Kap. 1 Kva er mnsk - Sammendrag Menneske, natur og samfunn PDF

Preview

Summary

Notater til første kapittel i Menneske, natur og samfunn. ...

Description

Ex.phil

Menneske, natur og samfunn

Kap.1: Kva er mnsk?

MENNESKE, NATUR OG SAMFUNN KAP.1: KVA ER MENNESKET? 1.1: Innleiing: - Mnsk= ny «oppfinning», moderne variant av homo sapiens ca. 200 000 år gamal (afr). - Einaste vesen som kan stille spm + nyttar intellektuelle evner til å kontrollere verda. - Kan kultiverast og formast gjennom oppseiing/danning, men på bakgrunn av medfødde eigenskapar. 1.2: Homo sapiens – Det snakkande dyret  Mnsk: evne til språk, tenkjande vesen, har moral, lev i samf., har tek. og har kultur.  Vidt spekter av kjensler: glede, sorg, kjærleik og moralske emosjonar som medlidenheit, skuld og skam. o Spm: gjeld beskrivingen alle samf? – finst ulike verdiar i ulike samfunn ettersom me organiserer det sosiale livet på ulike måtar.  Desse kjenneteikna både brukt som spesifikke kjenneteikn for mnsk, samt kjenneteikn me meiner har betyding/verdi for oss, som ein forbind m/å vere mnsk.  98% av genar felles m/sjimpansane og dvergsjimpansane – mnsk: oppreist gange og større hjerne. o Mnsk evne til å skape kunst (i vid forstand): markand skilnad til sjimpansane. 1.3: Bevisstheit  Bevisstheit = forutsetning for å ha språk. (også for å erfare at me lev, opplevinga av å vere til) Bevisstheit: det å oppleve og sanse ting, ha kjensler, tankar, draumar osv. – Likevel: ikkje lett å seie kva bevisstheit er eller korleis den har oppstått. o Tilstandar i hjernen forårsakar bestemte bevisstheitopplevingar o Samstundes: bevisstheita påverke kroppen – bestemm oss for å gjere noko, t.d. å gå -> bevisstheita som forårsakar kroppslege prosessar (opplev det vertfall slik). o Periodevis bevisstlause: søvn, narkose, koma – finst vesen utan bevisstheit. 1.3.1 Bevisstheit og kropp Dualisme: ide om at det innanfor eit område finst to grunnleggjande og forskjellige typar ting  Filosofisk tradisjon: dualistisk syn på forhold mellom bevisstheit og kropp lenge dominerande – nyare tid: Descartes for form dualisme, substansdualisme o = Skil mellom to ulike substansar, ein materiell (kroppen) og ein immateriell (sjela) substans. o Substans = det som kan eksistere sjølvstendig -> både det materielle og det immaterielle har sjølvstendig eksistens.  Materielle substans: har utrekning og underlagt naturlover (kroppen underlagt same lover som alle andre material)  Immateriell substans: sjela = vesenforskjellig frå kroppen, ikkje romlig utstrekning o Her: ikkje determinert av naturlovene – viljefridom og bevisste.  Grunngivnad for dualismen: mnsk erfaring av seg sjølv som tenkjande og ikkje utstrakt vesen + erfaring av kroppen som noko utstrakt, ikkje tenkjande. o Problem v/dualistisk syn = samanheng bevisstheit-kropp m/korleis me gjennom tankar og slutningar påverkar det kroppslege.

Side 1 av 8

Ex.phil

Menneske, natur og samfunn

Kap.1: Kva er mnsk?

Monisme: alternativ dualisme – dominerande monistiske standpunkt er materialisme = alt som eksisterer er materielt (også det mentale).  Nokon hevdar at mentale og fysiske prosessar er det same. Her: opplevinga av kjensler som glede/sinne ikkje noko anna enn fysisk-kjemiske prosessar i hjernen.  Problem: subjektiv oppleving av innhaldet i bevisstheita forsvinn i beskrivinga. Kor er det blitt av opplevinga?  Thomas Nagel: subjektive karakteren til erfaringa = kan ikkje gjere reie for bevisstheita til ein organisme utan å gjere reie for kva det er å vere denne organismen (frå denne organismens perspektiv). o Kan gjennom kunnskap beskrive utanfrå, t.d. korleis det er å vere flaggermus – men vesentleg skilje mot beskrivinga innanfrå.  Utanfrå beskriving: ivaretek ikkje korleis verda fortonar seg i frå perspektivet til dette vesenet. o -> Finst noko v/forholdet mellom det mentale og fysiske som me ikkje klarer p forklare gjennom å beskrive mentale fenomen som fysiske. 1.3.2 Sjølvbevisstheit  Bevisstheit: noko mnsk har til felles m/mange dyr. Sjølvbevisstheit derimot: ser ut til at mnsk er aleine om/noko ein i lita grad kan tilskrive dyr. Sjølvbevisstheit: (to forklaringar) 1. Me kan forholda oss til oss sjølv ved at me gjer innhaldet i bevisstheita til gjenstad for refleksjon. 2. Som born blir me oss på eit tidleg stadium bevisst at me har ei eiga førestillingsverd, og at den er forskjellig frå andres førestillingsverder. Også det å kunne skilje mellom eigen og andres forståing av verda kan kallast ei form for sjølvbevisstheit. Refleksjon over innhaldet i bevisstheita:  Bevisstheita inneberer at me er i stand til å ha ei oppleving av forhold i verda.  Sjølvbevisstheit derimot: tilgang til eit sjølv/eg som ligg til grunn for innhald i bevisstheita.  David Humle: Kan aldri «observere noko anna enn persepsjonen (førestillinga)», altså: kan berre observere innhaldet i bevisstheita. o Kan ikkje observere noko i oss sjølve som me kan kalle eit sjølv, men våre inntrykk og førestillingar er knytt saman og me har ei identitet over tid. o Kan altså ikkje sjå på eg-et som ein slags ting, men likevel rette oppmerksamheita mot det som er i bevisstheita: mine kjensler, mine tankar… Førsteorden og andreordens oppfatningar:  Anna trekk v/bevisstheit reservert til mnsk (kanskje m/unntak sjimpansane og bonoboene): evna til å skilje mellom eigne førestillingar og andres førestillingar. – denne evna: gjerne knytt til andreordens oppfatningar.  Born u/4 år: klarer ikkje å skilje mellom eigne førestillingar om verda og andres (t.d: sjokoladeboks, får vite det er blyant -> kjem ny person inn, trur han veit om blyant)  Betingelse for å skilje mellom eigne og andre førestillingar: skilje mellom korleis verda er (klinkekule i boksen) og det å ha ei førestilling om korleis verda er (Sally trur klinkekula ligg i kurva der ho låg den). o Førsteordens oppfatningar: huset er grønt

Side 2 av 8

Ex.phil



Menneske, natur og samfunn

Kap.1: Kva er mnsk?

o Andreordens oppfatningar: Jens trur huset er grønt, Hans trur huset er blått.  Altså: førestillingar om verda. Både med tanke utvikling av fantasi, samt med løgn og bedrag, er andreordens oppfatningar ei forutsetning.

1.4: Menneskets språk  Openbar skilnad mnsk og andre dyr: me har kultur = me har omforma verda m/vårt språk, moral, sosiale og politiske institusjonar, kunst, vitskap og teknologi.  Språket: formidle erfaringar/kunnskapar frå generasjon til generasjon. o Darwin: både mnsk og dyr språkavhengige førestillingar av verda, men mnsk: langt større mentale evner enn dyr -> meir avansert språk.  Viktig kjenneteikn m/mnsk: kultur – heng saman m/språk. Dermed: sjå skilnad mnsk og dyr. o Aristoteles: å ytre visse følelsar m/bruk av stemma ikkje det same som taleevne/språk. – Skiljet mellom dyr og mnsk: mnsk har oppfatning om rett/urett og godt/vondt. (Her: språket = Mnisjonalt) 1.4.1: Talehandlingar  Proposisjonalt språk = kan setje fram påstandar om forhold i verda v/bruk av substantiv, adjektiv, verb osv., døme: himmelen er blå. Har proposisjonalt innhald: innhaldet om forholdet i verda, sant eller usant.  Talehandling: når me seier noko, utfører me ei handling, ei talehandling. o Ulike typar talehandlingar: å påstå er ikkje det same som å love.  Døme på talehandling: o «Eg påstår at, eg ber om at, eg tviler på at…» (ulike handlingstypar) o «… huset skal renoverast» (proposisjonalt innhald). 1.4.2: Skiljet mellom å meine noko og å ønskje noko  Gjennom proposisjonalt språk: formulere skilje mellom å meine og ønskje.  Mnsk: handlar ikkje kun ut frå kroppslege behov og drivkrefter – kan også ha grunnar for våre ønskjer. Døme: ønskje om å ete sunt. 1.4.3: Språk og kultur  Språk = grunnlag for utvikling av kultur Språk som ein forutsetning for å søkje sannheit:  I søken etter sannheit må ein kunne isolere påstandar som eigen kategori talehandlingar (å påstå, å meine eller å anta). Tenking:  Proposisjonalt språk gjer det mogleg å vurdere eins eigne vurderingar – ein kan vege, undersøke argument, forkaste eigne meiningar = å tenkje. Moral og fri vilje:  Grunnlag for moral: vår moglegheit til å distansere oss frå umiddelbare lyster og ønskjer, og vurdere dei.  Viljefridom på same måte, men må også vere opp til meg korleis eg handlar (sjølvkontroll).

Side 3 av 8

Ex.phil

Menneske, natur og samfunn

Kap.1: Kva er mnsk?

o Dyr: ikkje stilt til ansvar for deira handlingar pga. ikkje i stand til å vurdere ønskjer. Hypotetisk innstilling til verda:  Språket: mogleg m/hypotetisk innstilling til verda = beskrive framtidige alternativ og planleggje. Forutsetning for å kunne håpe at noko skjer.  Kan også gjennom hypotetiske innstillingar ønskje at verda var annleis, dagdrømme .. Språk og evolusjon:  Mnsk utvikla eit språk til fordel i mnsk sin kamp for å overleve. Gjort det mogleg å planleggje og samarbeide + utvikle reiskapar og teknologi.  Mnsk ikkje berre oppteken av å overleve, men leve godt (Aristoteles): mnsk det einaste vesenet som spør seg sjølv kven ein er, kor ein kjem frå og kva plass ein har i ein større samanheng. 1.5: Menneskets plass i verda 1.5.1: Menneskets plass i ein høgare orden  Mnsk tidleg bevisste på sine evner og tildelte seg sjølv ei unik posisjon i verda.  Som mnsk: ønskje om å meistre og kontrollere omgivnadane for å overleve. o Også forstå omgivnadane. Natur og samfunn  Skilje mellom natur (skapt av naturlover og samfunn (skapt av mnsk – her: samfunnets lover og moralske verdiar)  Mnsk både sosialt og biologisk vesen: forma og danna gjennom språk, verdiar og kultur, og så er det eit noko som formast, noko som er biologisk gitt, Ein høgare form for rettferd?  Vitskap/teknologi: kontrollere omgivnadane, meir forutsigbart og trygt. Likevel ikkje alt: sjukdom, krigar og naturkatastrofar enda ei del av verkelegheita.  Religion, filosofi og littærer tradisjon: søk etter meining m/livet  Seier at sjukdom og ulykker er urettferdig: dette eit utrykk for eit ønskje om at onder som rammer mnsk ikkje skal vere forgjeven, at det må vere ei meining, at det må finnast ei høgare form for rettferd.  Spm om livet er rettferdig inngår i det som blir kalla teodicé-problemet (rettferdiggjering av Gud). o Problem Kristendommen: Gud = allvitande og allmektig – korleis kan då Gud tillate urett og lidingar rammar mnsk? 1.5.2: Menneskets plass i samfunnet – rettferdas grenser  Mnsk fødd inn i ulike samanhengar: rike/fattige, sjuke/friske, krig/fred osv.  Rawls: naturgitt fordeling = dei eigenskapane kvar og ein blir tidelt frå naturens side: talent, utsjånad, genetisk disposisjon for sjukdom osv. Dette gjeld også sosial tilhøyrigheit (kan ikkje gjere noko m/dette utgangspunktet). o Kan gjere noko med: korleis samfunnet føreheld seg til den naturlege fordelinga og til sosiale forskjellar. o Vårt naturgitte utgangspunkt og vårt sosiale utgangspunkt er altså to forhold gitt tilfeldig, men som har stor betyding for moglegheiter i livet.

Side 4 av 8

Ex.phil

Menneske, natur og samfunn

Kap.1: Kva er mnsk?

I følgje Rawls: verken rettferdig eller urettferdig, fortent eller ufortent (som lotto). Det som er rettferdig/urettferdig er korleis ein føreheld seg til fattigdom på og dei politiske ordningane me skapar. o Men: om goda ein oppnår seinare i livet er konsekvens av opprinneleg tildeling, er ikkje goda fortent. Med det er sosiale og økonomiske skilnadar som botnar i naturgitte og sosialt gitte forutsetningar ikkje rettferdige. o Mnsk for Rawls: likeverdige, men ulike moglegheiter pga. tilfeldigheit. 

1.6: Fridom og moralsk ansvar – menneskets evne til sjølvkontroll  Sjølvkunnskap: det å ha innsikt i vår menneskelege natur, innsikt i våre sjelege evner, innsikt i samanhengen mellom bevisstheitsliv og handlingsliv, innsikt i forholdet mellom begjær, emosjonar og fornuft. o Forutsetning for eit godt liv – vite kven ein er. 1.6.1: Platons normative psykologi  Platon teori: sjel delt i tre ulike delar/evner: evna til fornuft, evna til viljestyrke og pågangsmot, og begjæret. o Fornuftsdelen: kva som er godt og verdifullt – begjæret: umiddelbare lyster og ønskjer. her: konflikt mellom fornufta og begjæret.  Fornufta over i hierarkiet over begjæret – klarer å overvege våre ønskjer og interesser og på den måten oppnå kontroll over handlinga. 1.6.2: Determinismen  Determinisme: ei oppfatning om at ein kvar tilstand og hending er bestemt av forutgåande betingelsar. Her: blir benekta at mnsk har viljefridom og hevdar at alle handlingar/slutningar er verknadar av årsaker som er forhandsbestemt i eller utanfor mnsk.  NB: dualistisk posisjon er ingen løysing på determinismeproblemet. 1.6.3: Moralsk ansvar  Viktigaste grunn for at me er oppteken av fri vilje: fri vilje = forutsetning for at ein skal kunne tilskrivast ansvar for ei handling (handlinga ha opprinnelse i meg).  Sjølv om beslutningen er min, kan ein stille spm om ønskjer «eigentleg» er mitt, sett at eg er bestemt/determinert til å ønskje slik eg gjer. o Gjerne determinert i kombo av genetisk arv og miljøpåverknad.  Samfunn avhengig av moralske reguleringar. 1.6.4: Handlingsfridom  Dyr kan gjere visse ting frivillig, men likevel blir dei ikkje rekna som moralsk ansvarleg.  Også små born blir ikkje rekna som moralsk ansvarlege pga. dei ikkje forstår rekkevidda av handlingane sine, dei er ikkje i stand til å kontrollere og vurdere dei.  Handlingsfridom: handlar ut frå eit bestemt ønskje u/at nokon hindrar meg (frivillig).

1.6.5: Viljefridom som kontroll

Side 5 av 8

Ex.phil 

  

Menneske, natur og samfunn

Kap.1: Kva er mnsk?

Tilskriving av ansvar: ikkje berre frivilligheit mtp. at handlinga stammar frå ønskjer/hensikter ein har. Me må også ha ei form for kontroll over ynskjene = viljefridom. o I tillegg: tilstrekkeleg kunnskap om verda til å forstå konsekvensane av handlingane våre. Dersom ein handlar ut frå uvitenheit, har me ikkje kontroll over handlinga, t.d. kelner servere forgifta mat. Kan bli heldt ansvarleg sjølv m/uvitenheit – då pga. burde visst betre. Også ein gal, utilrekneleg person vil kunne unnskyldast sjølv om han veit kva han gjer.

1.6.6: «Djupe» ønskjer  Ikkje alltid fasitsvar: t.d. kleptomani: tilstand der ein har ei indre trang til å stele. Veit det er gale og stel ikkje pga. gevinst, men klarer ikkje la vere.  Kan også bli påverka av «normer»/inntrykk/påverknad: t.d. ser jakke i butikkvindauget, kjøper jakka – eller: tanken om melkesjokolade til kaffie. Modell:  Viljefridom (2): eit krav om at ønskjene stammar frå verdiane våre.  Viljefridom (1): evne til å forholde seg til og kontrollere ønskjer  Handlingsfridom: handling ut frå ønskjer/begjær  Handling 1.6.7: Kvar stammar verdiane mine frå?  Forutsetning for at ønskjene skal vere mine må dei vere basert på mine verdiar.  Ein er påverka av familie, vener og samfunnet på mange ulike måtar. Ein forutsetning for at ein skal dannast og utviklast som mnsk er at ein tileignar seg verdiar som stammar frå det sosiale fellesskapen ein tilhøyrar. 1.6.8: Radikal fridom  Sartre: eksistensialismens første prinsipp = «mnsk er ingenting anna enn det det gjer seg til sjølv». Blir til gjennom val/handlingar, og skapar slik den me er. o Me har fridom til å definere og skape oss sjølve -> ansvarlege for det me er. Dermed: ikkje unnskylde handlingane våre m/å seie me er prega/determinert.  Skapar med det den me er gjennom val, og me er ansvarlege for den me blir. Skapar også haldningar og moralske verdiar (dermed ikkje medfødde eigenskapar/miljø). 1.6.9: Teorien om eit «verkeleg» eller «djupt» sjølv  Radikal autonomi (sjølvbestemming) = problematisk, forutsetning at me har eit sjølv som ikkje er påverka av noko utanfor oss. Nedom: alternativ måte å forstå fri vilje på:  Teorien om eit «verkeleg» eller «djupt» sjølv: tek utgangspunkt i at me alltid må velje ut frå visse gitte forutsetningar.  Mnsk både førsteordens ønskjer og andre. Første: tørst og har lyst på vatn. Andre: kan bekrefte første ønsket eller gå ut på at ein ønskjer å avstå å handle ut frå ønsket.  Mnsk kan reflektere, bekrefte eller revidere verdiane våre gjennom vurderingar basert på fornuft -> dermed: kan ein seie at våre ønskjer/handlingar stammar frå «eit djupare sjølv».  Ansvarlege for handlingane våre pga. i siste instans spring ut av verdiar me er i stand til å reflektere og revidere over, og som me identifiserer oss med.

Side 6 av 8

Ex.phil 

Menneske, natur og samfunn

Kap.1: Kva er mnsk?

Problem: forutsetning at me til ein kvar tid har ein ståstad som me kan vurdere verdiane ut frå.

1.6.10: Teorien om radikal fridom og teorien om eit «djupt» sjølv løyser ikkje problemet Modell:  Viljefridom (3): a) eit krav om at verdiane blir valt gjennom eit radikalt val, b) eit krav om at verdiane blir basert på sjølvrefleksjon.  Viljefridom (2): eit krav om at ønskjene stammar frå verdiane våre  Viljefridom (1): evne til å forhalde seg til og kontrollere ønskjer  Handlingsfridom: handling ut frå ønsker/begjær  Handling  



Djupt sjølv: kan ikkje ha ansvar for sjølvet fullt ut – ut frå dei premissane som er lagt til grunn kan me ikkje tilskrivast ansvar for handlingane våre. Det radikale valet: noko tilfeldig – om me vel det eine eller det andre har det ikkje noko m/vår fortening å gjere. Dermed urettferdig å hevda at me i siste instans har ansvar for det som blir valt. -> med det: kan ikkje snakke om tilskriving av ansvar utan ei førestilling om rettferd.

1.6.11: Ansvar og rettferd  Som medlem av eit samf: stiller moralske krav til kvarande + forventningar om at krava blir oppfylt.  Stiller ulike krav til kva tilfelle som kan anklagast – tilfella som fell utanfor desse krava vil vere urettferdig/urimeleg å anklaga. o Bla.: uforskyldt uvitenheit om faktiske forhold gir i mange tilfelle ansvarsfritak  Verdiar/holdningar får me på bakgrunn av oppseiing + miljøet me veks opp i. o Me har ikkje ansvar for vår biologiske natur, sosiale bakgrunn og måten dette har prega oss på – fritakast? Blir argumentert for. o Spm om me bør anklage dersom a) personen manglar forutsetning for å forstå handlinga/at praksisen er moralsk uriktig b) ikkje er skuld i sin uvitenheit?  Døme: slaveri Hellas 500-talet = allment  Må skilje mellom tilskriving av moralsk ansvar og samfunnets rett til å beskytte seg. Modell:  Viljefridom 2: Me er i stand til å forholda oss til ønskene våre gjennom verdiar som er allment akseptert i det fellesskapet me er ein del av. Det foreligg ein gjensidig forståing av kva som er rimeleg moralske krav.  Viljefridom 1: Evne til å forholda seg til og kontrollere ønsker  Handlingsfridom: handling ut frå ønskjer/begjær  Handling  

Forutsetning for at me skal kunne anklage kvarandre i henhold til ein høgare/betre moral er at den som anklagast er i stand til å innsjå riktigheita i denne moralen. Viktig m/moralsk refleksjon og kritikk – men: ikkje grunnlag for ansvarstilskriivng.

1.6.12: Bioteknologi – forbetring av menneskenaturen  Frå antikken: arva skilje mellom naturgitt og mnsk skapt – men genteknologi: no mogleg å endre på det naturgitte = «forbetre» mnsk sine eigenskapar.

Side 7 av 8

Ex.phil



Menneske, natur og samfunn

Kap.1: Kva er mnsk?

o Kan diagnostisere, behandle og kurere ei rekkje sjukdommar og lidingar ein tidlegare ikkje hadde moglegheit til. o Kan også bli smartare, sterkare og raskare – skeptisk til denne genetiske forbetringa. Etisk å behandle mnsk, men etiske problem m/forbetring. Skiljet behandling-forbetring = problematisk, t.d. vaksinasjon: førebygg sjukdom, men forbetrar immunforsvaret vårt. o Anna: veksthormon – kan vere knytt til kromosomfeil eller for å bli høgare enn gjennomsnittet (forbetring).

Side 8 av 8...