Begrippenlijst Geschiedenis van de Vroegmoderne Tijd PDF

Preview

Summary

Woord VerklaringWetenschappelijke RevolutieDe periode die ligt tussen de publicatie van Copernicus (Over de omwenteling van de Hemelse sferen, 1543) en Newton’s “Wiskundige beginselen van de natuurfilosofie” in 1687. Bestaat uit een reeks ontdekkingen op het gebied van de astronomie en dynamica door...

Description

Begrippenlijst Vroegmoderne Tijd Woord Wetenschappelijke Revolutie

Ondermaanse bovenmaanse

Heliocentrisme

Geocentrisme Mercatorprojectie Jansenisme

Humanisme

Studia Humanitatis Scholastiek Kanselier Optelvroomheid

Aflaten Moderne devotie

Imitatio Christi

Westers Schisma

Sola Scriptura

1

Verklaring De periode die ligt tussen de publicatie van Copernicus (Over de omwenteling van de Hemelse sferen, 1543) en Newton’s “Wiskundige beginselen van de natuurfilosofie” in 1687. Bestaat uit een reeks ontdekkingen op het gebied van de astronomie en dynamica door geleerden zoals Copernicus, Kepler, Galileï, Huygens en Newton. Theorie van Aristoteles, De Maan markeerde de scheiding en verdeelde het universum in 2 delen: dat wat onder de maan lag (het ondermaanse, dus de aarde) en dat wat boven de maan lag (het bovenmaanse, de hemel). Het ondermaanse is een chaotische vergankelijke wereld, het bovenmaanse is de volmaakte, onveranderlijke wereld. De aarde draait dagelijks om haar as en samen met andere planeten om de zon, theorie voor het eerst naar voor uitgewerkt door Copernicus, daarvoor al aangebracht door Pythagoras en Aristarchus De aarde is het centrum van het heelal, alles draait daar rond Uitgevonden in de 16e eeuw voor Mercator, hiermee kon hij de hele (bolvormige) aarde voorstellen op een plat oppervlak Beweging binnen het 17e eeuwse Katholicisme, die de kerk wilde hervormen door een terugkeer naar de leer van kerkvader Augustinus over zonde en genade in een eerder strenge vorm. Geloof in de maakbaarheid en autonomie van de mens (invulling 19e 20e eeuw: bevrijdende ideologie en cultuur door studie van de oudheid. Grammatica, retorica, dichtkunst, geschiedschrijving en moraalfilosofie Verstandelijke ordening van wat vast staat, verklaring en bevestiging dogma’s, Middeleeuwse filosofie ‘Public Relations’ van de stad, moest ervoor zorgen dat de stad herkenbaar was, schreef teksten eerbetuigingen aan de stad Er werd een berekend beroep gedaan op een hele resem handelingen die erop gericht waren het verblijf van de doden in het vagevuur te verkorten (late middeleeuwen) De tijd in het vagevuur kon afgekocht worden, hieraan verdiende de kerk enorm veel geld (late middeleeuwen) Was gericht op de persoonlijke heiliging en religieuze oefening, lag in de regio van de Ijsselsteden waar de voortrekker Geert Grote en zijn volgelingen actief waren. Ze richtte zich zowel tot geestelijken (Orde van Windesheim) als tot leken (Broeders en Zusters van het Gemene Leven) en engageerde zich voor het onderwijs. Boek geschreven door Thomas a Kempis in de 14e – 15e eeuw, lid van de Moderne Devotie, er was een grote vraag naar religieuze teksten, bij voorkeur van praktische aard en in de volkstaal, dit maakte het boek tot een bestseller 1378 – 1417, een periode waarbij Pausen en Tegenpausen elkaar tegenwerkte, zo was er een paus in Rome maar ook in Avignon en zelfs een tijdje een in Pisa, deze wantoestand kwam tot een einde met het Concilie van Konstanz Een exclusieve focus op de Bijbel en de kerkvaders, de ware bronnen van het Christendom. Dit principe zetten een groot aantal

Begrippenlijst Vroegmoderne Tijd

Ad fontes Sola Fide

Thesenanschlag

anabaptisme

Onderwijzing in de Christelijke religie

Ordonnances Ecclésiastiques

Gentse Calvinistische Republiek Concilie van Trente

Religieuze confessie De geloofsbelijdenis

2

middeleeuwse devotionele en institutionele praktijken op de helling Terug naar de bronnen, dit werd het intellectuele motto aan het einde van de Middeleeuwen, “Rechtvaardiging door het geloof alleen” Luther legde de nadruk op God die genade aan de onmachtige zondaar schonk. Een mens kon dus zijn zielenheil niet zelf verwerven. Men diende nog altijd goede werken uit te voeren, maar nu om God te danken voor die vergiffenis 31 oktober 1517, Luther was verontwaardigd over een grote aflatencampagne die de kerk in het Heilig Roomse Rijk had opgezet, als reactie daarop schreef hij een protestbrief aan aartsbisschop Albrecht van Mainz, met daaraan 95 Latijnse thesen gehecht die hij wilde bespreken op een academisch dispuut aan zijn eigen universiteit. De thesen werden ook publiekelijk aan de kasteelkerk van Wittenberg genageld, dit wordt door vele gezien als het officiële begin van de reformatie. Namen de bijbel zo letterlijk mogelijk, de kinderdoop werd afgewezen, ze promootten de volwassenendoop, voor de eerste generatie anabaptisten betekende dit dus dat ze kozen voor een tweede doop. Het was eerder een sekte, hun voornaamste doel was te leven als exemplarische christenen. Ze predikten pacifisme en de gemeenschap van goederen, ‘linkervleugel van de reformatie’ Eerste publicatie in 1536, geschreven door Calvijn, het was bedoelt als gids voor de studie van de authentieke betekenis van de Bijbel. Het had een enorme impact door zijn bijzonder heldere en systematische opbouw en zijn elegante proza In 1541 gepubliceerd door Calvijn, De kerk moest bestuurd worden door 4 collectieve lichamen: de predikanten (verkondigen van het woord Gods en toedienen sacramenten), doctores (verantwoordelijk voor een grondige Bijbelstudie en opleiding van de predikanten), de ouderlingen (vormden een consistorie dat toezicht diende te houden op de christelijke levenswandel van de inwoners van de stad) en de diakens (armenzorg). 1577 – 1584, spiegelde zich uitdrukkelijk aan het Geneefse voorbeeld en richtte zelf een theologische faculteit op 1545-1563, Concilie van aartsbisschoppen, bisschoppen en vertegenwoordigers van religieuze orden, het sola-scriptura principe werd verworpen en de kerk behield het exclusieve recht om de bijbel te interpreteren. Het sola fide principe werd ingevuld dat bij het toekennen van het zielenheil aan de zondige mens het initiatief volledig van God kwam, maar toch diende het individu actief mee te werken. Het bevestigde ook de heiligenverering, de leer van de zeven sacramenten en de doctrines van het vagevuur en de transsubstantiatie. Ook werd de Rooms-katholieke kerk een hiërarchisch en piramidaal georganiseerd instituut. De uitvoering van de nieuwe regels en structuren was een zeer langzaam proces. Kenmerkt zich door eigen instellingen, een heldere doctrine en een nadrukkelijk omschreven lidmaatschap. Een tekst met de belangrijkste geloofspunten. De Augsburgse confessie (1530) voor lutheranen, Book of Common Prayer (1549) en Thirty-Nine Articles (1563) voor anglicanen, de Heidelbergse

Begrippenlijst Vroegmoderne Tijd

Jezuïeten

Bollandisten

Kleine scholen

Latijnse scholen

Ratio studiorum

Armenscholen

Werkscholen

Walsche scholen

Grand tour

3

catechismus voor de gereformeerden en de Professio Fidei tridentina ( 1564) voor de katholieken De Sociëteit van Jezus werd in 1540 opgericht door Ignatius van Loyola. Ze stonden onder rechtstreekse gehoorzaamheid aan de paus en werden centraal geleid door een generaal. Ze werden beschouwd als de soldaten van Christus. Ze engageerde zich als missionarissen en oogstten veel succes met hun stedelijke colleges die humanistisch georiënteerd onderwijs boden aan jongens uit verschillende sociale groepen. Ze predikten ook een rationele benadering van het geloof en een ascetische levensstijl Een tak van de Zuid-Nederlandse jezuïeten, zette een project op om de middeleeuwse heiligenlevens aan de historische kritiek te onderwerpen en op een wetenschappelijk verantwoorde wijze te publiceren (Acta Sanctorum) 12e eeuw, basisonderwijs verbonden aan de parochie of opgericht op initiatief van de plaatselijke overheid of zelfs van privépersonen, waar kinderen in de volkstaal leerden lezen, schrijven en rekenen. Kinderen van alle leeftijden zaten samen in één lokaal en kregen hoofdelijk les. Boden naast lager ook middelbaar onderwijs dat voorbereidde op de universiteit. Het leerplan beperkte zich tot de eerste 3 van de zeven artes liberales (grammatica (volwaardige talenkennis en taalbeheersing), dialectica (de kunst van de bewijsvinding en van de schikking van de argumenten in het betoog) en de retorica ( de kunst van het geordend gebruik van argumenten) ) = trivium, de drievoudige weg die men moet bewandelen om via de taal de waarheid te zoeken Uitgebreid opvoedingsplan dat in 1599 door de jezuïtenorde werd uitgevaardigd en waarin de organisatie van hun onderwijsinstelling tot in de details stond uitgewerkt. Ze beschouwden hun scholen als ‘eilanden in een slechte wereld’, die moesten instaan voor de educatie van een nieuwe religieuze en politieke elite. De nadruk werd gelegd op tucht, vroomheid en redekunst. Bedoeld om aan kinderen uit onbemiddelde gezinnen een minimum aan onderwijs te verschaffen, meestal onder de vorm van het aanleren van een aantal praktische vaardigheden. De onderwijzer van de armenschool kreeg een vergoeding van de plaatselijke overheid, terwijl in andere scholen de ouders voor het onderwijs moesten betalen. 16e en 17e eeuw, opgericht door wezen en vondelingenhuizen. Jongens en meisjes leerden er, naast godsdienst, lezen en schrijven, ook een vak. De bedoeling was dat ze na hun schooltijd in een ambacht of in industriële centra werk zouden vinden. Het was echter geen groot succes Waalse of Franse scholen, specifiek gericht op kooplieden. Je kon er naast Frans, soms Spaans en Italiaans leren en vaak stond ook boekhouden op het programma Een buitenlandse studiereis (vaak richting Italië), contact met het buitenland werd geacht de universaliteit in de hand te werken, het wereldbeeld te verruimen en de politieke inzichten, de kritische zin en de persoonlijke oordeelsvorming aan te scherpen. Het werd gezien als een oefening in het verwerven van een vreemde taal, dat in de 16e

Begrippenlijst Vroegmoderne Tijd

Geneefse Academie

Universiteiten

Colleges

Verlichting

Koffiehuizen

Republiek van de letteren

Salons

Vrijmetselaarsloges

Teylers Genootschap

4

eeuw niet meer als louter praktisch werd gezien maar nu ook als een element van persoonlijke ontwikkeling en cultuur. Opgericht in 1559 door Calvijn in Genève, ze bestond uit een schola privata, die de Latijnse school was en een basisopleiding aanbood, en een schola publica, de hogeschool waar de vrije kunsten, recht medicijnen en natuurlijk ook theologie werden gedoceerd. Zijn in de loop van de 12e en 13e eeuw ontstaan als een corporatie, een vereniging van mensen die gelijkaardige taken uitoefenden en hun belangen wensten te verdedigen. Het had een eigen terminologie, een zegel, wapenschild, insignes, statuten en privileges, een verkozen bestuur, inkomsten en uitgaven, en religieuze en profane ceremonieën. Vanaf de dertiende eeuw was het meestal de wereldlijke overheid die een studium generale oprichtte, waarna pauselijke bevestiging volgde die de stichting universele erkenning gaf. De universiteit telde 4 faculteiten: de artes liberales (arithmetica (rekenkunde), geometria (meetkunde), astronomia (algemene natuurkunde en vooral sterrenkunde) en musica (muziektheorie)). Afstuderen in de artes (magister artium) was een voorwaarde om te worden toegelaten tot de hoger faculteiten (theologie, rechtsgeleerdheid, geneeskunde). Universiteiten verwierven juridische immuniteit, fiscale vrijstelling en het recht om bepaalde kerkelijke beneficiën in de Nederlanden toe te wijzen. Huisvesting voor de studenten. Waar ze ook het grootste deel van hun onderwijs kregen, na hun promotie konden ze overgaan naar een van de hogere faculteiten en dan logeerden ze ofwel in de colleges of bij burgers. Verlichting is de uittocht van de mens uit een aan zichzelf te wijten onmondigheid. Onmondigheid is het onvermogen om zich zonder hulp van anderen van zijn rede te bedienen. Die onmondigheid is aan zichzelf te wijten, wanneer haar oorzaak in een tekort aan besluitvaardigheid en moed om zich zonder de leiding van anderen van zijn verstand te bedienen. Durf te weten, heb de moed om je van je eigen verstand te bedienen – Kant, 18e eeuw Populair in de 18e eeuw in Engeland, Frankrijk en Italië, consumenten van koloniale producten als koffie of thee werden tegelijk consumenten van kranten en boeken. Ook boekenhandels werden soms omgevormd tot plaatsen waar men kon neerzitten om teksten te consumeren en te bediscussiëren of eventueel zelfs uit te lenen. Imaginaire gemeenschap waarbinnen brieven, manuscripten of boeken werden uitgewisseld, het bestond al sinds de 15e eeuw, maar in de 17e eeuw krijgt het een ander karakter: het algemene publiek werd geïnformeerd over wat er onder geleerden gebeurde Vanaf de 18e eeuw ging dit zich verplaatsen van de hof- naar de stedelijke cultuur. De dames bepaalden nu steeds minder de intellectuele of artistieke agenda van de salons. Een belangrijke plaats waar aristocraten en stedelijke burgerij op gelijke voet met elkaar omgingen, terwijl in Frankrijk ook eigen loges gesticht werden door vrouwen Een wetenschappelijk genootschap, werd bij testament opgericht door de Haarlemse laken- en zijdefabrikant Pieter Teyler van der Hulst ter

Begrippenlijst Vroegmoderne Tijd

Piëtisme

Jansenisme

Methodisme

Hassidim

De encyclopedie

5

bevordering van de ‘geleerdheid’ en het uitschrijven van publieke prijsvragen. Noord-Duitse beweging onder leiding van Philip Spener, riep op tot de sterkere ontwikkeling van Gods spirituele gaven aan de gewone gelovige. De religieuze hervorming van de wereld kwam op de eerste plaats. Er was een algemene nood om beleefd te worden in een spirituele sfeer buiten de wereld. Ontstond uit een boek waarin de Ieperse bisschop Cornelius Jansenius een eigen interpretatie gaf van de leer van de kerkvader Augustinus. Het was gekoppeld aan een meer rigoureuze beleving van het katholicisme in aparte lekengemeenschappen, op basis van een sterke twijfel op de bestaande religieuze instituties garanties konden bieden over de geëigende manieren om de goddelijke genade te verwerven. De kerk was noodzakelijk, maar dan als algemeen kader waarbinnen men eigen praktijken moest ontwikkelen in eigen gemeenschappen Gesticht door John Wesley na een mystieke ervaring waarin hij de nood ervoer om zijn leven volledig over te geven aan Christus. Nadruk op innerlijke religieuze ervaring gecombineerd met een methodische nadruk op zelfdisciplinering ten aanzien van dit doel. Ontwikkeld door Israel ben Eliezer, door religieuze gebedsoefeningen zoveel mogelijk de eigen persoonlijkheid vernietigen, om de mogelijkheid te scheppen Jahweh zelf te laten spreken. Encyclopédie, ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers, eerste uitgave tussen 1751 en 1772 in 28 delen, door Denis Diderot en Jean d’Alembert, het was voor zijn tijd de grootste editoriale onderneming ooit, en illustreert beter dan wat dan ook de kritische geest en de nieuwsgierige ambities van de Verlichting. Er werkten meer dan 150 vakspecialisten aan mee, er werd dus beroep gedaan op de levende kennis van mensen die dagelijks bezig waren met de materie waarover ze bijdragen schreven en die werkten in de geest van de verlichting....