Epika + Liryka + Dramat - Notatki z wykładu wszystkie PDF

Preview

Summary

Rodzaje literackie:Liryka Epika Dramatwyraża opowiada lub opisuje przedstawia wewnętrzne emocje, przeżycia i świat przedstawiony, działania zdarzenia i bohaterów w doznania – na ich podstawie buduje bohaterów i okoliczności tych sposób bezpośredni, refleksje o świecie i człowieku działań wprowadza p...

Description

Rodzaje literackie: Liryka

Epika

Dramat

wyraża wewnętrzne emocje, przeżycia i doznania – na ich podstawie buduje refleksje o świecie i człowieku

opowiada lub opisuje świat przedstawiony, działania bohaterów i okoliczności tych działań

przedstawia zdarzenia i bohaterów w sposób bezpośredni, wprowadza pełne usamodzielnienie wypowiedzi oraz działań postaci

-OSOBA MÓWIĄCA -MONOLOG LIRYCZNY -AFABULARNOŚĆ (świat przedstawiony kreowany

-NARRATOR -NARRACJA,DIALOGI, MONOLOGI -FABUŁA (świat przedstawiony o charakterze

-BOHATEROWIE -DIALOGI,MONOLOGI - AKCJA (świat przedstawiony

w perspektywie wypowiedzi podmiotu mówiącego)

fabularnym kształtowany w zależności od wzoru zastosowanej fabuły epickiej)

konstruowany na podstawie zdarzeń dramatycznych)

LIRYKA - gatunki 1) elegia (dłuższy utwór o charakterze poważnym, refleksyjnym, utrzymanym w

2) 3) 4)

5)

6)

7)

8)

tonie smutku, rozpamiętywania, dotyczy problemów egzystencjalnych lub spraw osobistych (śmierci, przemijania) – np. Krzysztof Kamil Baczyński Elegia o chłopcu polskim fraszka (krótki utwór zakończony puentą, zwykle żartobliwy) – np. Jan Kochanowski Na nabożną lub O doktorze Hiszpanie oda (podniosły utwór o tematyce świeckiej, stanowiący pochwałę bohatera, zjawiska, idei, wydarzenia) – np. Adam Mickiewicz Oda do młodości hymn (podniosły utwór o charakterze uroczystym, podejmujący tematy religijne lub patriotyczne – sławiący bóstwo, osobę, bohaterskie czyny, wielkie idee) – np. Jan Kochanowski Hymn [czego chcesz od nas, Panie...] lub Ignacy Krasicki Hymn do miłości ojczyzny pieśń (utwór pierwotnie związany z muzyką i śpiewem, wierszowany, stroficzny, silnie zrytmizowany [powtarzalny układ wersów, refren, liczne paralelizmy], o różnorodnej tematyce (religijnej, patriotycznej, refleksyjno-filozoficznej) – np. Jan Kochanowski Pieśń o spustoszeniu Podola lub Pieśń IX psalm (gatunek wywodzi się z Biblii; pieśń o charakterze modlitewnym z elementami hymnu; może mieć charakter dziękczynny, błagalny, pokutny, lamentacyjny, mądrościowy, pouczający) – np. Biblia lub Jan Kochanowski Psałterz Dawidów sonet (utwór czternastowersowy o stałej budowie, składający się z dwóch strof czterowersowych (o charakterze opisowym) i dwóch strof trójwersowych (o charakterze refleksyjno-filozoficznym) – np. Sonety krymskie lub Mikołaj Sęp Szarzyński O nietrwałej miłości rzeczy świata tego... tren (utwór żałobny wyrażający żal po czyjejś śmierci, rozpamiętujący czyny i zasługi zmarłego – np. Treny Kochanowskiego

Liryka – to rodzaj literacki, którego materiałem w utworach są przeżycia wewnętrzne, emocje, przekonania jednostki lub zbiorowości wyrażane bezpośrednio przez podmiot mówiący w formie subiektywnego monologu. Najważniejszy w liryce (wyróżnia ten rodzaj spośród innych) jest podmiot liryczny = osoba mówiąca = „ja” liryczne, który ujawnia swoje emocje i stosunek do świata. Nie jest równoznaczny z autorem. SPOSÓB WYPOWIADANIA SIĘ PODMIOTU LIRYCZNEGO 1. Liryka bezpośrednia – podmiot wypowiada się w 1. os. lp. („ja” liryczne); wyraża wprost swoje przeżycia i myśli – liryka osobista (podmiot sugeruje, że jest tożsamy z autorem; odbiorca ma wrażenie, że to autor wprost przedstawia swoje myśli i doznania) – np. Sonety krymskie Mickiewicza (Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu...) - podmiot literacki mówi o miejsach, w których przebywał poeta w trakcie jednej ze swoich podróży – liryka roli (podmiot wciela się w postać fikcyjną (historyczną, mitologiczną), różną od autora; wypowiada sądy, których nie da się przypisać autorowi) – np. Monolog do Kasandry (To ja Kasandra...) Wisławy Szymborskiej – pojawiająca się w tytule bohaterka ujawnia swoje obawy i emocje LUB Tren Fortynbrasa Zbigniewa Herberta – podmiot mówiący wciela się w rolę tytułowej postaci, która kieruje swój monolog do martwego Hamleta – liryka maski (podmiot przyjmuje postać przedmiotu, zwierzęcia, rośliny, idei itp.; można uznać, że prezentuje sądy zgodne z poglądami autora) – np. Na lipę (Gościu, siądź pod mym liściem...) Kochanowskiego – podmiotem mówiącym jest lipa, która zachęca adresata do wypoczynku w swoim cieniu LUB Rozmowa z kamieniem Wisławy Szymborskiej – rozmówcą osoby mówiącej jest kamień 2. Liryka pośrednia – podmiot wypowiada się w 3. os. lp. lub bezosobowo; pozostaje ukryty, prezentuje swoje myśli i uczucie poprzez opis lub przedstawienie sytuacji – liryka opisowa (podmiot ujawnia swoje myśli i uczucie za pomocą opisu krajobrazu, przedmiotu, zdarzenia) – np. Pieśń świętojańska o sobótce – Pieśń Panny XII (Wsi spokojna, wsi wesoła) – liryka sytuacyjna (podmiot prezentuje zdarzenie lub sytuację; wypowiedź wykorzystuje narrację lub dialog, może pojawić się bohater liryczny) – np. Julian Tuwim Colloquium niedzielne na ulicy ( - Pani ma bardzo ładne czerwone usta. Ale zdaje mi się, że są troszeczkę pomalowane...) 3. Liryka inwokacyjna (apelu) – podmiot występuje jawnie i kieruje swoją wypowiedź do konkretnego adresata („ty” liryczne) – np. Bogurodzica (Bogurodzica, dziewica, Bogiem sławiena Maryja!) - zwrot do osoby; Juliusz Słowacki Testament mój (Żyłem z wami, cierpiałem i płakałem z wami...) - zwrot do zbiorowości; Adam Mickiewicz Oda do młodości (Młodości, ty nad poziomy wylatuj!) - zwrot do zjawiska/pojęcia 4. Liryka podmiotu zbiorowego – podmiot występuje w 1. os. lm. („my” liryczne); wypowiada się w imieniu grupy, zbiorowości połączonej wspólnymi dążeniami, przekonaniami, emocjami – np. Józef Wybicki Mazurek Dąbrowskiego (Jeszcze Polska, nie zginęła, póki my żyjemy...

TEMATYKA

1. Liryka refleksyjno-filozoficzna (filozoficzne przekonania, niepokoje egzystencjalne,

2. 3. 4.

5. 6.

pytania o istotę bytu, możliwość poznania świata, los człowieka) – np. Czesław Miłosz Traktat moralny; Jan Kochanowski Pieśń IX Liryka miłosna (opis uczucia, miłosne wyznanie) – np. Adam Mickiewicz Do M***, erotyki Liryka religijna (przeżycia mistyczne, prośby do Boga, problemy wiary) – np. Jan Kochanowski Hymn [Czego chcesz od nas Panie...]; Bogurodzica Liryka patriotyczno-obywatelska (troska o dobro państwa, naród, problemy społeczeństwa, uczucia do ojczyzny) – np. Jan Kochanowski Pieśń o spustoszeniu Podola lub Ignacy Krasicki Hymn do miłości ojczyzny Liryka agitacyjno-polityczna (nawoływanie do walki, czynu, mobilizowanie) – np. Julian Tuwim Do prostego człowieka Liryka autotematyczna (twórczość literacka, rola poety i poezji, język poetycki) – np. Tadeusz Różewicz Moja poezja; Juliusz Słowacki Testament mój lub Wisława Szymborska Radość pisania

SYTUACJE LIRYCZNE (okoliczności towarzyszące wypowiedzi podmiotu mówiącego) najczęściej spotykane: • sytuacja modlitwy (Bogurodzica, psalmy, Pieśń wieczorna Franciszka Karpińskiego) • sytuacja wyznania (Hymn Słowackiego, Do potomnego Tadeusza Gajcy, Do M*** Mickiewicza) • sytuacja rozmowy (Rozmowa liryczna Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, Colloquium niedzielne na ulicy Juliana Tuwima

BOHATER LIRYCZNY Bohater liryczny to „ja” liryczne lub ten, o kim się opowiada lub „ty” liryczne .

JĘZYK I KOMPOZYCJA W LIRYCE Tekst liryczny charakteryzuje się językiem znacznie bardziej zmetaforyzowanym, która nie jest przezroczysty i niesie ze sobą dodatkowe znaczenia. 1. Wersyfikacyjna organizacja tekstu literackiego – rytm (regularne powtarzanie danego elementu kompozycyjnego, językowego np. krótkich lub długich wyrazów, intonacji, okresów składniowych; wprowadza melodykę, dynamizuje tekst lub go spowalnia) – rymy*** (rytmiczna cecha tekstu polegająca na umieszczaniu w nim głosek współbrzmiących; zwracają uwagę na znaczenia wyrazów pozostających w pozycji rymowej, wskazują dodatkowe obszary znaczeń które można dzięki temu uzyskać – strofa (zespół wersów zorganizowany jako całość, wyodrębniony graficznie i powtórzony w tym samym kształcie dwa lub więcej razy; zwraca uwagę na całość treściową, która się w niej zawiera) utwór liryczny jest zorganizowany często wokół dominanty kompozycyjnej (nadrzędny element kompozycyjny dzieła literackiego, któremu podporządkowane są pozostałe)

2. ***RYMY – ze względu na miejsce w tekście (wewnętrzne – w środku wersu lub wersów lub zewnętrzne – na końcu wersu)

– ze względu na akcent (żeńskie – obejmują półtorej sylaby np. mowa – słowa lub męskie – obejmują jedną ostatnią sylabę np. fal – dal) – ze względu na dokładność (dokładne – zbudowane z tych samych głosek np. młodzi – głodzi lub niedokładne – zbudowane z różnych głosek brzmieniowo podobnych np. myśli – wyszli) – ze względu na układ (parzyste, sąsiadujące – aabb; przeplatane, krzyżowe – abab lub okalające – abba 3. Systemy wersyfikacyjne wiersza polskiego – wiersz sylabiczny (stała liczba sylab w poszczególnych wersach lub powtarzalny układ tych wersów w strofach; średniówka w wersach dłuższych niż 8-zgłoskowe; stały akcent przed średniówką i w końcówce wersu) – wiersz sylabotoniczny (stała liczba sylab w poszczególnych wersach lub powtarzalny układ tych wersów w strofach; ustalony i powtarzalny układ sylab akcentowanych w wersach) – wiersz toniczny (stała liczba akcentów głównych w poszczególnych wersach; niestała liczba sylab oraz swobodny rozkład akcentów w poszczególnych wersach) – wiersz wolny (brak regularności w liczbie akcentów, sylab; jedynym elementem tworzącym wiersz jest wyodrębniony graficznie lub intonacyjnie wers)

Epika – gatunki 1) epos, epopeja (dłuższy wierszowany utwór epicki o charakterze podniosłym,

przedstawia dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności; charakteryzuje się podniosłym stylem ze stałymi epitetami i porównaniami homeryckimi; tekst rozpoczyna się inwokacją) – np. Homer Iliada i Odyseja lub Adam Mickiewicz Pan Tadeusz 2) nowela (krótki utwór epicki o zwartej, wyrazistej kompozycji i prostej fabule, jednowątkowy, z wyraźnie zaznaczonym punktem kulminacyjnym, zakończony puentą) – np. Bolesław Prus Kamizelka i Katarynka lub Eliza Orzeszkowa Gloria victis 3) opowiadanie (krótki utwór epicki, zazwyczaj jednowątkowy, o swobodnej luźnej kompozycji i fabule wzbogaconej epizodami, często zawiera dygresje) – np. Bruno Schulz Sklepy cynamonowe 4) powieść (dłuższy utwór epicki, prozatorski, o rozbudowanej wielowątkowej fabule, z wieloma bohaterami) – np. Bolesław Prus Lalka lub Władysław Reymont Chłopi – powieść historyczna (odmiana powieści, w której wydarzenia rozgrywają się w przeszłości; cechują ją: dążenie do respektowania prawdy historycznej i oddania charakterystycznych cech okresu, w których toczy się akcja, wątki romansowe wplecione w wydarzenia i obyczaje epoki oraz archaizacja języka) – np. Henryk Sienkiewicz Potop, Krzyżacy, Ogniem i mieczem, Quo vadis – powieść realistyczna i społeczno-obyczajowa (odmiana powieści przedstawiająca rzeczywistość w sposób obiektywny; cechują ją: panoramiczność [ukazanie szerokiej panoramy społeczeństwa], tematyka współczesna autorowi, nieschematyczni bohaterowie, obowiązywanie zasad prawdopodobieństwa [mimesis], chronologia wydarzeń, wyraźne związki przyczynowo-skutkowe, narracja trzecioosobowa (czasem też pierwszoosobowa), mowa pozornie zależna, kompozycja zamknięta) – np. Bolesław Prus Lalka lub Władysław Reymont Chłopi – powieść psychologiczna (odmiana powieści skupiająca się na analizie przeżyć wewnętrznych bohaterów i określaniu motywów ich działania) – np. Zofia Nałkowska Granica – powieść polifoniczna (typ powieści, w której narrator przyznaje autonomię bohaterom, co tworzy wielogłosowe opowiadanie – poznajemy różne punkty widzenia, a żaden z nich nie jest dominujący; cechują ją mocno zarysowana psychologizacja postaci; ocena rzeczywistości powieściowej należy do odbiorcy) – np. Fiodor Dostojewski Zbrodnia i kara – powieść groteskowa (odmiana powieści, w której fabuła nosi znamiona absurdalności; tworzące ją zdarzenie nie podlegają jednolitemu systemowi zasad rządzących światem przedstawionym; motywacje bohaterów często mają charakter sprzeczny; komizm miesza się z tragizmem) – np. Witold Gombrowicz Ferdydurke – powieść wywiad (formą wypowiedzi jest dialog między osobą zadającą pytania, komentującą a osobą udzielającą odpowiedzi; koncentruje się wokół jednego wiodącego tematu) – np. Hanna Krall Zdążyć przed Panem Bogiem – powieść parabola (rodzaj epickiej przypowieści, w której bohaterowie i zdarzenia mają charakter ponadjednostkowy, stanowią przykład uniwersalnych zachowań i praw rządzących ludzką egzystencją; zwykle czas lub miejsce zdarzeń pozostaje nieokreślone, dzięki czemu obraz ukazanych zdarzeń ma charakter uniwersalny) – np. Albert Camus Dżuma

Epika – u źródeł epiki stoją przekazy ustne, opowieści na temat legendarnej i historycznej przeszłości różnych ludów. Za najbardziej pierwotne z nich uznaje się mity, podania i baśnie. Charakterystycznymi elementami dla epiki jako rodzaju literackiego są narracja i fabuła. Do pozostałych wyróżników dzieła epickiego należą m.in. czas, przestrzeń, bohater, język.

NARRACJA I NARRATOR 1. Narrator trzecioosobowy: – wypowiada się w 3. os. lp. – wszechwiedzący (wie wszystko o bohaterach i wydarzeniach) – wszechobecny (choć znajduje się poza światem przedstawionym) – mniej lub bardziej obiektywny (nie ocenia bohaterów i zdarzeń) 2. Narrator pierwszoosobowy: – wypowiada się w 1. os. pl. – ma ograniczoną wiedzę (relacjonuje wydarzenia i sytuacje, w których sam uczestniczył lub których był świadkiem) – subiektywny (wypowiada opinie na temat zdarzeń i bohaterów)

FABUŁA 1) Fabuła – wszystkie zdarzenia w świecie przedstawionym utworu, układające się w

ciąg przyczynowo-skutkowy, poznawane dzięki relacji narratora i wypowiedziom bohaterów. Na fabułę składają się akcja utworu i wszystkie wątki. – wielowątkowa (wiele wątków, a każdy z nich odgrywa w utworze istotną rolę) – jednowątkowa (jeden wątek związany z główną postacią lub postaciami) 2) Akcja – ciąg zdarzeń prowadzących do konkretnego rozwiązania, poznawanych

dzięki relacji narratora. Podstawowe składniki akcji to: zawiązanie akcji, rozwinięcie, punkt kulminacyjny, rozwiązanie akcji. Często w utworze występują także przedakcja i poakcja. 3) Wątek – szereg zdarzeń zbudowanych wokół jednej lub kilku postaci.

CZAS W UTWORZE EPICKIM 1. Czas fabuły – czas, który obejmuje wszystkie wydarzenia w utworze (np. czas

fabuły w Lalce sięga od młodości Rzeckiego i Wiosny Ludów aż po finał powieści)

2. Czas akcji – czas, w którym się dzieją wydarzenia (czas akcji w Lalce to lata 1878-

1879, uzupełniony o przedakcję – zarysowanie sytuacji bezpośrednio poprzedzającej powrót Wokulskiego do Warszawy, i poakcję – opowieść Rzeckiego w epilogu Lalki o dalszych losach Stacha.) 3. Czas narracji – czas, w którym narrator opowiada o wydarzeniach. Narrator może przedstawiać wydarzenia w porządku chronologicznym lub achronologicznym, np. uzupełniać swoją relację o wydarzenia wcześniejsze, przeszłe (retrospekcja)

PODZIAŁ EPIKI ZE WZGLĘDU NA CZAS •

•

•

epika historyczna (wydarzenia przedstawione w utworze rozgrywają się w przeszłości, w dawnych czasach, a twórca zna je tylko ze źródeł historycznych) – np. Potop, Krzyżacy, Ogniem i mieczem Sienkiewicza epika współczesna (akcja utworu toczy się w czasach współczesnych pisarzowi) – np. Lalka Prusa, Granica Nałkowskiej lub Inny świat Gustawa HerlingaGrudzińskiego epika fantastyczna (świat przedstawiony został ulokowany w czasie niemającym historycznych odpowiedników) – np. legendarna przeszłość – saga o Wiedźminie Sapkowskiego lub wyobrażona przeszłość – Stanisław Lem Solaris

PRZESTRZEŃ → konkretna – wyznaczają ją charakterystyczny cechy geograficzne,

obyczajowe, językowe miejsca (Warszawa, Paryż w Lalce) → fikcyjna – metaforyczna lub symboliczna, niekiedy z pogranicza realności i snu (Bruno Schulz Sklepy cynamonowe)

BOHATEROWIE 1. Bohater główny (jego losy, działania i przeżycia są najważniejsze – wokół nich koncentruje się akcja utworu) – np. Wokulski w Lalce lub Kmicic w Potpoie 2. Bohater pierwszoplanowy (pozostaje w ścisłym związku z głównym bohaterem, jego działania mają decydujący wpływ na wydarzenia) – np. Rzecki lub Łęcka w Lalce 3. Bohater drugoplanowy (pozostaje w związku z głównym bohaterem, ale nie ma decydującego wpływu na rozwój wydarzeń) – np. Telimena w PT lub Tomasz Łęcki w Lalce 4. Bohater epizodyczny (pojawia się w tle, bierze udział w wydarzeniach niezbyt istotnych dla rozwoju wydarzeń) – np. Malewski i Patkiewicz (studenci medycyny), Geist w Lalce 5. Bohater zbiorowy (grupa równorzędnych bohaterów reprezentujących określoną warstwę społeczną) – np. Gromada wiejska w Chłopach 6. Bohater statyczny (nie zmienia swoich poglądów ani postawy wobec świata w miarę biegu fabuły) – np. Ignacy Rzeczki i Lalce lub Wołodyjowski w Potopie 7. Bohater dynamiczny (zdarzenia i doświadczenia życiowe wpływają na zmianę jego poglądów stosunku do świata) – np. Jacek Soplica w Panu Tadeuszu 8. Bohater pozytywny (przedstawiony tak, by odbiorca mógł się z nim utożsamić) – np. SW 9. Bohater negatywny (przedstawiony tak, by odbiorca nie chciał się z nim identyfikować) – np. Bogusław Radziwiłł w Potopie FORMY WYPOWIEDZI (mowa zależna, niezależna, pozornie zależna) - dialog

-monolog

-monolog wewnętrzny

(niewypowiadane, jedynie

relacjonowane myśli bohaterów

Dramat - gatunki 1) tragedia antyczna (odmiana dramatu ukształtowana w starożytnej Grecji o stałej

budowie – składającej się z epejsodiów (dialogów bohaterów) i stasimonów (pieśni chóru), zachowująca zasadę trzech jedności (czasu, miejsca i akcji) oraz zasadę decorum (zgodność formy i treści); podstawą utworu jest konflikt tragiczny, który uniemożliwia bohaterowi rozstrzygnięcie sytuacji i skazuje go na klęskę niezależnie od wyboru – losem postai rządzi fatum) – np. Sokoles Król Edyp, Antygona 2) komedia (utwór dramatyczny przedstawiający wydarzenia i bohaterów w lekki i

zabawny sposób, akcja komedii jest dynamiczna i prowadzi zazwyczaj do szczęśliwego zakończenia; występują w niej trzy typy komizmu: sytuacyjny, językowy, postaci) – np. Zemsta Aleksandra Fredro 3) komedia charakterów (odmiana komedii, w której postacie są stypizowane,

wyraziście nakreślone; operuje przerysowaniem w celu ośmieszenia danych postaw) – np. Skąpiec i Świętoszek Moliera 4) dramat szekspirowski (gatunek, który zrywa z zasadą trzech jedności oraz

podziałem na epejsodia i stasimonyl łamie zasadę decorum – ukazuje postacie wzniosłe i pospolite; łączy realizm z fantastyką, komizm z tragizmem) – np. Makbet, Hamlet lub Romeo i Julia Szekspira 5) dramat romantyczny (typ dramatu ukształtowany w romantyzmie; wyróżniają go:

brak chronologii wydarzeń, łączenie scen kameralnych ze zbiorowymi, realizmu z fantastyką, obecność wyrazistego bohatera indywidualisty, lamanie zasady trzech jedności, mieszanie cech różnych rodzajów literackich, stylów i konwencji) – np. Adam Mickiewicz Dziady cz. III 6) dramat symboliczny (typ dramatu ukształtowany w Młodej Polsce, w którym czas,

przestrzeń i rekwizyty mają znaczenie symboliczne, rozbudowane didaskalia opisują nastrój i służą wprowadzeniu uniwersalizacji przestrzeni dramatycznej) – np. Wesele 7) dramat groteskowy (typ nowoczesnego dramatu absurdu, w którym akcja zostaje

zastąpiona luźnym ciągiem zdarzeń dramatycznych i dialogami postaci przedstawionych w absurdalnych sytuacjach; cechuje go łączenie elementów groteski i nonsensu z parodią [ośmieszone zostają w ten sposób konwencje oraz wzorce literackie i językowe]) – np. Kartoteka Tadeusza Różewicza lub Tango Mrożka

Dramat – wywodzi się z religijnych obrzędów ku czci greckiego boga Dionizosa. Podstawowe gatunki zostały ukształtowane już w starożytności i opisane przez Arystotelesa w jego Poetyce. Wyróżnikiem rodzajowym dramatu jest akcja ukazana przez dialog postaci. Tekst dramatu zawiera również wskazówki (didaskalia) dla reżysera, scenografa, aktorów ułatwiające wystawienie sztuki na scenie. Dramat wyróżnia też budowa (tekst główny i tekst poboczny) oraz podział na akty i sceny, który porządkuje...