Opracowanie wykładów Emocje i motywacja PDF

Preview

Summary

Opracowanie wykładów Emocje i motywacje dr Czub...

Description

1|St rona tytuł wykładu:

Psychologia emocji i motywacji dr Tomasz Czub http://www.staff.amu.edu.pl/~tczub/ (hasło IP UAM) Wymagania konwersatorium – sylabus egzamin z wykładu: lektury + treść wykładu Ilość godzin: 30 godzin wykładów

WYKŁAD 1: Zakres znaczeniowy terminów motywacja i emocje – 19. września 20101 Psychologia jest nauką niespójną, o charakterze autorskim. Zakres znaczeniowy terminów emocje i motywacja w psychologii – nie ma jednoznacznego stanowiska dotyczącego znaczenia czy definicji tych dwóch terminów. Umieszczane w podręcznikach definicje, nie są powszechnie akceptowane. Jakie tradycje podziału procesów psychicznych spotykamy w psychologii? Innymi słowy – czym są procesy psychiczne, i jakie są ich główne rodzaje czy klasy, czy też kategorie? Omówimy poniżej dwie (2) tradycje o dość głębokim rodowodzie. PODZIAŁ PROCESÓW PSYCHICZNYCH Pierwszy podział: autorstwa Arystotelesa Arystoteles podzielił wszelkie fenomeny psychiczne na dwie kategorie. Są to myślenie oraz pożądanie. Zatem, wszelkie fenomeny psychiczne przydzielamy do jednej z tych kategorii. Do myślenia możemy zaliczyć: wydawanie sądów, wnioskowanie, spostrzeganie zmysłowe, pamięć, przewidywanie, wyobraźnia. Ta kategoria to takie procesy, które dziś omawia psychologia poznawcza. Druga z tych kategorii, pożądanie, obejmuje najniższe popędy, pragnienia, wolę, uczucia. Zatem nasze emocje należałyby do drugiej kategorii – pożądania. Co łączy te fenomeny wedle Arystotelesa? Z pożądaniem związany jest afekt, który jest procesem psychicznym, w wyniku którego istotę opuszcza stan obojętności, a na jej miejscu powstaje dążenie, ustosunkowanie. Nazwać możemy to nieobojętnością. Bez uruchomienia afektu człowiek może najwyżej „obrabiać” zjawiska, przedmioty, ale nie mam do nich stosunku. Możemy się zatem zapytać: czy możliwa jest motywacja bez afektu? Wszelkie afekty, np. lęk, męstwo, miłość, etc. mają określoną wartość napędową. Należy dodać jedną ważną uwagę – wg Arystotelesa między emocjami i motywacjami nie ma różnicy jakościowej – należą do tej samej klasy zjawisk, a wyróżnia je jedynie natężenie, czyli swego rodzaju różnica jakościowa. 1 Zeszyt 1r/I/s.13-18 (na tym wykładzie nie było prezentowanych slajdów)

2|St rona Podejście arystotelesowskiego do dziś cieszy się zwolennikami. Drugie ujęcie zaczerpnięte jest od filozofa Emmanuela Kanta 2. Kant dokonał podziału zjawisk psychicznych na trzy (3) kategorie. Kilka słów o kategoriach w ogólności – każdej kategorii odpowiada władza duchowa – poznawcza, pożądania oraz władza uczucia przyjemności i przykrości. Podział ten jest o tyle doskonały, że jest wewnętrznie spójny – żadnej z tych klas nie da się wywieść z pozostałych. Władza poznania – ujmuje przedmiot, rozpoznaje funkcje, budowę przedmiotów. Podobnie, jak u Arystotelesa – tą tematyką zajmuje się dzisiejsza psychologia poznawcza. Władza pożądania – polega na dążeniu do osiągnięcia lub urzeczywistnienia przedmiotów. Władza ta uruchamia proces działania, ma wartość energetyzującą, ukierunkowującą. Władza odczuwania przyjemności/przykrości – to doznanie doświadczane przez podmiot. Odczucie to odróżnia się od pozostałych tym, że dwie poprzednie odnoszą się do jakiegoś przedmiotu, natomiast odczucie przyjemności/przykrości jest procesem, na końcu którego jest sam podmiot odczuwający. W tym odczuciu to podmiot zmienia swój stan – niezadowolenie lub satysfakcja. Odczucia nie przynoszą żadnej wiedzy o przedmiocie odczuć. Odczucia jedynie kształtują sposób bycia podmiotu. To istotne zastrzeżenie. Odczucia, jakie mamy wobec przedmiotu, nic na nie mówią o tym przedmiocie. Odczucia są racją same dla siebie. Zatem, czy odczucia są miarą znaczenia sytuacji dla danej osoby? William Hamilton 3, komentator Kanta, uważa, że dzięki temu rozróżnieniu umożliwione jest odróżnienie siebie od przedmiotu pożądania, a w odczuciu – podmiot utożsamia się ze stanem uczuciowym. Podmiot w tym podejściu może wypowiadać zdania: ja cierpię, ja się cieszę. To pozwala na odróżnienie motywacji od odczucia. 4 JAK ROZUMIEMY MOTYWACJĘ? CZYM ONA JEST? Motywacja to w zasadzie mechanizm lub proces stanowiący przyczynę zachowania. Ale różnice między psychologiami rozgrywają się już na etapie ustalania tego, czego jest to przyczyna. Może motywacja leży u podłoża poznania, odczuwania, może ukierunkować pierwotnie nasze myślenie, a dopiero potem zachowanie. Wiemy skądinąd, że nie tylko zachowanie jest umotywowane, ale i procesy psychiczne (coś może organizować procesy psychiczne i może to cos nazwiemy motywacją?) Kategorią motywacja chcemy wyjaśnić nasze zachowanie. Zastanawiając się nad zachowaniem zastanawiamy się nad przyczyną zachowania. Ale jest problem metodyczny – motywacji nie widać, nie można jej zmierzyć. Trzeba ją więc wywieść z przesłania. Poza tym my często nie znamy swoich faktycznych motywacji. Pojawia się więc też pokusa manipulowania motywacjami. Odnajdywanie motywacji to wynik procesów interpretacji i wyższych procesów poznawczych, ale te motywacje i potrzeby są ukryte – nie są obserwowalne gołym okiem. Jakie konkretne procesy leża u podstaw zachowania? 2 Ur. 22 IV 1724, zm. 12 II 1804. http://pl.wikipedia.org/wiki/Kant 3 http://www.iep.utm.edu/hamilton/ (Internet Encyclopedia of Philosophy) 4 Ernest R. Hilgard w latach ’80 napisał książkę “The trilogy of mind: Cognition, affection, and conation”. Już po tytule zauważamy, z jakiej koncepcji wychodiz autor. Jest to potrójny podział procesów psychicznych)

3|St rona Spotykamy oczywiście wiele odpowiedzi na powyższe pytanie. Na wykładzie zajmiemy się dwiema z nich. Pierwszą odpowiedź podaje nam Łukaszewski.5 Wg Łukaszewskiego terminu ‘motywacja’ używamy do opisu wszelkich mechanizmów odpowiedzialnych za uruchomienie, ukierunkowanie, podtrzymanie i zakończenie danego zachowania. W obręb tak ujętego pojęcia ‘motywacja’ wchodzą świadome cele, + odruchy, instynkty i nawyki. Druga odpowiedź to odpowiedź Janusza Reykowskiego6. Reykowski definiując ‘motywację’ mówi o konieczności utworzenia pojęcia technicznego „dążenie”, które jest jednostką motywacji. Dążenie jest procesem wewnętrznym, warunkującym dążenie ku określonym celom. Dążenie to tendencja do podejmowania czynności ukierunkowanych na określony cel. Cel, definiuje Reykowski, to umysłowy projekt jakiegoś stanu rzeczy, który ma zdolność bycia realnym. A więc działanie na podstawie odruchu itp. to działanie niemotywowane - według Reykowskiego.7 Mimo tego, że istnieją definicje motywacji, to nie można stworzyć jednej definicji motywacji. Strelau jest najbardziej reprezentatywny, ale nie jest to „biblia”. EMOCJE Jeśli chodzi o emocje, to istnieje ponad 90 różnych definicji. W jednym z podręczników obowiązkowych proponuje się własną definicję: czym innym jest zdroworozsądkowe ujęcie zjawisk, a czym innym naukowe. Jednym ze sposobów, aby określić emocje, jest podanie spisu/katalogu emocji. Łatwiej je opisać, gdy się dowiemy, co do danej kategorii należy. Psychologowie emocji, niestety, nie posiadają jednorodnego spisu emocji. Strach, gniew, radość i smutek – co do tych czterech emocji wszyscy psychologowie są pewni. Niektórzy inaczej określają emocje – emocje to jest to, czemu towarzyszy specyficzny efekt mimiczny. W ten sposób wyliczono 6 emocji (zobacz slajd!). Inny sposób definiowania emocji – określenie ich przez wyjaśnienie procesów na nie się składających. W tym ujęciu, nazwijmy to „składnikowym, emocja staje się kategorią czysto abstrakcyjną, ponieważ rozpada się na szereg różnych przedmiotów i procesów, zaś sam termin „emocja” tylko je jednoczy, ujmując szereg różnorodnych zjawisk współwystępujących ze sobą. Różni autorzy wymieniają od trzech do siedmiu składników. Np. Dodge wyróżnia trzy składniki (emocja to system trójskładnikowy) - komponent fizjologiczno-biochemiczny (fizyczne stany organizmu, rejestrowane w mózgu, zmiany skóry, produkcja hormonów) - komponent behawioralno-ekspresywny (funkcja mięśni, jak napięcie; mowa i ruchy ciała, mimika, gesty, postawa) - komponent poznawczo-doświadczeniowy (składają się nań świadomość stanów i ich subiektywne doznanie, czyli uczucie emocji)

5 Prawdopodobnie chodzi o Wiesława Łukaszewskiego, autora książki „Wielkie pytania psychologii”, Gdańsk 2003. 6 Podobnie – prawdopodobnie chodzi o współautora książki pod red. Tomaszewskiego, Psychologia ogólna. 7 Zob. Reykowski, Motywacja

4|St rona Nie jest koniecznym zaistnienie trzeciego komponentu. Dość długo emocje definiowano jako to, jak się czujemy (podejście subiektywne).8 Dodajmy, że gdy emocja ma zdolność do powodowania naszego zachowania, to tym samym my możemy utracić kontrolę nad zachowaniem. Dzięki podejściu składnikowemu, emocje możemy ujmować bardziej obiektywnie. W XX wieku nastąpił kolejny ważny krok w badaniu emocji – nauka umożliwiła nam zajrzenie do mózgu, co pozwoliło nam odkryć kolejną część tajemnicy emocji.9 Definicja Parkinsona z 1999 roku – autor wyróżnił w niej 3 cechy emocji: 1. Stany emocjonalne (zawsze dążę do jakiegoś obiektu). „Obiekt” należy tu rozumieć szeroko, np. zjawiska świata, ludzie, wspomnienia, wyobrażenia, etc. a nawet procesy subiektywne. 2. emocje to stany wartościujące (stany nieobojętności), dlatego trzeba im nie ufać; „informacja” zawarta w emocji może być przesadzona, nieprawdziwa. Emocja powiązana z osoba lub obiektem zawsze zawiera wartość, znak „+” lub „-”. 3. emocje to stany chwilowe, krótko trwające (mierzone w sekundach i minutach). Dłuższe emocje to nastrój, zaś mierzone w miesiącach –zaburzenia emocjonalne, a nawet choroby psychosomatyczne.

WYKŁAD 2: Klasyfikacja procesów afektywnych (wykład z 20. 09.2010 r.)10 (slajdy – zobacz: D:\STUDIA UAM - Psychologia\CZUB T. dr, Psychologia emocji i motywacji – wykład/ Poznamy w tym temacie cztery różne kategorie: afekt; emocja, uczucie, nastrój. Terminy te są wieloznaczne, gdyż istnieją różne klasyfikacje. Afekt wg Reykowskiego i jemu podobnych Nagła reakcja emocjonalna, o silnym natężeniu, na przykład przerażenie, wściekłość, rozpacz. Bardzo intensywne, krótko trwające uczucie. (Wg Słownika Psychologicznego). W tym znaczeniu afekt różni się od emocji tylko jakościowo. Wg Witwickiego (1947) afekty są to takie ustrojstwa, stany uczuciowe o wielkiej sile, „które mącą do głębi całe życie duchowe i powodują chwilowe zamroczenie umysłu”. W sądownictwie mówi się o „czynie popełnionym w afekcie”. Afekt można ujmować również inaczej: wg Titchenera, który nazwał afektem podstawowy wymiar stanów uczuciowych: „przyjemność – przykrość”. Wszystko to, co dałoby się nanieść na tę skalę, jest afektem – coś, co się da opisać na wymiarze przyjemność ↔ przykrość. Afekt to prosta reakcja oceniająca, którą charakteryzuje tylko pobudzenie i znak (dodatni/ujemny). 8 Warto sobie dopowiedzieć, co to jest aleksytymia. Aleksytymia (łac. alexithymia, z gr./łac. gr. λεξις, θυμος, a – przedrostek negujący, lexis – słowo, thymos – emocja) – niezdolność do rozumienia lub identyfikowania emocji oraz ich nazywania i wyrażania. Doprowadza to do braku rozładowania napięć i niepokoju. Aleksytymicy nie potrafią odróżniać pobudzenia emocjonalnego od fizjologicznego, skupiają się na fizjologicznych objawach towarzyszących przeżywaniu emocji i przypisują im zewnętrzne źródła (np. dreszcz wywołany podnieceniem jako efekt przeciągu). Nie rozumieją, że odczuwane przez nich doznania fizjologiczne są przejawem doznawanych przez nich emocji. Często jest to dla nich źródłem troski o ich zdrowie, gdyż sądzą, że te wrażenia cielesne są objawami choroby somatycznej. Osoby te nie potrafią ucharakteryzować swoich uczuć i wyrazić ich słowami, mają ograniczone słownictwo określające emocje. Termin wprowadził do medycyny Peter Sifneos w 1973 roku. (za WWW.pl.wikipedai.org) 9 Są oczywiście inne koncepcje „składnikowe” emocji. Ta nie jest lepsza ani gorsza od pozostałych. Wykładowcy chodziło jedynie o zrozumienie samej idei „składnikowej”. Inna koncepcja składnikowa to koncepcja neuronalno-oceniająca. 10 Zeszyt 1r./I/s. 23-31

5|St rona Wg Reykowskiego (1992) – afekt to prosta reakcja oceniająca, którą charakteryzuje tylko jeden ze znaków +/-. Dodaje Reykowski, że ze stany „przyjemność – przykrość” wiąże się reakcja ocenna. Reykowskiego emocje można scharakteryzować przez 3 elementy: pobudzenie – znak – treść. Afekt to tylko te dwa znaki +/-. Afekt byłby jedynie częścią składową każdej emocji. Afekt w takim rozumieniu jest konieczną składową emocji, ale jest bardziej prymitywną. Reykowski dopowiada: afekt to specyficzna reakcja oceny bodźców jako bądź pozytywnych lub jako negatywnych, która przejawia się w formie subiektywnego poczucia przyjemności lub przykrości. Pod wpływem afektu zaczynamy oceniać bodziec i do niego się ustosunkowywać. Z doświadczeniami przyjemności i przykrości ściśle wiążą się dyspozycje do określonego sposobu reagowania. Mamy skłonność, aby ten nieobojętny afekt utożsamiać ze sobą, nie traktować go jako przedmiotu. My nie jesteśmy afektem, lepiej się dystansować do własnych afektów/ocen i w ten sposób określać swoją dojrzałość emocjonalną. Wraz z doświadczeniem przyjemności/przykrości ściśle wiążą się pewne dyspozycje do określonego działania według oceny. Doświadczenie przykrości (bólu psychicznego, cierpienia) suponuje: - tendencję do unikania kontaktu z wyzwalającym ją bodźcem i do dalszego unikania tego bodźca (awersja) - negatywna ocena i stosunek do bodźca, przekonanie o jego negatywnej wartości Doświadczenie przyjemności suponuje: - satysfakcję, zadowolenie z doświadczaniem bodźca - tendencję do podtrzymywania kontaktu z wyzwalającym ją bodźcem (preferencja) - pozytywna ocena/stosunek do bodźca przychylność, aprobata - obiekty wywołujące poczucie przyjemności, wyzwalające w człowieku potrzebę posiadania, poddania się ich oddziaływaniu. Afekt, mimo że ma bardzo silne działanie motywacyjne/motywujące, nie zapewnia nam realnej oceny wartości bodźca dla nas. (Psychologia jest zobowiązana do podważania zasadności naturalnych dążeń i upodobań. Doświadczamy rozchwiania systemu wartości. Podważamy obiektywizm ocen afektywnych, ale nie mamy niczego w zamian, bo tylko afekt ma takie działanie motywujące. Wyłączając afekt stalibyśmy się chłodni i cyniczni). Można tylko wskazać taki szereg procesów psychicznych: afekt jest podstawą oceny – ocena podstawa ustosunkowania – ustosunkowanie podstawą motywacji. Na tej podstawie przyjmujemy, że afekt jest podstawą motywacji. Dążenie do przyjemności i unikanie przykrości to podstawowe siły napędowe człowieka. To prowadzi zaś nas do konstatacji, iż decyzja jest wyborem między różnymi afektami. Afekt stanowi podstawowy komponent procesów motywacyjnych i oceniających. Wydaje się, że Reykowskiego i Titchenera można połączyć. Afekt wg Silvana Tomkinsa Silvan Tomkins (1911 – 1991) – najbardziej znany jako psycholog i teoretyk osobowości i jako twórca teorii afektu i teorii skryptu. W 1991 roku wydano trzyomowe jego dzieło, zatytułowane Affect Imagery Consciousness. Tomkins urodził w Pensylwanii, w rodiznie rosyjskich Żydów. Wg Tomkinsa afekt to zbiór wrodzonych, z góry zaprogramowanych i genetycznie przekazywanych mechanizmów biologicznych. Mechanizmy te są odpowiedzialne za najwcześniejsze przejawy życia emocjonalnego u niemowląt; stanowią podłoże złożonych emocji i nastrojów człowieka dorosłego.

6|St rona Przed Tomkinsem emocje były pojmowane jako to, z czego zdawaliśmy sobie sprawę. Tompkins zaś przez ‘emocje’ rozumiał obiektywnie wbudowane w organizm mechanizmy. Tompkins wybrał również afekt na to, co dziś nazywamy „emocja”. O naszych stanach subiektywnych decyduje grupa mechanizmów biologicznych wbudowanych ewolucyjnie, które nazywa afektami. Zaś emocje to byłyby w jego języku subiektywne uczucia. Dziś „emocja” nabrała również obiektywnego znaczenia. Tomkins nawiązał do prac Darwina „O wyrażaniu uczuć u człowieka i zwierząt”, w których autor pisał, że emocje odziedziczyliśmy po zwierzętach – wyrazy ekspresji zwierząt i ludzi są podobne! Stąd dośc dobrze się rozumiemy z ssakami. W ten sposób emocje to pewne funkcje z góry zaprogramowanych biologicznych mechanizmów, które można odnaleźć w strukturach mózgu. Tomkins zakładał, że z każdym afektem powiązany jest program. Program taki wyglądałby następująco: Zmiany obwodowe Skóra i mięśnie twarzy Wokalizacja Skóra i postawa całego ciała Systemy: oddechowy, krążenia i pokarmowy

Zmiany w obrębie Centralnego Układu Nerwowego (CUN) Specyficzne zmiany pobudzenia Zmiany w przebiegu procesów psychicznych (spostrzeganie, pamięć, uwaga, myślenie)

Tomkins stworzył również oryginalny katalog oryginalnych emocji. Podkreślenia są nazwą mechanizmów biologicznych, które powodują emocję subiektywną (niepodkreślone). zainteresowanie - podniecenie Zadowolenie – radość

strach – przerażenie przygnębienie – udręka Złość – wściekłość Pogarda – wstręt Wstyd – upokorzenie

Zdziwienie – zaskoczenie Sam Tomkins dodał jeszcze 9 parę. Ta lista powstała w latach ’60. Mechanizmy stają się całymi rodzinami subiektywnych stanów emocjonalnych.

Emocje Poznamy jedną z bardziej popularnych definicji emocji. Rozumienie emocji w kategoriach emocji podstawowych zapoczątkował właśnie poznany wcześniej S. Tomkins. Można powiedzieć, że jest to model zbudowany analogicznie do modelu trzech podstawowych barw. Całą paletę emocji możemy utworzyć z kilku podstawowych, opartych na strukturze organizmów, emocji obiektywnych. Badacze próbują dociec składu

7|St rona tych podstawowych emocji, rdzennych, wbudowanych w organizm. Można powiedzieć, że jest to koncepcja emocji pierwotnych – opisuje się je zawsze na podstawie tych trzech kryteriów. (W poszczególnych autorskich teoriach do tych trzech kryteriów są dokładane inne, o czym się przekonamy w kolejnych podrozdziałach): - są to emocje fizjologicznie czyste i elementarne - odnajdywane są u ludzi różnych kultur i u różnych gatunków zwierząt, przynajmniej Naczelnych - pojawiają się od urodzenia lub w 1 roku życia Emocje nie pojawiły się dopiero na etapie „człowiek”, ale wcześniej. Reagowanie emocjonalne odziedziczyliśmy po ssakach. Przy takich założeniach (które wyznaczają program badawczy, nie zaś wyrażają wiedzę), różni autorzy ustalają różne listy emocji. Inna, znana lista to wynik ustaleń niejakiego Ekmana. W latach ’70, zachęcany przez Tomkinsa (a równolegle była zachęcany jeszcze inny, który uzyskał inne wyniki ), założył, że każda poszukiwana emocja czysta i nierozkładalna, powinna mieć odrębny wyraz ekspresji mimicznej. Ekman przeprowadził badania międzykulturowe, i na uzyskanych wspólnych dla wielu kultur, próbował się zorientować, co do wspólnych ekspresji mimicznych. Przeprowadził badania międzykulturowe i wszędzie próbował się orientować co do wspólnych ekspresji mimicznej. Doszedł w ten sposób do sześciu takich wzorców. Zatem wg Ekmana, mamy 6 podstawowych emocji: Radość – Smutek Strach – Złość Zdziwienie - Wstręt Te emocje „nadają” wszyscy ludzie i wszyscy umieją je rozpoznać. Można powiedzieć, że wreszcie w psychologii dotarliśmy do czegoś twardego. Sam Ekman jednak tak nie uważa. W roku 1986 Ekman z zestawu swojego wyrzuca „zaskoczenie”, a wstawia widoczny u góry „wstręt”. W latach ’90 Paul Ekman kolejny raz modyfikuje swoje stanowisko. Nieco osłabia pierwotne założenie, że każda emocja miałaby pierwotnie tylko własną mimikę. Przecież jest tylko jedna emocja pozytywna. Podważył więc swoje pierwotne założenie, ale w ten sposób cała jego układanka się rozpadła. (Można powiedzieć, że badania Ekmana było porządnie przeprowadzone, ale oparte było na fałszywej przesłance). W roku 19994 Ekman pisze tekst o emocjach podstawowych. Podaje siedem kryteriów emocji podstawowych: - istnieją niezmienniki w zdarzeniach poprzedzających pojawienie się emocji (mimo róznic indywidualnych i kulturowych. - ocena danej sytuacji ma charakter automatyczny - wzbudzanie następuje stosunkowo szybko - powstanie tych emocji jest mimowolne - krótki czas trwania - charakterystyczna/specyficzna aktywność układu nerwowego - występują u innych Naczelnych/Primates - Specyficzny wzorzec ekspresji mimicznej (niekonieczna cecha emocji) Następnie dodaje nową listę emocji podstawowych: Rozbawienie

Zadowolenie

8|St rona Podniecenie Zainteresowanie Duma z osiągnięć Ulga Przyjemność zmysłowa Gniew Strach, groza Pogarda Obrzydzenie Zakłopotanie Wstyd, poczucie winy Smutek Niestety, powyższa tabela nie jest empirycznie zweryfikowana...