I krijgsgevangene werd& een jaar in zijn handen bleef. Frans I stemde in met aantal toegevingen aan Karel V: teruggave v Bourgondie (sinds 1477 bij FR ingelijfd). Liga van Cognac: Geschokt door de nederlaag van de Fransen in de Italiaanse Oorlog van 1521 - 1526 smeedde paus Clemens met Venetië een alliantie om het Habsburgse Spanje en het eveneens Habsburgse Heilige Roomse Rijk uit Italië te verdrijven. Frans I van Frankrijk was vrijgelaten na de Vrede van Madrid te hebben getekend en teruggekeerd naar Frankrijk, waar hij aankondigde Clemens te steunen. Zo werd in 1526 de Liga van Cognac getekend door Frankrijk, Paus Clemens, Venetië, Florence en de Sforza-familie van Milaan, die van de keizerlijke hegemonie af wilden. Hendrik VIII van Engeland weigerde tot de liga toe te treden, omdat zijn pogingen deze in Engeland te tekenen gedwarsboomd waren. Habsburg. Fr & bondgenoten verloren ook deze 2 de oorlog! Sacco di Roma: plundering van Rome op 6 mei 1527 & volgende dagen. Een ongedisciplineerd leger van 25.000 Duitse& Spaanse soldaten ging zich te buiten aan plundering, verwoesting, ontering, verkrachting en moord. Met dit wapenfeit waren de vijandelijkheden tussen keizer Karel V en paus Clemens VII beslecht. Keizer Karel V beschouwde Italië als kern v het Heilige Roomse Rijk vd Duitse Natie, verdroeg Franse hegemonie niet &veroverde Lombardije. Op 24/2 /1525 leed Frankrijk een nederlaag bij Pavia & moest Italië verlaten. Na Slag bij Pavia werd Karel V de machtigste heerser van Europa; Frans I bracht maanden in Spaanse gevangenissen door. Paus Clemens VII wou niet onder keizerlijke voogdij staan &vormde op 22 mei 1526 de Heilige Liga van Cognac om macht van Karel V in Italië te breken. In het keizerlijke kamp verenigde de naar Habsburgers overgelopen Franse oppermaarschalk Karel III van Bourbon zich met het Spaanse huursoldatenleger; Ferdinand I van het Heilige Roomse Rijk, broer van Karel V, had een sterk leger van Duitse landsknechten op de been gebracht, hoofdzakelijk aanhangers van de protestantse hervormer Maarten Luther. De keizerlijke troepen rukten langzaam op door Italië. De Italiaanse milities konden hun opmars niet stuiten bij Mantua. De paus werd gewaarschuwd dat hij niet mocht vertrouwen op vredesakkoord dat hij op 25 maart 1527 met onderkoning van Napels gesloten had. Op 6 mei 1527 stonden 25.000 Duitse en Spaanse soldaten voor poorten van Rome. Duitse landsknechten & Spaanse soldeniers hadden al maanden geen soldij meer ontvangen. Ze waren op buit belust & lutheranen hadden nog een appeltje te schillen met de paus. Rome was slecht verdedigd. Uit zuinigheid onderhield de paus slechts een klein leger. Al snel raakte Karel van Bourbon zijn greep op de soldaten kwijt, kort daarop kwam hij bij een stormaanval om het leven. De Romeinen juichten te vroeg. Op mistige plekken wisten de aanvallers over de stadsmuren te komen. Toen de Romeinse militie&Zwitserse Garde capituleerden, vluchtte de paus met gevolg door geheime gang uit het Vaticaan naar de onneembare Engelenburcht. De rest van Rome was volledig aan de indringers overgeleverd. De paus gaf zich pas op 7 juni 1527 over. In het vredesverdrag moest hij een grote schadeloosstelling betalen aan de keizer, Parma, Modena&Piacenza afstaan, alsook verscheidene burchten. Damesvrede v Kamerrijk ( 1529) 2de FR- SP oorlog werd afgesloten door de moeder van Frans I& tante ( Marghareta v Oostenrijk) Karel V. daarin bevestigde Frans de toegevigen gedaan in Verdrag van Madrid, Karel V erkende voor FR het definitieve bezit van hertogdom Bourgondie. Vrede v Cateau Cambrésis 1559 wordt verwezen naar twee vredesverdragen die in 1559 werden gesloten. Het tweede en belangrijkste werd gesloten tussen Frankrijk& Spanje op 2 april 1559& maakte een einde aan de al tientallen jaren slepende Italiaanse Oorlogen, die vooral gingen om de hegemonie in Italië. Beide mogendheden waren uitgeput &koning Filips II van Spanje& koning Hendrik II van Frankrijk zagen in dat zij als katholieke vorsten in die tijd van opkomend protestantisme een reden te meer hadden om vrede te sluiten. Het eerste verdrag, dat bij het tweede nog eens werd bezegeld, werd gesloten tussen Frankrijk& Engeland. Hierbij werd bepaald dat Calais, dat in 1558 veroverd was door Frankrijk, Frans mocht blijven tegen een vergoeding. Daarmee was de territoriale band tussen Engeland & continent voor het eerst sinds 1066 geheel verbroken. Engeland was een onwillige bondgenoot geweest van Spanje in deze oorlog; Filips II was met de Engelse koningin Maria Tudor getrouwd om dit bondgenootschap voor elkaar te kunnen krijgen. Toen Maria in 1558 stierf, was haar opvolgster Elizabeth I van Engeland er veel aan gelegen er een eind aan te maken. Het tweede verdrag bepaalde onder meer dat Frankrijk moest afzien van alle aanspraken op Italiaans gebied. Het eiland

Corsica moest aan de Republiek Genua worden afgestaan. Daardoor werd Filips II van Spanje de ware overwinnaar en verwierf hij een leidende positie in Italië. Het verdrag maakte inderdaad voor meer dan een eeuw een einde aan de Frans-Spaanse rivaliteit in Italië, maar zorgde niet voor volledige vrede tussen Frankrijk en Spanje. Naast afspraken over Italië werd in dit verdrag voor het eerst in circa 600 jaar de westgrens van het Heilige Roomse Rijk verlegd. Tot dan toe was de grens altijd de Schelde geweest. Dit resulteerde erin dat het graafschap Vlaanderen uit twee formeel niet verbonden delen bestond. Het ene deel, Kroon-Vlaanderen, lag in het koninkrijk Frankrijk. Het andere deel, RijksVlaanderen, lag in het Heilige Roomse Rijk. In feite waren de Habsburgers voor al de gebieden ten westen van de Schelde vazal van de Franse koning. De grens werd nu verlegd naar het zuiden. Ter bekrachtiging van het verdrag werd Hendriks dochter Elisabeth van Valois aan Filips II uitgehuwelijkt, die net weduwnaar geworden was. Een zuster van Hendrik, Margaretha van Valois, gravin van Berry, werd uitgehuwelijkt aan hertog Emanuel-Filibert van Savoie, een andere voormalige bondgenoot van Spanje Rozenoorlogen (1455- 1485) benaming van de binnenlandse strijd in Engeland van 1455 tot 1485. De strijd handelde tussen twee adelspartijen, het huis Lancaster & huis York. De huizen York& Lancaster stamden beiden af van Eduard III Plantagenet. Diens rechtmatige opvolger Richard II werd echter door zijn baronnen onder de hertog van Lancaster afgezet (1399) en zo kwam met Hendrik IV de zijtak Lancaster op de troon. Zijn zoon Hendrik V was aanvankelijk bijzonder succesvol in de Honderdjarige Oorlog in Frankrijk en dwong de zwakzinnige Franse koning hem zijn dochter als vrouw te geven& zijn eigen zoon de dauphin tot bastaard te verklaren. Voordat Hendrik de Franse kroon vast in handen kon nemen stierf hij & liet een baby als opvolger na. Doordat deze als koning Hendrik VI (1422-1461) net als zijn Franse grootvader zwakzinnig was, moest de regering diverse keren worden waargenomen door een regentschapsraad die, bezet door Lancasters, zich schuldig maakte aan nepotisme. Een andere zijtak, York, begon een burgeroorlog en wist het koningschap over te nemen, eerst onder Eduard IV. De Lancasters, aangevoerd door Hendriks vrouw Margaret vochten terug. Hendrik kwam zelfs korte tijd terug op de troon. De hertog van Warwick speelde een grote rol in deze tijd, hij wordt de kingmaker genoemd omdat hij er niet voor terugdeinsde van partij te wisselen & weer een ander op de troon te zetten. Uiteindelijk werden Hendrik VI en zijn zoon gedood. Toen Eduard ook stierf verhinderde zijn broer Richard III dat Eduards zoontje (Eduard V) de troon over kon nemen. Zijn neefje verdween in de Tower. Hendrik VII Tudor, die in de verte verwant was aan de inmiddels grotendeels uitgemoorde Lancasters, versloeg in 1485 bij Market Bosworth ten slotte Richard III en trouwde met Eduard IV's dochter Elizabeth. Hiermee kwam de burgeroorlog ten einde. De rozenoorlogen zijn vooral bekend geworden door de toneelstukken die William Shakespeare erover geschreven heeft. Hoewel hij daarin een goede afschildering van deze voor Engeland rampzalige tijd geeft, neemt hij het niet altijd even nauw met de historische werkelijkheid. Zo worden in zijn stukken de huizen Lancaster en York gesymboliseerd door respectievelijk een rode en een witte roos, maar dat is niet op de geschiedenis gebaseerd. Act of supremacy:1534 Met de Act of Supremacy (1534) werd koning Hendrik VIII door het Engelse parlement aangesteld als het hoofd van de Church of England. De aanname van de Act of Supremacy en de daarbij behorende afscheiding van de Church of England had vooral een persoonlijke reden voor Hendrik VIII. Oorspronkelijk was Hendrik VIII tegen de hervormingen van de katholieke kerk. Hij kreeg zelfs de titel Fidei Defensor ("verdediger van het geloof") toegekend door de paus, nadat hij een pamflet had geschreven waarin hij Maarten Luther van ketterij beschuldigde. Hij raakte echter ernstig in conflict met de Katholieke kerk nadat Paus Clemens VII in 1527 weigerde de scheiding tussen hem en zijn vrouw Catharina van Aragón goed te keuren. Door de Act of Supremacy werd Hendrik VIII hoofd van een Engelse staatskerk. De Act of Supremacy werd teruggedraaid in 1554 door koningin Mary Tudor, een overtuigd katholiek. Haar opvolgster, de protestantse Elizabeth I, nam de tweede Act of Supremacy aan in 1559. Deze tweede Act of Supremacy bevestigde de Act of Supremacy uit 1534, en plaatste de Engelse monarch weer aan het hoofd. Dit is tot op de dag van vandaag zo gebleven. Treasons act: Wie misdaden tegen de staat beging (zoals het niet erkennen vd Koninklijke suprematie over de Eng kerk) wat beschouwd werd als hoogverraad, werd onthoofd! Ingesteld door Hendrik 8 Tudor. Transactie v Augsburg 1548: Karel V bracht alle Nederlandse landen samen in de Bourgondische Kreits die onder Maximiliaan v Oostenrijk was opgericht= erkenning v Nederlandse territoria als bestuurlijke eenheid, binnen het HRR! De hele Nederlanden worden theoretisch volledig ondergebracht in het HRD, maar niet in praktijk:

a) er wordt een dotatie betaald aan de Keizer b) de Keizer heeft een plicht om ter hulp te komen c) de Kreits is vertegenwoordigd in de Rijksdag en onderworpen aan het Reichskammergericht Pragmatieke sanctie 1549 Conglomeraat v territoria ( Nederlanden) werd voor eeuwig een en ondeelbaar verklaard. Bloedplakkaat: 1550 Om de oprukkende Reformatie de kop in te drukken vaardigt de Spaanse keizer Karel V (1515-1555) een aantal steeds strenger wordende "plakkaten" uit. Een 1ste plakkaat (1520) beveelt de inbeslagname van alle Lutherse geschriften. Op ketterse activiteiten, zoals het schrijven, drukken,verkopen, kopen, bewaren en lezen van verboden ketterse boeken, het prediken van "het nieuw geloof", het deelnemen aan ketterse vergaderingen, het huisvesten van ketters enz. staan zware straffen (verbeurdverklaring van bezittingen, verbanning, geldboete, brandmerking, e.d.). Alle in beslag genomen boeken worden in het openbaar verbrand. Een plakkaat van 1529 vaardigt de doodstraf uit voor de ketters "met den zweerde" (onthoofding) of "metten viere" (brandstapel). in 1550 komt het sluitstuk, het zogeheten "bloedplakkaat": alléén al op het bijwonen van ketterse bijeenkomsten, op het lezen en verklaren van de bijbel of zelfs op het onderdak verlenen aan protestanten staat de doodstraf. Comuneros Burgerij van een aantal Castiliaanse steden, ze kwamen in opstand in 1520 tegen Karel. Deze opstand kon hij pas na 2j neerslaan, met behulp van de castiaalse adel. De Comuneros kwam in opstand omdat Karel zijn afgezanten weinig respect toonden voor de politieke tradities van het land& Karel had veel geld nodig(men vreesde om meegesleept te worden in een Habsburgs avontuur waar men zelf geen belang bij had!!)=> einde politieke rol lokale besturen! Germanias Beweging met een meer sociale inslag ( in vgl met Comuneros) die gericht was tegen de macht vd aristocratie in Aragon. Ook deze opstand werd door Karel& de adel neergeslagen + einde politieke rol vd lokale besturen Rijksstanden Delen van het rijk die geen hogere autoriteit boven zich hadden dan de keizer Exsurge domine Uitgevaardigd door Rome in 1520. De paus was gealarmeerd door de snelle bijval van Luther en zijn leer(ook door keurvorsten) . In deze bul werd Luther zijn leer veroordeeld en werd hij gelast zijn stellingen op straffe van excommunicatie te verloochenen Edict van worms Luther gaf geen gehoor aan het bul Exsurge Domine en werd geëxcommuniceerd. De Rijksdag vaardigde op verzoek v keizer Karel dit edict uit! Luther kwam in Rijksban teecht& vogelvrij verklaard. Maar door de groeiende steun aan Luther werd dit edict dode letter. Rijksdag v Augsbu...