MOOC Middelnederlands PDF

Preview

Summary

Samenvatting zelfstudie MOOC Middelnederlands...

Description

MOOC Middelnederlands



MOOC Oud- en Middelnederlands + Hendrik van Veldeke + Jacob van Maerlant -

MOOC Oud- en Middelnederlands  Waarop wachten we nog? o

Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic enda thu wat unbidan we nu = Alle vogels zijn bezig een nest te bouwen behalve ik en jij. Waar wachten we op? 

Gezien als oudste Nederlandse zin maar stelt problemen Ñ Jaren ’30: Sisam vindt handschrift HOV in archief in Oxford: verder enkel Engelse tekst maar = Nederlandse tekst ¨

‘Thu’: þ i.p.v. q voor ‘the’ bij spelling

Ñ Probatio pennae: bovenaan tekst in Latijn  HOV = vertaling of niet? (komt maar 1 keer voor in literatuur) o

Middeleeuwse literatuur: Natuurfenomenen om menselijke gevoelens weer te geven  nest = romantisch  liefdeslied?

o

‘Hebban’  Sisam verwacht ‘hebbað’ 

o

“By far the earliest scrap of Netherlandish ever recorded in England”: er is geen nederlandstalige poëzie gevonden die ouder is

Hebban olla vogala  ‘lieflijke oerknal nederlandstalige poëzie’ (  cultureel erfgoed)

 Is het Nederlands? o

HOV = Nederlands  algemeen aanvaarde hypothese 

Luc De Grauwe: 11e-eeuws Kents en West-Vlaams dialect gelijkaardig (ingweoonse dialecten)  HOV = Oud-Kents Ñ Komt uit regio Kent (Rochester) Ñ Andere vertaling: ‘toegegeven, alle vogels mogen dan al nesten begonnen zijn, maar ik en jij nog niet. Waarop wachten we?’ ¨

o

Toegevende bijzin verandert niet veel aan betekenis  kan ook Engels zijn

Paleografie 

Studie van het middeleeuwse schrift



Schrift kan taalregio localiseren



Kwakkel: HOV  taal onbeslist maar schrift = continentaal dus leerde schrijven op vasteland

Ñ Battle of Hastings: West-Vlaamse kloosterlingen vluchten naar Engeland o

HOV = flard uit jeugd in West-Vlaanderen? 

Niet eenduidig Ñ Vlaams met Kentse kenmerken waarschijnlijk ook verstaanbaar in Engeland Ñ West-Vlaamse immigrant die tongval aanpast aan dialet Kent? ¨

-

Probatio linguae?  ‘experimenttaal’

MOOC Hendrik van Veldeke  Onze eerste Nederlandse dichter o

Vaak weinig kennis Veldeke als schrijver: eerste Nederlandse dichter met oeuvre

o

Leefde in 12e eeuw 

2 Duitse verzamelhandschriften: liederen van Veldeke ingeleid door fictief portret piekerende dichter (“Meister Heinrich die Veldech”) Ñ Herkomstwerk (geeft hij toe in Sint Servaas): “In Dutschen dichtede dit Heynrijck Die van Veldeken was geboren.”  Veldeke in buurt van Hasselt (graafschap Loon)

o

Waarschijnlijk geslacht van ministerialen (lage edelen in dienst van graaf van Loon): gebrek aan externe gegevens  afgaan op werk van Veldeke of epilogen 

Kent Latijn en Frans: vertrouwd met klassieke auteurs (Vergilius, Ovidius, …) en respectvol magister genoemd door tijdgenoten (wijst op gedegen schoolopleiding maar we weten niet waar) Ñ Voldoet aan kenmerken clericus (beschreven door Jaeger: sinds 11e eeuw in cathedraalscholen: type intellectuele geestelijken met 1 been in kerk, met 1 been in wereld erbuiten (opgeleid functioneren in complexer wordende samenleving: opstellen/analyseren en diplomatieke vaardigheden, pedagogische kwaliteiten, … belangrijker werden)



Werkte als geestelijke (vermoedelijk in dienst Loonse hof): één van eerste die zich in Germaanse volkstaal tot publiek richtte  bezong zowel heiligen (bv. Sint Servaas) als liefde voor een vrouw Ñ Gevarieerd oeuvre: heiligenleven, ridderroman, meer dan 35 minneliederen

o

± 1170: Leven van Sint-Servaas 

i.o.v. Agnes van Loon (echtgenote van graaf Lodewijk I) en koster Hessel van servaaskapittel)

o

Eneasroman 

Waarschijnlijk i.o.v. langraaf van Turingen



Vrije bewerking van Eneas



Veldeke beweert dat onvolooide werk van hem werd gestolen (vermoedelijk door Hendrik I van Schwarzenburg, aartsvijand van de Turingers) Ñ 1184: na dood dief  opdrachtgevers kregen handschrift terug in handen Ñ i.o.v. Herman van Turingen: Veldeke voltooide het werk op Neuenburg-an-der-Unstrut (residentie Turingers oostelijk deel Duitsland

o

Veldeke vaak in Duitse context: niet verbazend want Loon deel Duitse rijk en graven ervan trouwe leenmannen van Duitse keizer Frederik Barbarossa en zijn zoon Hendrik VI 

Duitsers niet enkel actief in Maasstreek maar ook bezettingen in huidig Duitsland Ñ 1184: aanwezig in Meinz: Frederik riddert zijn zonen  Veldeke ooggetuige (enige zekere datum in zijn biografie)



Mikte met werk op Duitse keizer en omgeving als primaire publieksgroep: handschriften (behalve Sint-Servaas) uitsluitend uit Duits overgeleverd (daarom vaak gedacht Veldeke = Duitse dichter) Ñ Duitser of Nederlander?  anachronistisch: grenzen verondersteld die in 12e eeuw nog niet bestonden Ñ Veldeke = exponent van Maaslandse cultur (sterk op Duitse rijk gebaseerd)  Romaanse en Germaanse invloeden kwamen samen met hoge cultuurbloei ¨

Driehoek Aken – Maastricht – Luik belangrijke rol maar ook culturele centra (Tongeren, Stavelot, SintTruiden) topstukken om te bewijzen »

Luikse abt Hellenius bestelde doopvont met reliëf: hoogtechnologische kennis en formidabel stuk (staat nog steeds in Luik) (± 1110)

»

Handschrift van abt Wibald van Stavelot met verzameld werk van o.a. Cicero  inleidende pentekening: Romeinse consul/wijsheer spreekt zoon

Marcus toe  hierop volgt de officiis (over de plichten: over beredeneerd gedrag en harmonie met invloed op nieuwe/hoofse mensbeeld) (± 1158) o

12e eeuw = overgangsperiode 

Mentaliteit meer naar verfijning, fijngevoeligheid, zelfbeheersing, kunstzinningheid, liefde, tederheid Ñ = hoofsheid: steeds belangrijker voor militair opgeleide ridders: macho krachtpatsers streven meer naar hoofse/beschaafde ideaal (niet alleen in Veldekes werk maar ook in dat van tijdsgenoten)



Floyris en Blantsefluor: tekst uit ± 1170 (enkele fragmenten bewaard) voor het eerst met woord huvisheit Ñ Mentaliteit doorgedrogen in Maastrichts getijdenboek: vrome gebeden afgesloten met voorstelling god der liefde die pijlen naar beneden gooit naar verliefd koppel dat in omarming in het gras ligt (illustratie minnenlied Veldeke?)

 Servaas, redder in uiterste nood o

Nederlandstalige letterkunde begint bij biografie heilige Sint Servaas 

Middeleeuws Europa: geloof grote maatschappelijke rol  gevolg zondeval: hemel niet zo bereikbaar Ñ Van geboorte tot dood moesten ze deugdzaam leven (enkel zonder zonden naar de hemel)

o

Mensen kregen hulp van heiligen: konden goed woordje doen bij God (kinderen ook bij doop heiligennaam: die beschermt tegen duivel)

o

Elke stad/regio had eigen heilige: Maastricht – Sint Servaas  op rijm beschreven door van Veldeke 

i.o.v. koster van servaaskapittel: had Latijnse ‘vita’ van Servaas (bijna eeuw eerder samengesteld door ene ‘Jocundus’) Ñ 2 delen: leven beschreven: voortdurend op reis (van geboorteland Armenië naar Jeruzalem naar Santiago de Compostella naar Keulen naar Tongeren en naar Rome om God te smeken de dreigende inval van de hunnen af te weren) Ñ Geen warm onthaal bij terugkeer Tongeren: uit stad verdreven en naar Maastricht vertrokken

o

Eerste deel Sint Servaas ≠ biografie in moderne zin woord (niet letterlijke maar spirituele waarheid) 

Hoogepunt is sleutelschenking: Gode Vrijdag: Servaas in Sint-Pieterskerk in Rome om God om hulp te vragen tegen hunnen als hij visioen krijgt:

God weigert te verschijnen aan Servaas  Petrus legt uit dat God wangedrag West-Europeanen verafschuwt: hunnen gestuurd als straf Ñ Besluit staat vast: lot mensen Tongeren onveranderlijk maar troost voor Servaas: geeft zilveren sleutel: krijgt macht mensen toe te laten in de hemel 

o

Toevoeging = politieke stellingname: bisschoppen in dienst keizer beschikken over zelfde macht als paus  strijd paus – keizer over wie God op aarde representeert

Tweede boek begint bij vernieling door hunnen: daarna groot aantal wonderen verhaald: sleutel duikt (impliciet) op in 2 laatste verhalen 

Beide gaan over ridder die zich niets aantrekt van God of geboden  plots weggerukt uit leven zonder biecht (rijp voor hel): op laatste nippertje krijgt eentje een tweede kans Ñ Na 7 jaar sterft man opnieuw en gaat naar hemel dankzij Servaas

 o

-

Veldeke laat patroonheilige Maastricht ooptreden in uiterste nood

Sint Servaas uit 12e eeuw maar enkel volledig overgeleverd uit 15 e eeuws handschrift 

Ook fragmenten uit handschriften Veldekes tijd gevonden in Beieren



Maastrichtse opdrachtgevers wilden waarschijnlijk bij Frederick en zoon Hendrik op goed blaadje staan

MOOC Jacob van Maerlant  Schrijver op hoog niveau o

Één van de belangrijkste Nederlandstalige schrijvers uit de middeleeuwen  tijdsgenoten en volgende generatie droegen hem op handen (‘vader van alle Nederlandstalige schrijvers’)

o

Maakte eigenlijk alleen vertalingen uit Frans en Latijn maar was toch zeer populair

o

°13e eeuw maar exacte geboorte- en sterftedatum niet bekend 

Naam gekend vanuit handschriften: noemt zichzelf als schrijver of noemt eerdere werken op



Aangenomen: geboren rond 1235 in West-Vlaanderen (mogelijk kapittelschool Sint-Donaas bezocht)

o

Goede opleiding: kennis Nederlands, Frans en latijn

o

± 1255: koster in Maerlant (eilandje Voorne tussen Holland en Zeeland)



o

Behoorlijk wat tijd beschikbaar voor schrijfwerk (koster beheert kerk en bijbehoren: ook boeken, m.n. liturgische werken  soms ook basisonderwijs geven: zingen, lezen, schrijven)

± 1270 hoogstwaarschijnlijk naar Damme verhuist  naam ‘van Maerlant’ gekregen 

Mogelijk schepenklerk in Damme (verantwoordelijk voor alle uitgaande stukken stadsbestuur)



Ook veel literatuur geproduceerd maar andere aard Ñ Voorne: nadruk verhalen vanuit Franse bronnen Ñ Damme: geleerde kennis uit Latijnse encyclopedieën  hierdoor vooral beroemd Ñ Zowel verhalen als geleerde teksten: rijm

o

Voorne: van Maerlant mogelijk in dienst van familie graaf Holland: bijzonder geïnteresseerd in machtige koningen en keizers 

Debuut (kort voor 1260 voltooid): Alexanders geesten (de daden van Alexander)  waarschijnlijk geschreven op Voorne i.o.v. Aleide van Avesnes (verantwoordelijk voor opvoeding neefje Floris V en zus van koning HRR) Ñ Willem (broer Aleide) = gesneuveld in veldtocht tegen Friezen (1256) dus Aleide nam over Ñ Floris V zou opdrachtgever worden voor laatste werk Maerlant (Spiegel historiael)



Liefde voor koningen ook in volgende werken: ± 1261: voltooide Historie van de grale (bewerking Franse tekst over Arthur) Ñ Gaat over schaal waarin bloed Christus is opgevangen: vertelt hoe graal vanuit Palestina naar Brittanië is gekomenen hoe Arthur koning werd ¨

Opdrachtgever = Albrecht, heer van Voorne

Ñ Arthur ook in Torec: jonge ridder Torec op zoek naar afkomst en verwerft vrouw en veel macht Ñ 2 werken rond Arthur beschouwde Jacob eerst als mooie verhalen maar later te frivool (lijkt alsof hij spijt had van romans, of wilde gewoon overstappen naar iets serieuzer) 

Historie van Troyen Ñ Geschiedenis tussen argonauten, oorlog Grieken – Trojanen en hoe Eneas na de oorlog uiteindelijk in Italië terechtkwam en zich als heerser verstigde (afgerond ± 1264)

¨ 

1 handschrift met volledige tekst + fragmenten uit 10 andere (aanzienlijk meer dan van vorige werken)

Heimelijkheid der heimelijkheden Ñ Kort tractaat over regeerkunst: zou kunnen geschreven zijn voor Floris V bij aanvaarding macht Holland (1266)



o

2 werken uit Voorne verloren: Sompniariis (ging over dromen) en Lapidarys (boek over edelstenen)

Damme: heiligenleven verloren gegaan (Het leven van de heilige Clara)  Sinte Franciscus [van Assisi] leven (rond 1275 i.o.v. Fransiscanen in Utrecht) wel bewaard 

10 kortere, strofische gedichten overgeleverd Ñ Niet iedereen overtuigd dat van Maerlant ze zelf schreef: dialogen Jacob – ‘Martijn’ over allerlei maatschappelijke zaken in aantal gedicten met religieuze inhoud (sommige 'protestliederen’)



Van Maerlant kon gebruik maken van belangrijke bibliotheken rond Brugge, bv. Tendoust en Tenduin (ging niet in Voorne)  encyclopedische werken Ñ Der naturen bloeme, Rijmbijbel, Spiegel historiael

 Kennis op rijm o

Beroemd door encyclopedische werken in het Nederlands (in rijm) 

± 1270: natuurencyclopedie (dacht dat originele Latijnse tekst was geschreven door Keulse wetenschapper Albertus Magnus maar incorrect!  leerling Thomas van Cantimpré) i.o.v. Nicolaas Cats Ñ Selecteerde 13 boeken/hoofdstukken ¨

Info over vreemde menselijke wezens (o.a. ‘schaduwvoeters’ uit woestijn die grote voet als parasol kunnen gebruiken)

¨

Viervoetige dieren, vogels, zeedieren (ook reptielen, ongewervelde dieren, inheemse + exotische bomen met specerijen) »

Aandacht voor kruiden, waterbonnen, kostbare stenen met krachten en metalen

¨

Fabeldieren (eenhoorn, feniks, …)

¨

(Onware) eigenschappen dieren  olifanten hebben geen knieën dus jagers: hakken bomenwaar ze tegen leunen half om zodat olifant omvalt (als hij ligt dan is hij makkelijk te vangen)

¨

Planten met geneeskrachitge eigenschappen (wijnruit zou goed zijn voor de hersenen, weken tegen vergiftiging, zalfje ervan helpt bij zwellingen en blaren)

Ñ Gealfabetiseerde hoofdstukken met Latijnse naam (Jacob probeert overal Nederlandse term te geven maar niet altijd mogelijk ¨

Moeilijk want Nederlandse beginletter niet altijd dezelfde als Latijnse) »

Makkelijker: kopiisten schrijven Nederlandse naam in marge

Ñ 11 handschriften bewaard (7 met illustraties: meestal binnen tekstkolom (verf of pentekening)) 

1271: Rijmbijbel: omvangrijk werk met veel Bijbelse, oudetestamentverhalen en zelfs niet-erkende bijbelboeken + verhaal leven en kruisdood Jezus, daarna verslag Romeins – Joodse strijd 66 – 73 n.C. (Spiegel Historiael: in de problemen gekomen omdat hij leken op hoogte bracht van bijbelgeheimen) Ñ Bewerkt naar 2 Latijnse bronnen: Historia Scholastica (Petrus Comestor) en De Bello Judaico (Flavius Josephus) Ñ Historia Scholastica: handboek theologiestudenten universiteit in Parijs + priesters in opleiding ¨

Van Maerlant liet ‘saaie’ stukken weg (opsommingen zonder verhaal) en voegde dingen toe (verhalen die Jezus vertelt aan volgelingen: verwacht als algemene kennis bij Comestor)

Ñ De Bello Judaico: over de Joodse oorlog ¨

Laatste deel Rijmbijbel: vermelding begin boek  pen al neergelegd maar toch toegevoegd op vraag van vried

Ñ Rijmbijbel focust op Jezus: in deel over Oude Testament verwerzen naar komst, daarna geschiedenis leven, dood Jezus en als laatste oorlog (God straft Joden voor dood Jezus door Romeinen Jeruzalem te laten verwoeten) Ñ 15 handschriften bewaard (ook veel fragmenten maar niet duidelijk hoeveel handschfiten) ¨

Grote waarde onderzoek: meer te weten komen over manieren kopiisten (geen machines dus niet tot op de letter: ruimte voor spellingsvariaties, woordaanpassingen, …)



Na Rijmbijbel lang stil rond van Maerlant maar ± 1285 meest omvangrijke werk Spiegel Historiael (bewerking Latijnse wereldgeschiedenis)

 Kostbare snippers o

± 1330: Antwerpese schepenklerk en dichter Jan van Boendale: ‘van Maerlant als belangrijkste voorganger’

o

Hoe bekend en populair in eigen tijd?

o



Opdrachtgevers als graaf Floris V, Albrecht van Voorne, … in Utrecht  vinden opdrachtgevers Maerlant of andersom? (Nederlandse vertalingen Franse/Latijnse teksten om broodheer te vinden?)



Ook niet veel geweten over ontvangst lezers: enkel in Rijmbijbel door van maerlant zelf (13 jaar na voltooiing wijd en zijd bekend)

Bekendheidsgraad achterhalen  kijken naar handschriften 

Aantal handschriften?



Waar en wanneer, aard en status? Ñ Productie in kaart brengen: chronologisch en geografisch, kwantitatief en kwalitatief



Milieu? Ñ Burgerij, adel, kerk, …

 o

Hoezo bij veel handschriften enkel fragmenten bewaard? 

Boeken verouderen: alles bewaren = onmogelijk  werk amper tot niet meer gelezen: boek afgedankt Ñ Soms enkel bewaard voor decoratieve aspect (verklaring groot aantal bewaarde geïllustreerde werken zoals Der naturen bloeme en Rijmbijbel)



Afgedankte boeken van papier niet veel waarde  aan elkaar plakken tot soort karton Ñ Perkament interessanter (vooral 15e – 17e eeuw): boekbinders gaven veel geld voor afgedankt perkamentboek (simpele omslag voor paar literaire teksten, archivalia, rekeningen, … Ñ Omslag perkament snel gemaakt: vooral in boekbanden als versteviging  mensen nemen boeken mee bij verhuizing: gaat wereld rond dus fragmenten over de hele wereld verspreid ¨

Soms oude band verwijderd en perkament komt eruit, vaak met tekst (meestal Latijn maar soms ook volkstaal)

¨

o

Soms hele pagina of zelfs snipper kan geheel fragment vormen maar niemand kan zeggen tot hoeveel schriften het behoord heeft  onderzoek

Spiegel Historiael: overlevering boekarcheologisch onderzocht (250 fragmenten met passages blijken 45 fragmentarische handschriften + 3 volledige  meer dan 48 handschriften) 

Veel meer fragmenten dan ridderepiek: vaak te tellen op 1 hand Ñ Vergelijking met religieuze inhoud: veel meer gebeden-, getijden-, …boeken (meestal uit Vlaanderen)



Meeste exemplaren uit Vlaanderen (30 v.d. 48)  productieve literaire regio maar na helft 14e eeuw nam productie ook af (vermoedelijk: tekst (gedeeltelijk) voorgelezen  klein aantal handschriften voor groot publiek) Ñ Van Maerlant = meest productieve Nederlandstalige auteur 13 e eeuw  van Maerlant nog bekender eerste deel 14e eeuw dan tijdens leven ¨

Kenniswerken vaker gelezen dan andere werken

 Man met een missie o

Van Maerlant in unieke literaire stroming: nieuw genre in volkstalige letterkunde bouwen 

1 genre bouwen en ander verdringen: oude genre = ridderroman (Arthurepiek, Karel de Grote, …)  spectaculaire verhalen maar compleet verzonnen of aangedikt (terwijl het gaat om historische figuren) Ñ Heerschap niet groots genoeg?  Wat heb je eraan om te lezen over grote vorsten in het verleden? Ñ Ergernis door van Maerlant : in Spiegel Historiael hart gelucht: “tscelden jegen die borderers” (woerderaars, kletsverhalen: roddelaars mogelijk beste vertaling) ¨

o

Verwijt dat schrijvers knoeiboel maken van feit en fictie (bv. rondstrooien Karel de Grote ooit beer Wisselau in gevolg, soms ridders afgebeeld als nog sterker, beter dan koning (Lancelot en Arthur)

Verwijten epiek maken nageslacht boos: ‘literatuur de nek omgedraaid’ 

Vergelijking Batavius Droogstoppel (Max Havelaar): kon van gedicht enkel accepteren dat wind guur was of klok 4 u...