Metodyka analizy tekstów naukowych PDF

Preview

Summary

METODYKA ANALIZY TEKSTÓW NAUKOWYCH Podstawowe pojęcia Tekst Hipertekst Intertekstualność Kontekstualizacja Dyskurs Narracja Metanarracja Esencja/esencjonalizm Tożsamość FENOMENOLOGIA czyli nauka o tym, jak opisać to, co się widzi Dwa rodzaje fenomenologii Fenomen Co to jest poznanie? Twórcy Postulat...

Description

METODYKA ANALIZY TEKSTÓW NAUKOWYCH Podstawowe pojęcia Tekst Hipertekst Intertekstualność Kontekstualizacja Dyskurs Narracja Metanarracja Esencja/esencjonalizm Tożsamość FENOMENOLOGIA czyli nauka o tym, jak opisać to, co się widzi Dwa rodzaje fenomenologii Fenomen Co to jest poznanie? Twórcy Postulaty fenomenologii 4 metody fenomenologii HERMENEUTYKA czyli od interpretacji do sposobu bycia Etymologia Deskrypcja, wyjaśnienie, rozumienie Czego dotyczy rozumienie Hermeneutyka jako sztuka interpretacji Egzegeza a alegoreza Chrześcijaństwo Hermeneutyka miejsca Hermeneutyka autora Podstawy wczesnej hermeneutyki Rozumienie jako problem Historyzm Hermeneutyka jako metoda humanistyki Hermeneutyka jako sposób bycia Koło hermeneutyczne STRUKTURALIZM czyli o szukaniu tabu między opozycjami Rozwój Strukturalistyczna lingwistyka F. de Saussure’a Ukryta struktura Binarne opozycje Opozycja do opozycji Pomiędzy jest tabu

Podstawowe pojęcia 1. Tekst ○ Pierwotnie tekst zwykło się kojarzyć z językiem jako systemem znaków i reguł określających dopuszczalne relacje między znakami, wg których tworzyć można posiadające znaczenie ciągi znaków. ○ W sensie literaturoznawczym tekst to zamknięta, skończona wypowiedż powstała w określonym systemie językowym. W potocznym przeświadczeniu utrwalona graficznie poprzez zapis. ○ W sensie semiotycznym tekst to każdy znak (zestaw znaków), który coś wyraża, czyli posiada znaczenie. Takim tekstem jest każdy wytwór kultury, stanowiący uporządkowaną wg pewnych reguł całość, np. ubiór, fryzura, zachowanie, obyczaj, dzieło sztuki, mebel, plan miasta itd. ○ Pytanie: czy przedmiot naturalny (góra, drzewo, księżyc itp.) jest tekstem? Tak, jeśli przy przyjmie się, że stworzył go Bóg. ○ Ponieważ tekstem jest każdy kulturowy wytwór, to powszechną praktyką współczesnego humanisty stało się czytanie. Współczesny humanista nie analizuje, nie obserwuje, nie bada, nie rozważa, tylko czyta tekst, tj. odczytuje zawarte w nim sensy. 2. Hipertekst ○ Hipertekst to nielinearna i niesekwencyjna organizacja danych - tekst rozbity na fragmenty, które na wiele sposobów połączone są odsyłaczami. Najdoskonalszy przykład hipertekstualności: internet. ○ Cechą hipertekstu jest jego interaktywność. Ze względu na swoją niesekwencyjną, rozgałęziająca się strukturę ostateczny kształt hipertekstowi nadaje czytelnik. ○ Idea zrodzona w obszarze literatury w latach osiemdziesiątych (jej antycypacją jest np. “Gra w klasy” Julio Cortazara z 1963 r.), pełnię realizacji znalazła w sferze internetu. ○ W kontekście postmodernizmu mówi się o hipertekście jako o tekście, który istnieje przez odwołanie do innych tekstów. Hipertekst niejako pasożytuje na innych tekstach. Sam jest niewystarczalny, np. postmodernistyczne kino cytatów (“Kill Bill” Q. Tarantino). 3. Intertekstualność ○ Jako kulturowy fakt intertekstualność jest zjawiskiem polegającym na tym, że każdy tekst pozostaje w pewnych relacjach do innych tekstów. Wpływa to na jego rozumienie, każdy tekst bowiem staje się zrozumiały w pewnym kontekście: historycznym, politycznym, społecznym, kulturowym, biograficznym, psychologicznym, egzystencjalnym itd. ○ Jako zalecenie badawcze intertekstualność wyraża się w postulacie badania powiązań, relacji pomiędzy poszczególnymi tekstami. Jako praktyka kulturotwórcza intertekstualność wyraża się w świadomym odwoływaniu się w tekście/dziele do innych tekstów przez cytowanie, wchłanianie, przetwarzanie. 4. Kontekstualizacja ○ Procedura umieszczania tekstu w szerszym kontekście kodów kulturowych. ○ Dwa sposoby rozumienia kontekstualizacji ■ Ujmowanie badanego tekstu w charakterystycznym dla niego samego kontekście innych tekstów i kulturowych faktów, z którymi wchodzi w różne relacje i zależności. ■ Ujmowanie tekstu przy pomocy procedur charakterystycznych dla współczesnych badań antropologicznych, kulturowych, literackich, historycznych, filozoficznych, religijnych itp. 5. Dyskurs ○ Potoczne rozumienie dyskursu: dyskurs to tyle co (dokonująca się w języku) dyskusja, dialog. ○ Wyspecjalizowane (słownikowe) ujęcie dyskursu głosi, że jest to dyskusja na temat naukowy, czy też logicznie uporządkowany wywód.

○ Naukowe (językoznawstwo, nauki społeczne i o kulturze) rozumienie dyskursu ■ Kategoria dyskursu jest podstawową kategorią współczesnej humanistyki. ■ Nie ma jednej obowiązującej definicji. ○ Ogólnie mówiąc dyskurs to kategoria ujmująca pewne aspekty językowego użycia. Dyskurs jest wydarzeniem. ○ Dyskurs to sposób myślenia i pojmowania świata odzwierciedlony w języku. ○ Wg lingwistyki dyskurs to: wirtualny korpus tekstowy, połączony kryterium tematycznym, względnie semantycznym. ○ Wg socjologii dyskurs to: praktyka wypowiadania bądź zdarzenie komunikacyjne. Analiza socjologiczna ma na celu rekonstrukcję wzorców, praktyk, reguł wytwarzania znaczeń społecznych. ○ Obok dyskursu jako ogólnej kategorii metodologicznej mówi się o różnych dyskursach wyznaczonych przez kryterium tematyczne: dyskurs medialny, genderowy, polityczny, prawicowy, lewicowy itp. ○ Paul Riceur wskazuje na cztery aspekty dyskursu: ■ dyskurs zachodzi zawsze w porządku czasowym - jest zdarzeniem, czy też procesem dziejącym się w czasie, jest ciągiem powiązanych wypowiedzi; ■ procesy dyskursywne są procesami zindywidualizowanymi - istotny jest podmiot dyskursu (wypowiadający i odczytujący); ■ dyskurs zawsze zawiera w sobie odniesienie do zewnętrznych warunków, w których się odbywa - dyskurs przynależy do określonego świata i czasu; ■ tylko dyskurs może mieć charakter znaczący - tylko dyskurs przekazuje treść. Inne aspekty języka (formalne, regulatywne, strukturalne) poza dyskursem nie mają żadnego sensu. ○ Dyskurs tworzą reguły poprawności i wykluczenia. Określają one swoiste kryterium kompetencyjne. Spełnienie tego kryterium jest warunkiem dopuszczenia do dyskursu, niespełnienie wiąże się z wykluczeniem. ○ Dyskurs wyraża stosunki władzy, dominacji. 6. Narracja ○ W klasycznym rozumieniu (Arystoteles) narracja to opowieść spojona wyróżnionym wątkiem uporządkowana sekwencyjnie (czasowo) w oparciu o związek przyczynowo-skutkowy wiążący zdarzenia. ○ W innym rozumieniu narracja to sposób językowego przedstawiania zdarzeń. ○ Narracja to sposób prowadzenia dyskursu (wewnętrzna dynamika dyskursu) wynikający z (osadzony w) sytuacji i momentu historycznego. Uwidacznia się w niej to, kto ją prowadzi i do kogo jest adresowana. Narracja to sposób, w jaki nadaję swojej biografii sens. 7. Metanarracja ○ Metanarracja to wielka opowieść. Całościowy sposób objaśniania sensu świata, procesów historycznych i społecznych, roszczących sobie pretensje do podporządkowanie (małych) narracji. ○ Metanarracja to przewodnia idea lub kompleks powiązanych idei, roszcząca sobie pretensje do uniwersalności. ○ Przykładem metanarracji będzie: idea zbawienia, idea postępu, idea wolności, ale też marksizm, heglizm, chrześcijaństwo. ○ Metanarracje są we współczesnej humanistyce poddawane krytyce. 8. Esencja/esencjonalizm ○ Esencja, czyli istota - zespół cech określających to, czym dana rzecz jest. ○ Zgodnie z klasycznym obiektywistycznym przekonaniem esencja przynależy rzeczy, jest jej wewnętrzym uposażeniem. ○ Esencja ma być tym aspektem rzeczy, który decyduje o jej tożsamości w czasie. Tożsamość rzeczy ufundowana ma być na esencji.

○ Stanowiska utrzymujące istnienie takich esencji nazywa się esencjonalizmem. ○ We współczesnej humanistyce esencjonalizm jest przedmiotem ostrej krytyki. 9. Tożsamość ○ Współczesna humanistyka zakorzeniona w postmodernistycznej tradycji odrzuca obiektywistyczną teorię tożsamości. ○ Tożsamość to względnie trwały sposób, w jaki rozumiemy daną rzecz. ○ Współczesna humanistyka mówi przede wszystkim o tożsamości siebie, czyli sposobie, w jaki rozumiemy siebie samych. ○ Tak rozumiana tożsamość nie jest zakorzeniona w rzeczy, lecz w świadomości. ○ Tak rozumiana tożsamość może być i zwykle jest fragmentaryczna i płynna.

FENOMENOLOGIA czyli nauka o tym, jak opisać to, co się widzi ●

●

●

●

●

Dwa rodzaje fenomenologii ○ 1) Nauka o zjawiskach/fenomenach jako bezpośrednio (empirycznie) poznawalnych faktach. Zjawiska zwykle traktuje jako “przejawy bytowe” rzeczy samych w sobie, kryjących się poza zjawiskami. Uprawiana na bazie opisu empirycznego i indukcji. ○ 2) Nauka o fenomenach jako szczególnej (pra)sferze bytowej, stanowiącej rację (przyczynę?) dla tego, co jawi się w (naiwnym/przedrefleksyjnym) doświadczeniu codziennym oraz krytycznym doświadczeniu naukowym. ○ Współczesna fenomenologia - pewna metodologia zjawisk. W opisie tylko to, co faktycznie się jawi. Próba wyzbycia się wszelkich założeń  , przeświadczeń, spoza tego, co się jawi. Fenomen ○ Fenomen jako pozór, zasłaniający rzeczywistość. Taki fenomen jest rodzajem iluzji, przez którą należy się przebić, aby wyjść poza nią. ○ Fenomen jako przejaw tego, co bezpośrednio niedostępne, znak tego, co pod nim ukryte. Taki fenomen bardziej ujawnia niż zasłania. ○ Fenomen jako zmysłowo obserwowalny proces. ○ Fenomen to wszystko to, co w jakikolwiek sposób jawi się świadomości jako dane, co może ona systematyzować i uprzedmiotowić. Taki fenomen jest “przejawem” samego siebie. Co to jest poznanie? ○ Trzy idee poznania ■ Poznanie jest wyczerpującym opisem szczegółowych właściwości danego przedmiotu. ■ Poznanie jest opisem danego przedmiotu pod względem tego, co w nim konieczne. Poznanie jest zatem opisem istoty. ■ Poznanie jest opisem działania. Poznać coś, to wskazać p  rzyczynę tego czegoś. Cele fenomenologii ○ Fenomenologia wyrosła jako sprzeciw wobec psychologizmu i historyzmu. ○ Wg psychologizmu i historyzmu prawda jest tylko manifestacją jednostkowych/gatunkowych cech. Twórcy ○ Fenomenologia zapoczątkowana została w 1900 r. przez Edmunda Husserla wydaniem książki “Badania logiczne”. ○ W tym samym roku programowe książki postulujące konieczność stworzenia nowej metody i dające jej zarys opublikowali A. Pfänder i M. Scheler. ○ Husserl dowodził w “Badaniach”, że logika i matematyka stanowią dziedziny praw i sądów ogólnych, uniwersalnych i samouzasadnialnych  , tj. takich, których prawdziwość dana jest w bezpośredniej intuicji i które zachowują swoje walory we wszelkich możliwych światach. Ich pewność nie może być analityczna, tylko syntetyczna.

●

●

Postulaty fenomenologii ○ Z powrotem do rzeczy samych (do zjawisk). ○ Zachowaj obiektywność. W badaniu kieruj się wyłącznie na przedmiot, wyłączając całkowicie wszystko, co subiektywne. 4 metody fenomenologii ○ 1) Metoda czystego oglądu i opisu tego, co i jak dane. ○ 2) Redukcja ejdetyczna - metoda analiz ejdetycznych/istotowych, w tym metoda ideacji i uzmienniania (dana cecha jest istotna, jeśli jej wymienienie prowadzi do zmiany istoty rzeczy). ○ 3) Metoda redukcji transcendentalnej, czyli epoché (konieczność wyzbycia się wszelkiej subiektywności). ○ 4) Metoda analiz konstytutywnych przeżyć świadomych i ich intencjonalnych korelatów.

HERMENEUTYKA czyli od interpretacji do sposobu bycia ●

●

●

●

●

Etymologia ○ Hermeneus/ hermeneutes - “tłumacz, interpretator myśli bogów”, hermenein - “czynić zrozumiałym, wyjaśniać, odkrywać”, hermeneie - “wyjaśnienie, tłumaczenie, wyrażenie myśli”. ○ Hermes (od eirein - “posługiwać się słowami”) jest bogiem objaśniającym ludziom polecenia bogów. ○ Hermeneutyka jest więc objaśnianiem tego, co niejasne. Hermeneutyka jest wyrazem uświadamiania sobie problemu z rozumieniem. ○ Rozumienie jest zadaniem do wykonania w związku z tym, że znaczenie tekstu nie jest samoujawniające się. Deskrypcja, wyjaśnienie, rozumienie ○ Deskrypcja - opis, określenie cech  na drodze nazwania poszczególnych  jakości i aspektów  danej rzeczy. ○ Wyjaśnienie - ujęcie faktu pod względem jego przyczynowych  powiązań z innymi faktami. Wskazanie racji. Wyjaśnienie odpowiada na pytanie “dlaczego?’. ○ Rozumienie - ujęcie sensu  znaczenia znaku/tekstu/wypowiedzi. Czego dotyczy rozumienie ○ innego (przedstawiciel innej kultury), ○ tradycji (historia), ○ siebie (ze względu na zmienność, ze względu na ukryte motywy działania). Hermeneutyka jako sztuka interpretacji ○ Hermeneutyka zrodziła się w VI w. p.n.e. jako apologetyczna sztuka interpretacji dzieł Homera. ○ Dzieła Homera były poddawane krytyce przez filozofów przyrody jako mityczne, a tym samym przeciwstawne filozofii jako logicznej, opartej na logosie. ○ Za jej twórcę uchodzi Teagenes z Region (VI w. p.n.e.) dając alegoryczną wykładnię poematów Homera, który głosi, że pod dosłownym obrazem walki bogów kryje się filozoficzny sens walki żywiołów. ○ W V w. p.n.e. alegoreza zmienia charakter z apologetycznej na utylitarną. Homera się nie broni, lecz reinterpretuje celem obrony i utrwalenia stanowiska filozoficznego. Ojcami takiej postawy są Anaksagoras i Metrador z Lampsakos. Egzegeza a alegoreza ○ Egzegeza to komentarz, rozwijanie tego, co jawne, które chce pozostać w obrębie tekstu. ○ Alegoreza to interpretacja. Odsłanianie “głębokiego”, znaczenia tekstu, ukrytego pod znaczeniem dosłownym. Alegoreza zakłada dwupłaszczyznowość znaczenia tekstu: jawnego (banalnego) i ukrytego (istotnego). Alegoreza widzi w tekście alegorie.

●

●

●

●

●

●

Chrześcijaństwo ○ Wczesne chrześcijaństwo ■ Szkoła aleksandryjska - pod wpływem Filona z Aleksandrii rozwija alegoryczną hermeneutykę Biblię. ■ Szkoła antiocheńska - rozwija literalną  wykładnię tekstu w oparciu o zasady gramatyczno-historyczne. ○ Dojrzałe chrześcijaństwo - Kasjana koncepcja poczwórnego sensu: dosłownego (zakłada analizę gramatyczną), alegorycznego (w odniesieniu do dogmatów), moralnego (określa moralne postępowanie) i amagogicznego/mistycznego (ujawnia prawdy eschatologiczne). Hermeneutyka miejsca ○ Johann Martin Chladenius (1710-1759). ○ Do tekstu należy podchodzić w sposób neutralny, niczego nie wolno zakładać góry. ○ Celem hermeneutyki jest zrozumienie fragmentów tekstu wywołujących wątpliwości. ○ Idea doskonałego rozumienia - przekonanie o istnieniu doskonałego, tj. wyczerpującego rozumienia i dążenie do jego realizacji. ○ Rozróżnienie niejasności pozostających w obszarze kompetencji filologa (nieznajomość języka) oraz niejasności pozostających w obszarze hermeneutyki (związane z samą rozbieżnością interpretacji). Hermeneutyka autora ○ Friedrich Ast (1778-1841). ○ Hermeneutyka dąży do zrozumienie autora. ○ Jej metoda polega na dążeniu do odtworzenia procesu twórczego, do jego powtórzenia. Podstawy wczesnej hermeneutyki ○ Hermeneutyka dotyczy spornych przypadków interpretacji, a nie wszelkiego rozumienia. ○ Zadanie hermeneutyki polega na racjonalizacji faktycznie dokonywanych interpretacji, tj. na uwolnieniu jej od arbitralnych decyzji interpretatora. ○ Sama idea rozumienia nie nastręcza problemów. Hermeneutyka nie pyta ani o to, co to jest rozumienie, ani jak rozumienie jest możliwe. Rozumienie jako problem ○ Friedrich Schleiermacher (1768-1834). ○ Rozszerza kategorię hermeneutyki na rozumienie wszelkich tekstów oraz każdej sytuacji  komunikowania. ○ Pyta o warunki rozumienia, czyli jak rozumienie jest możliwe. W centrum hermeneutyki stawia pytanie o rozumienie, a nie określone techniki. ○ Historia jest tym, co sprawia, że wytwarzanie  i odczytywanie sensu nie są procesami symetrycznymi. ○ Wyróżnia cztery rodzaje rozumienia ■ Rozumienie gramatyczne - związane z językowością tekstu, rozumienie ze względu na odniesienie wypowiedzi do języka. ■ Rozumienie psychologiczne - rozumienie autora tekstu, co autor chciał powiedzieć. ■ Rozumienie dywinacyjne - odwołuje się do aktualnego kontekstu interpretatora, zakłada istnienie pierwszej lektury, spontanicznego odczytania sensu, odgadywanie znaczenia. ■ Rozumienie porównawcze - rozumienie ze względu na kontekst innych tekstów, wymaga odniesienia do innych tekstów. ○ Rozumienie idealne - powstaje na przecięciu dwóch osi: rozumienie gramatyczne psychologiczne oraz dywinacyjne - porównawcze. Historyzm ○ Podstawowa idea: każde pojedyncze zjawisko kulturowe należy rozpatrywać w kontekście epoki, w której żyjemy.

●

●

●

○ Historyzm każe traktować czas poważnie, czas jest czynnikiem, który wpływa na kształtowanie się sensu. ○ Historyzm stawia pod znakiem zapytania ideę obiektywnej prawdy. Zagraża sceptycyzmem i relatywizmem. ○ W dążeniu do obrony idei prawdy historyzm wiąże się z ideą hermeneutyki, jako teorii rozumienia. Hermeneutyka jako metoda humanistyki ○ Wilhelm Dilthey (1833-1911). ○ Stawia pytanie o status nauk humanistycznych oraz o ich specyfikację. ○ Rozróżnia i przeciwstawia dwa rodzaje poznania: wyjaśnienie i rozumienie. ○ Wyjaśnienie ma być celem nauk przyrodniczych. ○ Celem nauk humanistycznych jest rozumienie. ○ Hermeneutyka staje się w ten sposób metodologiczną podstawą humanistyki. Hermeneutyka jako sposób bycia ○ Martin Heidegger (1889-1976). ○ Rozumienie nie jest jednym ze sposobów poznania, rozumienie jest specyficznym dla człowieka sposobem bycia w świecie. Człowiek bytuje rozumiejąc. ○ Rozumienie dotyczy nie tylko artefaktów, ale świata. ○ Zrozumieć rzecz, to ująć ją jako poręczną (rzecz istnieje o tyle, o ile jest odniesiona do człowieka, np. Eskimos zna ~100 rodzajów śniegu. Rozumieć rzecz - wiedzieć, jak można się do niej odnieść). ○ Poręczność wyprzedza wszelką naukową, techniczną obiektywizację. ○ Projekt nauki możliwy jest w ramach/w obszarze/w horyzoncie bycia-w-świecie wyrażającego się w rozumieniu. Koło hermeneutyczne ○ Wczesna idea (Schleiermacher) - fragmenty można zrozumieć w kontekście całości i na odwrót. ○ Późna idea (Heidegger) - wszelkie rozumienie bazuje na przedrozumieniu. To, co już zrozumiałe, wpływa na ujęcie tego, co dane, i to, co dane, wpływa na to, co trwało w nas jako “już zrozumiałe”. Proces spiralny.

STRUKTURALIZM czyli o szukaniu tabu między opozycjami ●

●

Rozwój ○ Ferdinand de Saussure (1857-1913). ○ Noam Chomsky (1928). ○ Claude Levi-Strauss (1908-2009). ○ Edward Ronald Leach (1910-89). ○ Michel Foucault (1926-84). Strukturalistyczna lingwistyka F. de Saussure’a ○ Język to system znaków służących porozumiewaniu się. Ma charakter społeczny. Jest strukturą wewnętrznych relacji i różnic. Znaczenie nie zależy od odniesienia do pozajęzykowego świata. ○ W ramach języka/mowy (langage) rozróżnia język (langue) od mówienia (parole) . Język (langue) to system znaków i reguł ich tworzenia, ma charakter abstrakcyjny w sensie ponad jednostkowy, społeczny. Urzeczywistnia się w indywidualnych aktach werbalnych (mówieniu, parole) . ○ Znak (signe) składa się z aspektu znaczącego (signifiant ) i znaczonego (signifie) . ○ Dwa rodzaje relacji ■ Paradygmatyczne (asocjacyjne) - tkwią w świadomości, są wielokierunkowe, tworzą opozycję.

●

●

●

●

■ Syntagmatyczne - tkwią w tekście, są linearne, tworzą kontrasty. Ukryta struktura ○ W naukach społecznych i humanistycznych należy stosować metody lingwistyki. ○ Kultura to system. Każdy system należy traktować jako zespół współoddziałujących elementów, z których żadnego nie można rozważać w izolacji. Binarne opozycje ○ Strukturę tworzą binarne pojęciowe/znaczeniowe opozycje, które należy odkryć ■ Każde pojęcie, żeby mogło być wyodrębnione, potrzebuje swojego przeciwstawienia (opozycji). Treść pojęć kształtuje się tylko poprzez opozycje. Potrafimy posługiwać się pojęciami nie w oparciu o naoczne ujmowanie ich treści, lecz w relacji do innych pojęć. Wiemy np. co to jest stół w oparciu o pozycję do innych mebli, które stołami nie są. ■ Przykładowe opozycje: dobro - zło, ciepło - zimno, panna - mężatka, wojna - pokój, noc dzień, teraźniejszość - przeszłość/przyszłość, kultura - natura. Opozycja do opozycji ○ Opozycje się ze sobą wiążą, tworząc ciągi skojarzeń znaczeniowych ■ Kultura dokonuje wartościowania opozycji na pozytywne i negatywne. ● Lewy - negatywny, p...