Higiena I Toksykologia WYKŁADY PDF

Preview

Summary

Download Higiena I Toksykologia WYKŁADY PDF

Description

prof. dr hab. Zbiniew Krejpcio

1 X 2017

WK.1 PODSTAWOWE POJĘCIA. DAWKI I KLASY TOKSYCZNE, RODZAJE Z ATRUĆ WSTĘP HIGIENA dział medycyny → wpływ środowiska na zdrowie fizyczne i psychiczne człowieka cele i zadania: usuwanie z życia ludzkiego czynników szkodliwych i zagrożeń zdrowia dziedziny higieny • • • • • • •

h. osobista h. szkolna h. hodowli zwierząt h. komunalna h. społeczna h. pracy h. żywności i żywienia

BEZPIECZEŃSTWO ŻYWNOŚCI - ogół warunków, które muszą być spełnione i działań, które muszą być podejmowane na wszystkich etapach produkcji lub obrotu żywnością, w celu zapewnienia zdrowia i życia człowieka (Dz. U. Nr 17, poz 1225, z dn. 25.08.2006r) obowiązki sektora żywnościowego • • • • • • •

bezpieczeństwo odpowiedzialność – za jakość możliwość śledzenia produkcji – odpowiednie oznaczenia przejrzystość sytuacje wyjątkowe – scenariusze na sytuacje awaryjne zapobieganie – zasada prewencji współpraca

podstawowe akty prawne • • •

Dz. U z 2006r, Nr 171, poz. 1225 Dz. U z 2010r, Nr 21, poz. 105 Dz. U z 2010r, Nr 136, poz. 914 Tekst obowiązuje od 01.01.2012r

Każdy producent, przetwórca, dystrybutor żywności i prowadzący żywienie zbiorowe jest zobowiązany do spełniania podstawowych wymogów sanitarnych oraz wysokiej jakości zdrowotnej żywności. Podział zagrożeń zdrowotnych żywości 1. CHEMICZNE • ŚRODOWISKOWE (pestycydy, nawozy, metale ciężkie) • TECHNICZNE (leki, środki czystości, enzymy, przedmioty użytku)

2. BIOLOGICZNE • bakterie • wirusy • pasożyty • pleśnie (toksyny) • szkodniki 3. FIZYCZNE • MECHANICZNE (kamienie, piasek) • PROMIENIOTWÓRCZE (radionuklidy) ZATRUCIA POKARMOWE - choroby na skutek różnych pokarmów lub napojów zawierających substancje szkodliwe (chemiczne, biologiczne), przebiegająca z objawami ostrego nieżytu żołądkowo-jelitowego wg WHO – zatrucia pokarmowe obejmują również zakażenia pokarmowe ZAKAŻENIA POKARMOWE - choroby wywołane przez drobnoustroje chorobotwórcze znajdujące się w pokarmie (lub w wodzie), które dostały się przez układ pokarmowy czynniki patogenne: • • •

bakterie wirusy pasożyty

SKAŻENIE ŻYWNOŚCI - substancje obce obecne w żywności, które z powodu szczególnie dużego stężenia (aktywności), mogą wywołać w krótkim czasie zatrucia, chorobę lub śmierć np. skażenie diotoksynami, metalami ciężkimi, pestycydami, radionuklidami HISTORIA TOKSYKOLOGII TOKSYKOLOGIA - nauka o truciznach • • • •

toxon (z grec.) – łuk toxicos (z grec.) – substancja do zatruwania strzał toxicon (z grec.) – trucizna logos (z grec.) – wiedza, nauka

PARACELSUS (1492-1541) • • • •

prekursor toksykologii sformułował pojęcie trucizny jako indywiduum chemicznego o określonych właściwościach i strukturze wprowadził pojęcie dawki „Sola dosis facit venerum” – dawka czyni truciznę

WSPÓŁCZESNA TOKSYKOLOGIA toksykologia teoretyczna •

toksykologia ogólna 2

• •

toksykologia szczegółowa toksykologia doświadczalna

toksykologia stosowana (praktyczna) • • •

toksykologia kliniczna toksykologia sądowo – lekarska analityka toksykologiczna

toksykologia ogólna – definiowanie podstawowych pojęć i terminów np. trucizna toksykologia szczegółowa – systematyczne badanie i opis trucizn, podział toksyn na grupy toksykologia doświadczalna – działanie trucizn na żywe organizmy, opracowywanie modeli badawczych, śledzenie losów trucizn w organizmie, mechanizmy powstawania wywołanych przez nie skutków współczesne badania toksykologiczne • • •

in vitro – na wyizolowanych komórkach, tkankach, narządach, homogenatach tkankowych in vivo – na różnych gatunkach zwierząt laboratoryjnych kliniczne – z udziałem ludzi

PODSTAWOW E P OJĘCIA TOKSYKOLOGI TRUCIZNA - substancja chemiczna, która po wchłonięciu do organizmu lub wytworzona w organizmie, powoduje zaburzenie jego funkcji lub śmierć. NARAŻENIE (EKSPOZYCJA) - fizyczny kontakt żywego organizmu z czynnikiem fizycznym, chemicznym, biologicznym wyrażony stężeniem lub natężeniem i czasem trwania (np. mg/m3/h). EFEKT - każda biologiczna zmiana w organizmie, narządzie, tkance. Spowodowana lub związana z narażeniem na dany czynnik (substancję chemiczną). EFEKT SZKODLIWY - nieodwracalna zmiana biologiczna pojawiająca się podczas lub po zakończeniu narażenia (zaburzenia czynnościowe, uszkodzenia morfologiczne), która może wpływać na wydolność całego organizmu lub zmniejszyć jego sprawność w warunkach dodatkowego obciążenia. SYMPTOMY TOKSYCZNOŚCI • • • • • •

zmiany chorobowe choroby nowotworowe zmiany genetyczne uszkodzenia immunologiczne zaburzenia psychiczne wady rozwojowe (embriotoksyczność, tetragenność)

DAWKA - ilość substancji chemicznej (podana, pobrana lub wchłonięta do organizmu w określony sposób), która warunkuje brak lub wystąpienie efektów biologicznych wyrażonych odsetkiem organizmów odpowiadających za tę dawkę. Wyraża się w •

jednostkach wagowych na masę ciała (mg/kg m.c.) 3

• •

jednostkach wagowych na powierzchnię ciała (mg/m3) jednostkach wagowych na masę ciała na dobę (mg/kg m.c./d)

RODZAJE DA WEK • • • •

dawka graniczna (progowa) dawka lecznicza (terapeutyczna) dawka toksyczna dawka śmiertelna

DAWKA GRANICZNA (DM – DOSIS MINIMUM ) - najmniejsza ilość substancji, która wywołuje pierwsze spostrzegalne skutki biologiczne. Najmniejszy poziom narażenia na daną substancję, który powoduje zmiany biochemiczne, przekraczające granice przystosowania homeostatycznego. DAWKA LECZNICZA (DC – DOSIS CURAVITA ) - ilość substancji, która wykazuje działanie farmakoterapeutyczne. Nie wywołuje istotnych zakłóceń procesów fizjologicznych. DAWKA TOKSYCZNA (DT – DOSIS TOXICA ) - ilość substancji, która po wchłonięciu do organizmu wywołuje zatrucia oraz odwracalne zaburzenia czynnościowe organizmu. DAWKA ŚMIERTELNA (DL – DOSIS LETALIS) - ilość substancji powodująca śmierć organizmu po jednorazowym podaniu. DAWKA ŚMIERTELNA MEDIALNA (DL50, LD50 MEDIAN LETHAL DOSIS) - statystycznie obliczona (na podstawie wyników badań doświadczalnych) ilość substancji, która powoduje śmierć 50% organizmów badanych, po jej podaniu w określony sposób. KLASY TOKSYCZNOŚCI Klasy toksyczności (UE) w podaniu dożołądkowym (dla szczurów) Klasa toksyczności Bardzo toksyczna (T+) Toksyczna (T) Szkodliwa (Xn) Nie klasyfikowana

Zakres LD50 (mg/kg m.c.) LD50 ≤ 25 25 < LD50 ≤ 200 200 < LD50 ≤ 2000 LD50 > 2000 LD50 (per os) – przykłady Substancja EtOH NaCl FeSO4 Morfina Strychnina HCN (cyjanowodór) Nikotyna Kurara Grzechotnik – jad TCDD Toksyna botulinowa

LD50 (mg/kg m.c.) 10000 3000 1500 900 150 1,5 1 0,5 0,24 0,001 0,00001

4

ZATRUCIA I ICH RODZAJE ZATRUCIE – proces chorobotwórczy z klinicznymi objawami przedmiotowymi i podmiotowymi. Wywołany przez substancje chemiczne pochodzenia egzo- lub endogennego. Rodzaje zatruć • • •

ostre podostre przewlekłe

ZATRUCIE OSTRE • • • •

po wprowadzeniu jednorazowej dawki trucizny, duża dynamika objawów klinicznych, szybki rozwój szkodliwych zmian, objawy uszkodzenia lub śmierć po 24 godzinach.

ZATRUCIE PODOSTRE • • •

po podaniu jednorazowej lub kilkukrotnej dawki zmiany w organizmie występują mniej gwałtownie zmiany patologiczne do wykrycia często możliwe dopiero po diagnostyce

ZATRUCIE PRZEWLEKŁE • • •

działanie małych dawek trucizny przez długi okres czasu często pod wpływem kumulacji trucizny w organizmie zwykle zawodowe, środowiskowe

Przyczyny zatruć 1. zatrucia rozmyślne (samobójcze, mordercze) 2. zatrucia przypadkowe – omyłkowe podanie leków/przedawkowanie/ zatrucie chemikaliami w gospodarstwie domowym, zatrucie środkami ochrony roślin Struktura zatruć substancjami w Polsce 2008

Przyczyny

2014 %

leki alkohol etylowy CO środki narkotyczne rozpuszczalniki grzyby i rośliny pestycydy substancje żrące metale i metaloidy

55 19,5 12 5,3 2,8 1,6 1,1 0,6 0,6

5

47,9 20,6 9,4 7,4 2,9 -

dr hab. Joanna Suliburska

8 X 2017

WK.2 ZATRUCIA I ZAKAŻENIA POKARMOWE WYWOŁANE DROBNOUSTROJAMI - JADY BAKTERYJNE CHOROBOTWÓRCZOŚĆ BAKTERII INWAZYJNOŚĆ – zdolność do przenikania tkanek, namnażania i rozprzestrzeniania się TOKSYCZNOŚĆ – zdolność wytwarzania substancji toksycznych Bakteryjne zatrucia pokarmowe INTOKSYKACJA Enterotoksyna gronkowcowa (Staphylococcus aureus) Neurotoksyna botulinowa (Clostridium botulinum)

ZAKAŻENIA Bacillus cereus Campylobacter jejuni Clostridium perfringens Patogenne szczepy Escherichia coli Salmonella Shigella Yersinia enterocolitica

Charakterystyka egzo- i endotoksyn EGZOTOKSYNY substancje białkowe bakterie G(+) silne działanie toksyczne ciepłochwiejne wolne działanie silne antygeny intoksykacje

ENDOTOKSYNY związki polipeptydowo-sacharydowo-lipidowe ściany bakterii G(-) słabe działanie toksyczne termostabilne silne działanie (od kilkunastu minut) słabe antygeny zakażenia pokarmowe

TOKSYNY BIAŁKOWE ze względu na sposób ich działania dzielimy na: • neurotoksyny uniemożliwiające przenoszenie impulsu w nerwach(jad kiełbasiany) • enterotoksyny działające na komórki błony śluzowej przewodu pokarmowego • cytotoksyny (cytolizyny zabijające komórki lub uszkadzające ich funkcje) LIPOPOLISACHARYDY – część błony zewnętrznej ściany komórkowej bakterii G(-) uwalniane po rozpadzie komórki Skutki działania: • gorączka (pirogen), • zmiany w składzie krwi, • zaburzenia w przemianie węglowodanów i tłuszczów. Lipopolisacharydy → (trawienie w makrofagach) → interleukina 1 → podwzgórze → prostaglandyny → ↑temperatura

SALMONELLOZY zatrucia: pałeczki G(-) z rodziny Enterobacteriaceae, nie wytwarzają przetrwalników pałeczki potencjalnie chorobotwórcze: • Salmonella, • Shigella, • Yersinia bakterie warunkowo chorobotwórcze: • Escherichia, • Citrobacter, • Klebsiella, • Enterobacter, • Serratia, • Proteus infekcje Salmonella: • zakażenia o przebiegu durowym(dur brzuszny i rzekomy) • ostry nieżyt żołądkowo-jelitowy • posocznice źródło zakażenia: • mięso i jego przetwory (zakażenie pierwotne i wtórne) • jaja (szczególnie kacze) • mleko (zakażenie pierwotne i wtórne) okres inkubacji (dur rzekomy): – 6-24 h objawy: • nagły ból głowy, • dreszcze, • podwyższona temperatura ciała, • nudności, niekiedy wymioty, • ból brzucha, • biegunka odporne na działanie: wysokiej temperatury NaCl 8-10% roztwór hamuje rozwój ENTEROTOKSYNA GR ONKO WCA zatrucia: gronkowce chorobotwórcze – bakterie G(+), Micrococcaceae potencjalnie chorobotwórczy: Staphylococcus aureus wytwarzają: • koagulazę • stałocieplną DNA-zę przyczyna zatruć pokarmowych: typy antygenowe A, B, C, D, E enterotoksyn • drażnienie ośrodka wymiotnego za pośrednictwem nerwu błędnego • zapalenie błony śluzowej • ogniska martwicze w jelicie

7

enterotoksyny: • rozpuszczalne • przechodzą do podłoża • odporne na podwyższoną temp. (120°C 20 min.) źródła zakażenia: • pierwotne – produkty pochodzenia zwierzęcego • wtórne – nosiciele (gronkowce koagulazododatnie) objawy zatrucia (0,5-3 h): • gwałtowne wymioty • ból brzucha • biegunka (delta-hemolizyna) • spadek ciśnienia krwi • zimne poty • zapaść zapobieganie zatruciom: • nie przechowywać gotowych produktów poddanych obróbce termicznej, • do przygotowania pożywienia nie dopuszczać osób ze zmianami ropnymi na skórze oraz z ostrymi nieżytami dróg oddechowych, • zabezpieczyć produkty przed możliwością zakażenia kropelkowego JAD KIEŁBASIANY zatrucia: JAD KIEŁBASIANY (silna neurotoksyna) wytwarzany przez beztlenowe laseczki przetrwalnikujące Clostridium botulinum przyczyna zatruć pokarmowych: typy A-G, A-E źródła: • produkty pochodzenia zwierzęcego (np. konserwy mięsne (typ A i B), ryby i przetwory rybne (typ E), konserwy warzywne (typ A i B)) • nosiciele (typ C) – człowiek, dzikie ptactwo, zwierzęta rzeźne objawy zatrucia: • nudności, • bóle i zawroty głowy, • osłabienie, • zaburzenia wzroku, • podrażnienie mięśni języka i podniebienia miękkiego, • suchość w jamie ustnej i nosowej objawy występują po 12-24 h toksyna botulinowa: • najbardziej trująca toksyna, • dawka 0,00001g zabija człowieka przetrwalniki – odporne na: • wysychanie • wysokie temperatury

8

LASECZKA ZGORZELI GAZOWEJ zatrucia: Clostridium perfringens, beztlenowce przetrwalnikujące • powoduje fermentację cukrów z wytworzeniem dużej ilości gazów • jest przyczyną psucia się konserw mięsnych i jarzynowych • odmiana ciepłoodporna typu A – wytwarzanie wewnątrzkomórkowej enterotoksyny okres wylegania: 8-22 h objawy: • nagłe, gwałtowne bóle brzucha i biegunki, • rzadko wymioty i nudności objawy zwykle występują po 24 h od zatrucia zapobieganie zatruciom: uwzględnienie warunków rozwoju temp. min. 37ºC, max 68-75ºC INNE DROBNOUSTROJE Pałeczka okrężnicy (Escherichia coli) szczepy patogenne: • enteropatogenne, • enteroinwazyjne, • enterotoksyczne, • enterokrwotoczne Najczęściej szczep O157:H7 (enterokrwotoczny) Duża odporność na mrożenie Cytotoksyna komórkowa: • krwotoczny nieżyt jelita grubego, • krwotoczne zapalenie pęcherza moczowego czas trwania choroby: 10-14 dni źródła: woda, surowe mleko, sery, produkty głęboko mrożone Listeria monocytogenes - ciepłooporna pałeczka G(+) Odporne na wysuszenie i mrożenie przyczyna zatruć: hemolizyna objawy: podobne do grypy, mogą wystąpić zaburzenia układu nerwowego i pracy serca, poronienia okres inkubacji: 1-7 dni Yersinia źródła: zakażone mięso, mleko objawy: • bóle sugerujące ostre zapalenie wyrostka robaczkowego, • bóle głowy, • biegunki, wymioty, 9

•

leukocytoza

Campylobakter jejuni źródła: mleko, mięso objawy: biegunki o ciężkim przebiegu Bacillus cereus - tlenowce przetrwalnikujące wytwarza: • eneterotoksynę, • hemolizynę • lecytynazę źródła: pieczywo, konserwy objawy: wodniste biegunki

10

dr hab. Joanna Suliburska

8 X 2017

WK.3 CHOROBY ODZWIERZĘCE ZAKAŹNE I PASOŻYTNICZE PRAWO I DEFINICJE Ustawa z dnia 11 marca 2004r. O ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt. Nowelizacja ustawy z 10.08.2007r. CHOROBY ZAKAŹNE - wywołane przez chorobotwórcze czynniki biologiczne choroby zwierząt, które ze względu na charakter, sposób powstawania i szerzenia się stanowią zagrożenie dla zdrowia ludzi i zwierząt ANTROPOZOONOZY - choroby zwierzęce przenoszone na człowieka EPIZOOCJE - epidemie występujące tylko wśród zwierząt BAKTERIA BIPATOGENNE - szkodliwe dla zwierząt i dla człowieka BAKTERIE UNIPATOGENNE - szkodliwe tylko dla zwierząt GĄBC ZAST A EN CEFALOPATIA BYDŁ A (BSE) czynnik zakaźny: zmienione patologicznie „zakaźne” białko prionowe (PrPSc) odpowiedzialne za wystąpienie zmian struktury przestrzennej białek błon komórkowych neuronów mózgowia (PrPC) → zmiany neurodegeneracyjne mózgu (gąbczaste encefalopatie) • •

wariant choroby Creutzfeldta – Jakoba (vCJD) u ludzi choroba szalonych krów u bydła

W zdrowym organizmie - białko PrP znajduje się na błonach komórek nerwowych i współdziała z acetylocholiną w przekazywaniu informacji. U chorych zwierząt występuje ono wewnątrz komórek nerwowych zakłócając ich funkcjonowanie. Rozwój choroby zależy od zetknięcia się 'normalnych' białek PrP z ich przekształconą formą. Przekształcona molekuła stykając się z normalną zmienia jej budowę. Następnie obie powodują zmiany w kolejnych molekułach PrP. Wszystkie zwierzęta, podobnie jak ludzie posiadają geny warunkujące powstawanie białek PrP. czynnik chorobowy: odporny na procedury inaktywacyjne (oporność białka na proteolizę) WĄGLIK (Anth rax) czynnik zakaźny: laseczka wąglika (Bacillus anthracis) wytwarzającą przetrwalniki (endospory), bardzo wytrzymałe na warunki środowiskowe. występuje najczęściej u: bydła, koni, owiec i kóz toksyna bakterii – mieszanina 3 białek: antygenu PA, czynnika EF i czynnika LF antygen ochronny PA - umożliwia wniknięcie toksyny wąglika do wnętrza komórek. czynnik obrzęku EF - białko zależne od Ca, które zwiększając poziom cAMP w komórce zaburza jej homeostazę i szlaki przekazywania sygnału

czynnik letalny LF - zależna od Zn proteaza, hamuje taktywność kinaz, co prowadzi do zaburzeń szlaków przekazywania sygnału w komórce i do apoptozy drogi wnikania do organizmu: • oddechowa – postać płucna • pokarmowa – postać jelitowa • przez skórę – postać skórna postać skórna - odczyn zapalny lub postać rozlana(pęcherzyk lub naciek zapalny; powiększenie węzłów chłonnych postać płucna - ciężkie zapalenie płuc (wysoka gorączka, dreszcze, kaszel, krwawa plwocina, duszność, sinica); częste zgony od 24 do 36 h postać jelitowa - biegunka śluzowo-krwista, bóle brzucha wymioty, wysoka gorączka; częste zgony po 2-3 dniach Wąglik może być wykorzystany jako broń biologiczna źródła zakażenia: • chore zwierzęta • produkty pochodzące od chorych zwierząt: mięso, krew, skóra, wełna, włosie, kości, mączki mięsno-kostne • tereny grzebowisk zwierząt padłych zakażonych wąglikiem niewłaściwie pogrzebanych • kał zwierząt mięsożernych żywiących się padliną przetrwalniki są odporne na: • środki dezynfekcyjne • wysokie i niskie temperatury • zróżnicowane pH • wysychanie • promieniowanie jonizujące Przetrwalniki wrażliwe są m.in. na 4% formaldehyd i 3% kwas nadoctowy. PR YSZCZYC A ( Aphtae epi zooti cae ) Jedna z najbardziej zakaźnych chorób zwierząt, choroba pyska i racic czynnik zakaźny: wirus pryszczycy, duża zmienność cech biologicznych występuje u: bydła, owiec, kóz i świń źródło zakażenia: mleko, rzadko mięso odporny na: • działanie alkoholu, eteru i chloroformu • 7,3-7,2 pH Poniżej pH 6,5 wirusy bardzo szybko giną. W temperaturze 60-64°C ginie on w ciągu pół godziny. drogi kontaktu pośredniego i bezpośredniego (kropelkowego): • zwierzęta • rośliny • ludzie • artykuły spożywcze 12

• •

nawierzchnia dróg, tagowisk, przedmiotów wiatr (60 km na lądzie i nawet 300 km nad morzem)

wirus wydalany z organizmu poprzez: • ślinę • mleko • kał objawy choroby: • gorączka, • dreszcze, • wymioty, • suchość w ustach, • bóle głowy, • biegunka, • osłabienie, • pęcherze na skórze rąk przebieg choroby: • u ludzi łagodny • wyzdrowienie 8-14 dni nosiciele: • psy, • koty, • ptaki • krowy i owce, które przebyły chorobę BRUCELOZA ( Bru cel losi s l ub Abortus epi zooti cus ) GORĄCZKA MALTAŃSKA, CHOROBA BANGA, GORĄCZKA FALUJĄCA, GORĄCZKA KOZIA, GORĄCZKA SKALNA, GORĄCZKA GIBRALTARSKA, GORĄCZKA RIO-GRANDE czynnik zakaźny: pałeczka Brucella bovis-Banga, G(-) pałeczki, nieposiadające rzęsek, ani otoczek, niewytwarzające zarodników, bakterie tlenowe GATUNEK ZWIERZĘCIA bydło domowe psy kozy i owce niektóre gryzonie owce świnie renifery i karibu

GATUNEK MIKROORGANIZMU B. abortus B. canis B. melitenis B. neotomae B. ovis B. suis B. rangiferi okres inkubacji: od 14 dni do pół roku źródła zakażenia: • chore zwierzęta, • zakażona woda, • ściółka, • pasza • mleko 13

objawy: • osłabienie, • bóle mięśniowe, • gorączka (typ falujący) mogą wystąpić: • bóle głowy, • bóle stawów, • dolegliwości sercowe, • zaburzenia psychiczne, • utrata słuchu, • bóle jąder, • wysypki skórne Choroba ma charakter przewlekły, jej przebieg jest wieloobjawowy, uciążliwy i często nieuleczalny. Infekcja nie przenosi się z człowieka na człowieka. Pałeczki są bardzo wrażliwe na światło słoneczne, w którym giną po kilku godzinach oraz na ciepło (temp. 65°C zabija je po kilkunastu minutach). Bakterie giną szybko w 2% formalinie i 1% lizolu. odporne na pozostałe czynniki środowiska zewnętrznego, np.: • w wycieku pochwowym w chłodni żyją 7 miesięcy, • w poronionych płodach bez dostępu słońca a nawet w okresie ciepłym - 6 miesięcy, • w kale wysuszonym - 1 rok, • w mleku kwaśnym - klika dni, • w serze - 2 miesiące, • w maśle - 1 miesiąc GRUŹLICA BYDŁ A czynnik zakaźny: prątki Mycobacterium tuberculosis, cienkie, proste lub lekko zgięte pałeczki, są kwasooporne, zasadooporne, alkoholooporne; nie posiadają rzęsek ani otoczek, Gram(+), tlenowce u bydła występuje gruźlica: • jelit, • macicy, • płuc, • wymienia źródło zakażenia: mleko lub mięso Prątki są wrażliwe na światło słoneczne, promienie UV, wysoką temperaturę (gotowanie i smaże...