Museum Hof van Busleyden, Mechelen - een museologische analyse PDF

Preview

Summary

Analyse van de technieken en praktijken van het stadsmuseum over het Bourgondische verleden van Mechelen.
Inhoud: Inleiding, Hof van Busleyden, van stadspaleis tot stadsmuseum, Restauratie en uitbreiding van het Hof van Busleyden, Representatie in het museum Hof van Busleyden, Materialiteit i...

Description

Museum Hof van Busleyden Mechelen

Analyse van de technieken en praktijken van het stadsmuseum over het Bourgondische verleden van Mechelen

© Hof van Busleyden

Publieksgeschiedenis Cursus gedoceerd door Prof. dr. T. Verschaffel / Prof. dr. K. Wils Taak ingediend door Hildegarde Merckx Bachelor Geschiedenis 3de fase Faculteit Letteren Academiejaar 2018-2019 1

Inhoud

Inhoud ......................................................................................................................................... 2 Inleiding ....................................................................................................................................... 3 Hof van Busleyden, van stadspaleis tot stadsmuseum ..................................................................... 4 Restauratie en uitbreiding van het Hof van Busleyden..................................................................... 5 Representatie in het museum Hof van Busleyden ........................................................................... 7 Materialiteit in het museum Hof van Busleyden............................................................................ 11 Engagement in het museum Hof van Busleyden............................................................................ 17 Besluit ........................................................................................................................................ 20 Bibliografie ................................................................................................................................. 22

2

Inleiding Mechelen is één van de dertien Vlaamse centrumsteden met een strategische ligging tussen Antwerpen en Brussel. De laatste twee decennia is de stad geëvolueerd van een slaperige en saaie provinciestad naar een hippe en aantrekkelijke toeristische trekpleister. De Mechelaars spreken zelfs over een renaissance van Mechelen.1 Enkele gebeurtenissen in 2017 bezorgen Mechelen een internationale reputatie. Op 13 februari wint Bart Somers de World Mayor Prize. Sindsdien heeft de stad de beste burgemeester van de wereld. Hij mag tijdens een speciale VN-conferentie in Wenen op 23 mei de wereld vertellen hoe in zijn stad de strijd tegen extremisme en terrorisme verloopt.2 Op 14 maart volgt een nieuwe lauwering: Mechelen is de beste lokale overheidsorganisatie van dat jaar. Ten slotte is Mechelen gaststad voor de VN-conferentie over steden en migratie. Honderden burgemeesters van over de hele wereld komen hiervoor naar de stad.3 Dat alles zet Mechelen op de internationale kaart. Dat hoogtepunt in de geschiedenis van Mechelen roept reminiscenties op aan de bloeiperiode tijdens de Bourgondische renaissance. Karel de Stoute vestigt er de zetel van de Grote Raad en van de Bourgondische rekenkamer. Margareta van York komt naar Mechelen na de dood van haar man, Karel de Stoute. Margareta van Oostenrijk maakt tijdens haar regentschap de stad tot haar residentieplaats. Zij voedt er na diens dood vier kinderen op van haar broer, Filips de Schone. Zo brengt de latere keizer Karel enkele kinderjaren door in die stad. Stille getuigen van die roemrijke periode zijn de drie bewaarde stadspaleizen. Het gekendste is het Hof van Savoye, de gewezen residentie van Margareta van Oostenrijk en nu het gerechtshof. Een tweede renaissancepaleis is het Hof van Cortenbach, dat nog geen nieuwe bestemming kreeg. Ten slotte is er het Hof van Busleyden waarin het stadmuseum is ondergebracht. Bedoeling is om in deze paper een analyse te maken van het concept en de praktijken van het museum Hof van Busleyden. Na een overzicht van de geschiedenis van het gebouw die sterk verweven is met de thematiek van het museum en een schets van de restauratie,

1

Mechelen blogt, ‘Mechelen, de heerlijke’. Mechelen, ‘Nieuws’. 3 Diplomatie.Belgium, ‘Newsroom’; UNODC, ‘The role of the criminal justice system in preventing violent extremism leading to terrorism’. 2

3

volgt een beschrijving van het proces van de totstandkoming van het nieuwe concept en een analyse van de uitwerking ervan in de museale praktijk. Hof van Busleyden, van stadspaleis tot stadsmuseum Op het einde van de vijftiende eeuw komt Frans van Busleyden, telg uit een Luxemburgse adellijke familie en kamerheer van Filips de Schone, in het gevolg van de jonge hertog aan in Mechelen. Hij koopt er een woning in de Koestraat, de huidige Frederik de Merodestraat.4 Na zijn dood komt het huis in handen van zijn drie broers. Hiëronymus koopt zijn broers uit en vestigt er zich in 1506. Hij bouwt met de hulp van de architecten vader en zoon Keldermans de woning uit tot een stadspaleis, de status van een raadsheer van de Grote Raad waardig. Het gebouw is een voorbeeld van de zestiende eeuwse Mechelse paleizencultuur. Net zoals het paleis van Margareta van Oostenrijk is het één van de vroegste renaissance gebouwen in noordwest Europa met kenmerken van de laatgotiek en de Brabantse baksteengotiek.5 Typisch hiervoor is de opengewerkte galerij met de renaissance zuilen en een gotische balustrade aan de zuidgevel. Het hof is in die tijd een ontmoetingsplaats voor verlichte geleerden zoals Erasmus en Thomas More, kosmopolitische kunstenaars en geprivilegieerde adel.6 Na de dood van Hiëronymus van Busleyden in 1517 verkopen zijn erfgenamen het luxueuze paleis. Tijdens de volgende jaren verandert het gebouw nog verschillende malen van eigenaar. In 1619 komt het in de handen van Wenceslas Cobergher die in het gebouw een berg van barmhartigheid sticht. Het Hof van Busleyden is zo getransformeerd tot een ontmoetingsplaats voor de Mechelse armen. Het blijft een pandjeshuis tot aan de eerste wereldoorlog.7 Tijdens de Groote Oorlog vernielt een brand na een bombardement het gebouw bijna volledig. De heropbouw die de stad betaalt, begint onmiddellijk na die oorlog en in 1935 is het gebouw in zijn oude glorie hersteld. Het stadsbestuur besluit om het stadsmuseum erin onder te brengen.8 Zo verandert het Hof van Busleyden in een ontmoetingsplek voor diegenen die

4 P. BERGHMANS, ‘Het Hof van Busleyden door de eeuwen heen’, Openbaar Kunstbezit Vlaanderen. Dossier museum Hof van Busleyden, 3 (2018), 34; M. KOCKEN, Gids voor oud Mechelen, Antwerpen en Haarlem, 1981, 105. 5Mechelen mapt, ‘Hof van Busleyden’. 6 M. WIENEN, ‘Het museum als ontmoetingsplek’ , Openbaar Kunstbezit Vlaanderen. Dossier museum Hof van Busleyden, 3 (2018), 29. 7 Mechelen mapt, ‘Hof van Busleyden’. 8 BERGHMANS, ‘Het Hof van Busleyden door de eeuwen heen’ 37.

4

de stad willen leren kennen. Het museum opent zijn deuren voor het publiek in 1938. Dat museum schetst een beeld van 500 jaar Mechels erfgoed met als blikvangers een collectie goudleer en werk van beeldhouwer Lucas Fayd’herbe.9 Dat dat Bourgondische stadspaleis in de loop van zijn geschiedenis de functie van ontmoetingsplaats vervulde, weliswaar op verschillende manieren, speelt een sleutelrol bij de ontwikkeling van het huidige museum.10 Restauratie en uitbreiding van het Hof van Busleyden In april 2010 sluit het Mechelse stadsmuseum de deuren en die zullen acht jaren gesloten blijven.11 “In het Hof van Busleyden […] willen we in de toekomst het verhaal van de stad vertellen” verklaren burgemeester Bart Somers en schepen van cultuur Frank Nobels in 2009 aan de Gazet van Antwerpen.12 In 2011 zegt Bart Stroobants, conservator van de Mechelse musea, in diezelfde krant dat het stadsbestuur beslist heeft om tegen 2015 het Hof van Busleyden herin te richten tot een modern museum gebaseerd op de geschiedenis van de stad.13 Om dat te realiseren zijn er eerst grondige verbouwingen nodig. Het gebouw is moeilijk toegankelijk door de vele trappen, het is te klein en de isolatie, klimaatregeling en de beveiliging voldoen niet aan de moderne noden.14 Het stadsbestuur beslist om een ontwerpwedstrijd uit te schrijven waaruit de jury twee architecten selecteert: Hans Le Compte en David Driesen. De eerste valt op omwille van het sterke museale concept en de tweede trekt de aandacht met zijn sterke architecturale visie. Die twee architecten krijgen de opdracht een definitief plan te ontwerpen.15 Op 19 november 2010 bericht de Gazet van Antwerpen dat de Vlaamse overheid de bouwvergunning heeft afgeleverd voor de werkzaamheden aan het stadpaleis.16 Dan begint de lange weg van de realisatie. De onderhandelingen met architecten, aannemers, 9

Mechelen mapt, ‘Hof van Busleyden’. MECHELEN, Subsidiedossier landelijke erkenning museum Hof van Busleyden, ‘Collectieplan Museum Hof van Busleyden 2019|2023’, 3. 11 S. VAN HAEZENDONCK, ‘Stadsmuseum serveert gratis hapjesmenu’, Gazet van Antwerpen Mechelen-Lier, 16 april 2010, 50. 12 J. VAN DE POEL, ‘Hof van Busleyden moet hét stadsmuseum worden’, Gazet van Antwerpen Mechelen, 25 november 2009, 48. 13 S. VAN HAEZENDONCK, ‘Stad breit Mechelse verhaal als een rode draad door musea’, Gazet van Antwerpen Mechelen-Lier, 8 augustus 2011, 13. 14 VAN HAEZENDONCK, ‘Stadsmuseum serveert gratis hapjesmenu’. 15 Hof van Busleyden, ‘Restauratie Hof van Busleyden’. 16 S. VAN HAEZENDONCK, ‘Bouwvergunning voor museum en stadsfeestzaal’, Gazet van Antwerpen Mechelen-Lier, 19 november 2010, 52. 10

5

scenografen, marketeers en andere partners vragen veel tijd en de werkzaamheden lopen door onvoorziene moeilijkheden vertraging op. Het is dan ook snel duidelijk dat de geplande opening in 2015 niet zal kunnen plaatsvinden. Het stadsbestuur moet ook in de loop van de werkzaamheden het budget meerdere keren aanpassen.17 De verbouwing van het gebouw bestaat uit twee fasen. De eerste fase omvat de bouw van een ondergrondse tentoonstellingsruimte, een lift, modern sanitair en de aanleg van een binnentuin.18 De tweede fase omvat de restauratie en de aanpassingen van de bestaande ruimten en een nieuwbouw die het renaissancepaleis beter toegankelijk moet maken.19 In de

© Hof van Busleyden

zomer van 2013 is de eerste fase afgewerkt en opent in de ondergrondse ruimte de tentoonstelling Serendipity.20 In de lente van 2014 keurt het College van Burgemeester en Schepenen het definitieve ontwerp van de tweede fase goed.21 Die werken hebben te kampen met onvoorziene problemen en eindigen uiteindelijk in juni 2018. Ook de inrichting van het

17

MECHELEN, College van Burgemeester en Schepenen, Besluit van de vergadering van 25 augustus 2017, nr. 57. M. DE BIE, informeel gesprek, 27 oktober 2018. 19 Hof van Busleyden, ‘Fase 2’. 20 Een tentoonstelling van Frank Vaganée en Beniti Cornelis met hedendaagse kunst en muziek; R. DE BLEY, ‘Serendipity is eerste expo in Busleyden’, Nieuwsblad Mechelen-Lier, 29 november 2013, 26. 21 MECHELEN, College van Burgemeester en Schepenen, Besluit van de vergadering van 28 mei 2014, nr. 62. 18

6

museum is dan klaar. Samen zijn die werken goed voor een investering van 17,2 miljoen euro, waarvan de Vlaamse overheid 6,45 miljoen financiert.22 Het museum Hof van Busleyden opent op 17 juni 2018 zijn deuren. In zijn openingstoespraak verklaart schepen van cultuur Björn Siffer: “Vandaag maken we van het Hof van Busleyden opnieuw een plek van ontmoeting en gesprekken, een broedplaats van ideeën en een verzamelplek van kunst, want dat museum moet relevant zijn”.23

Representatie in het museum Hof van Busleyden Het conceptuele model van musea bestaat volgens Peter Welsh uit drie domeinen: de representatie, de materialiteit en het engagement.24 In deze paragraaf komt de representatie van het museum Hof van Busleyden aan bod. Dit domein belicht het proces waarmee een museum zijn onderwerp creëert en representeert.25 Het omvat het narratief van het museum, de missie en het concept. De beslissing om het oude erfgoedmuseum te vervangen door een historisch museum valt samen met het begin van de heropleving van Mechelen. De stad laat een lange periode van stagnatie en verloedering achter zich. De evolutie van het aantal inwoners is hiervoor een goede indicatie. Tijdens de jaren 1990 blijft het aantal inwoners stabiel op circa 75.000. Vanaf 2000 stijgt het elke jaar en in 2016 zijn er 84.386 Mechelaars.26 Het is geen toeval dat die beslissing en de stedelijke heropleving samenvallen. Het stadsbestuur wil de perceptie van de heropleving van de stad versterken door te refereren aan haar rijke Bourgondische verleden. Amerikaans onderzoek bewijst dat dat werkt. Respondenten in dat onderzoek verklaren dat een bezoek aan het museum associatieve herinneringen oproept en reminiscenties aan het verleden die ze verbinden met hun eigen geschiedenis.27 Of zoals David Lowenthal het formuleert: “In celebrating their histories, societies in fact worship themselves”.28 De keuze van het stadsbestuur om het nieuwe museum te beperken tot één enkele historische periode

22 MECHELEN, College van Burgemeester en Schepenen, Besluit van de vergadering van 16 maart 2018, nr. 15; Besluit van de vergadering van 25 augustus 2017, nr. 57; M. VAN DER VEKEN, e-mail interview, 8 november 2018. 23 S. VAN HAEZENDONCK, ‘Museum toont Dijlestad op haar mooist’, Het nieuwsblad/Mechelen-Lier, 15 juni 2018, 2. 24 P. WELSH, ‘Re-configuring museums’, Museum Management and Curatorship, 20 (2005), 105. 25 WELSH, ‘Re-configuring museums’ 105. 26 Mechelen mapt, ‘Mechelen in cijfers en nummers’. 27R. ROSENZWEIG en D. THELEN, ‚’The Presence of the past. Popular uses of History in American Life’, H. KEAN en P. MARTIN red., The Public History Reader, Londen en New York, 2013, 41. 28 D. LOWENTHAL, ‘Heritage care: From the tower of Babel to the ivory tower’, Change over time, 1 (2011), 132.

7

past in die optiek.

Dat plaatst het museum Hof van Busleyden als middel tot

identiteitsvorming binnen het kader van de laatmoderne omgang met het verleden.29 Het oorspronkelijke plan bevat de creatie van een Mechelse museum-as, die van zuid naar noord het stadscentrum zou doorkruisen. In de Brusselpoort, de enige overgebleven stadspoort, zou het ontstaan van Mechelen aan bod komen. Een volgende halte op de as zou het Schepenhuis zijn, de eerste Mechelse zetel van de Grote Raad en het Hof van Busleyden zou het museum van de toegepaste kunsten worden. De realisatie van die museum-as botst echter op praktische bezwaren zoals de grote afstand tussen de verschillende locaties.30 Een sleutelmoment met betrekking tot de beslissing over de toekomst van het stedelijk museum is de tentoonstelling Mechelen in vrouwenhanden in 2005.31 Het grote succes en de internationale uitstraling van die manifestatie zorgen voor een doorbraak. Het stadsbestuur besluit de formule die de tentoonstelling succesrijk maakt, toe te passen op het nieuwe stadmuseum. Dat moet het verhaal vertellen van het rijke Bourgondische verleden van Mechelen.32 De afbakening van het museale narratief tot de Bourgondisch-Habsburgse periode heeft verschillende redenen. Het museum Hof van Busleyden moet tenslotte meer zijn dan een restyling van het oude stedelijke museum. Dat heeft niet alleen met plaatsgebrek te kampen, ook de aantrekkelijkheid ervan is verdwenen. Bovendien heeft er zich een nieuwe visie ontwikkeld op wat een museum moet bieden. De International Council of Museums (ICOM) gebruikt sinds 2007 de volgende definitie: “A museum is a non-profitmaking, permanent institution in the service of society and of its development, and open to the public, which acquires, conserves, communicates, and exhibits, for the purposes of study, education and enjoyment, material evidence of man and his environment.”33 In tegenstelling tot de vroegere begripsomschrijvingen die de nadruk leggen op de objecten en collecties, focust die nieuwe definitie nu op de maatschappelijke taken van een museum.34

29

J. TOLLEBEEK, Metamorfoses van het Europees historisch besef, 1800-2000, Brussel, 2015, 17. F. NOBELS, persoonlijk interview, 15 november 2018. 31 De tentoonstelling ‘Mechelen in vrouwenhanden’ was gewijd aan Margareta van York en Margareta van Oostenrijk, die allebei hof hielden in Mechelen. 32 NOBELS, persoonlijk interview, 15 november 2018. 33 ICOM International Council of Museums, ‘Museum Definition’. 34 O. VAN OOST, ‘The Case of Flanders and Brussels’ , F. MAIRESSE red., Définir le musée du XXIe siècle, Parijs, 2017, 294.

30

8

De conclusie van Peter Latchford, die de kenmerken, de waarden en de uitdagingen van kleine musea onderzocht, sluit daarbij aan. Hij stelt dat de musea een sociale rol hebben. Ze zijn slechts relevant in zoverre ze “een gevoel van een gemeenschappelijke en een gedeelde plek” kunnen creëren.35 Die relevantie is wat schepen Siffer wil voor het museum Hof van Busleyden.36 Een andere reden voor het Bourgondische narratief is van toeristische aard.37 Musea kunnen niet overleven zonder het toerisme. Ze zijn dan ook op elkaar aangewezen al is de relatie dikwijls problematisch door het gebrek aan budgettaire middelen.38 In de doelstellingen is te lezen dat via het collectiebeleid het museum Hof van Busleyden een vaste plaats moet veroveren binnen het toeristische, Bourgondische netwerk.39 Dat moet ook de internationale bezoekers naar het museum lokken.40 Om dat te verwezenlijken stelt het stadsbestuur een communicatiebureau aan dat moet onderzoeken welke benaming internationaal aanspreekt. De conclusie van het bureau is niet gunstig. Ze besluiten: “dat het ‘Bourgondische’ als concept/terminologie door de buitenlandse deelnemers niet geassocieerd werd met Mechelen, wel met Frankrijk, wijn en hun geschiedenis. Zij reageerden dat [de stad] er verkeerdelijk van uitgaat dat de Bourgondische geschiedenis en de link met Vlaanderen en Mechelen, gekend is in het buitenland.”41 De naam van het nieuwe museum refereert dan ook niet aan het “Bourgondische”, wel aan het museumgebouw, zoals dat ook het geval is met Kazerne Dossin, het andere museum in Mechelen. Piet Chielens, coördinator van het museum In Flanders Fields, omschrijft de taak van een historisch museum als het ondervragen van “het eigen verleden vanuit het heden, met de bedoeling relevante passages uit het verleden als een spiegel aan de hedendaagse samenleving en aan zijn publiek voor te houden”.42 Uit de definitie van ICOM en die van Chielens zijn een aantal kenmerken van een modern historisch museum af te leiden: 35

O. VAN OOST, FARO, ‘De toekomst van lokale musea’. VAN HAEZENDONCK, ‘Museum toont Dijlestad op haar mooist’. 37 NOBELS, persoonlijk interview. 38 O. VAN OOST, FARO, ‘Musea en toerisme: een relatiegesprek’. 39 MECHELEN, Subsidiedossier landelijke erkenning museum Hof van Busleyden, ‘Doelstellingen museum Hof van Busleyden 2019|2023’, 2 en 3. 40 NOBELS, persoonlijk interview. 41 MECHELEN, College van Burgemeester en Schepenen, Besluit van de vergadering van 28 oktober 2016, nr. 61. 42 P. CHIELENS, ‘Het vernieuwde museum “In Flanders Fields”’ in ‘Une réflexion en chantier: Histoire et Musées’ in Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, 43 (2013), 229. 36

9

verbinding tussen heden en verleden; toegankelijkheid voor publiek; onderzoek, conservering en tentoonstelling met als doel educatie en ontspanning. De basiselementen voor het nieuwe Mechelse museale concept zijn: “de rijke stedelijke collectie, de hedendaagse relevantie door participatie en samenwerking en het Bourgondische karakter”.43 Wat kan beter al die aspecten verbinden dan de historiek van het gebouw Hof van Busleyden zelf? Een analyse van de verschillende functies die het stadpaleis heeft vervuld, leidt tot de volgende vier ontwerpprincipes: “een verzameling van sterke objecten, het museum als uitvalsbasis, een museum gericht op mensen, het museum als ontmoetingsplaats”.44 Het museum is de verzamelplaats voor sterke objecten net zoals het vroegere stadspaleis een verzamelplaats was voor kunstwerken. De topstukken moeten bij het publiek emoties opwekken. Zoals in de tijd van de Hieronymus van Busleyden, is het museum een vertrekpunt voor en heeft het een verbindingsfunctie tussen alle betrokken partners. Het moet de weg wijzen naar het andere Bourgondische aanbod in de stad. Het is een museum gericht op mensen omdat het de bezoeker is die via interactie betekenis geeft aan het verhaal. Tot slot is het ook een ontmoetingsplaats voor mense...