Praca licencjacka - Celem niniejszej pracy jest prezentacja najistotniejszych zagadnień związanych PDF

Preview

Summary

Celem niniejszej pracy jest prezentacja najistotniejszych zagadnień związanych ze zjawiskiem bezrobocia. Istotnym elementem jest również przedstawienie zmian w poziomie bezrobocia oraz jego przestrzennym zróżnicowaniu. ...

Description

Zakład Geografii Społecznej Katedra Geografii Ekonomicznej Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytet Śląski

Ewelina Wawrzynek Nr albumu 203862

Praca licencjacka

Zmiany poziomu bezrobocia w latach 1990 – 2005

Promotor dr Franciszek Kłosowski

Sosnowiec 2007

Wyrażam zgodę na udostępnianie mojej pracy licencjackiej dla celów naukowo - badawczych.

DATA................................................................... PODPIS AUTORA...............................................

Słowa kluczowe: bezrobocie, Polska

___________________________________________________________________________

Oświadczenie autora pracy

Świadomy

odpowiedzialności

prawnej

oświadczam,

że

niniejsza

praca

dyplomowa została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami. Oświadczam również, że przedstawiona praca nie byłą wcześniej przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni. Oświadczam

ponadto,

że

niniejsza

wersja

pracy

z załączoną wersją elektroniczną.

Data

Podpis autora pracy

2

jest

identyczna

Serdecznie dziękuję Panu dr Franciszkowi Kłosowskiemu za cenne uwagi w pisaniu pracy

3

Spis treści

Wstęp....................................................................................................................................... 6

ROZDZIAŁ I TEORETYCZNE PODSTAWY BEZROBOCIA

1.1. Definicja bezrobocia......................................................................................... 8 1.2. Bezrobocie z perspektywy różnych dyscyplin naukowych.............................. 9 1.3. Bezrobocie w rozumieniu prawa...................................................................... 10 1.4. Mierniki bezrobocia.......................................................................................... 12 1.5. Rodzaje bezrobocia........................................................................................... 12 1.6. Przyczyny bezrobocia....................................................................................... 17 1.7. Skutki bezrobocia.............................................................................................. 21 ROZDZIAŁ II ANALIZA ROZMIARÓW I STRUKTURY BEZROBOCIA W POLSCE W LATACH 1990-2005 2.1. Wielkość i dynamika bezrobocia............................................................................24

2.2. Struktura bezrobocia................................................................................................. 29 2.2.1. Struktura bezrobocia według płci.............................................................. 29 2.2.2. Struktura bezrobocia według wieku.......................................................... 32

2.2.3. Bezrobocie absolwentów.......................................................................... 34 2.2.4. Struktura bezrobocia według wykształcenia............................................ 38 2.2.5. Struktura bezrobocia według czasu pozostawania bez pracy................... 40 2.2.6. Struktura bezrobocia według stażu pracy.................................................. 46

2.3. Przestrzenne rozmieszczenie bezrobocia w Polsce........................................... 49

4

ROZDZIAŁ III FORMY

ŁAGODZENIA

SKUTKÓW

BEZROBOCIA

ORAZ

SPOSOBY

PRZECIWDZIAŁANIA 3.1. Aktywne metody walki z bezrobociem............................................................. 58

3.1.1. Pośrednictwo pracy.................................................................................. 59 3.1.2. Prace interwencyjne.................................................................................. 60 3.1.3. Roboty publiczne...................................................................................... 61 3.1.4. Prace społecznie użyteczne...................................................................... 62 3.1.5. Szkolenia............................................................................................................. 62 3.1.6. Pożyczki z Funduszu Pracy....................................................................... 64

3.1.7. Zwrot kosztów przejazdu i zakwaterowania............................................ 65 3.1.8. Dodatek aktywizacyjny............................................................................ 66 3.1.9. Staż i przygotowanie zawodowe w miejscu pracy................................... 67 3.1.10. Stypendia w okresie kontynuowania nauki........................................... 68 3.2. Efektywność aktywnych programów na rynku pracy....................................... 69 3.3. Pasywne metody walki z bezrobociem.............................................................. 71 3.3.1. Zasiłki dla bezrobotnych........................................................................... 71

3.3.2. Wcześniejsze emerytury........................................................................... 72 3.3.3. Zasiłki i świadczenia przedemerytalne..................................................... 73 3.3.4. Zatrudnienie w niepełnym wymiarze godzin oraz skracanie czasu pracy...................................................................................................... 74 3.4. Rządowe programy zatrudnienia i przeciwdziałania bezrobociu...................... 74

3.5. Narodowy Plan Rozwoju wobec problemów rynku pracy............................... 76 Zakończenie............................................................................................................................. 79 Literatura.................................................................................................................................81 Spis tabel.................................................................................................................................. 83 Spis rycin................................................................................................................................ 82

5

Wstęp

Bezrobocie należy do najbardziej palących problemów współczesnego świata. Przez cały XX wiek zjawisko to znajdowało się w centrum debat społecznych, ekonomicznych i politycznych. Wynika to z różnorodnych, dalekosiężnych skutków bezrobocia, odczuwalnych zarówno przez osoby bezrobotne, jak i przez całe społeczeństwa (Orłowski, 1998). Polityka gospodarcza dąży do oceny skutków problemu bezrobocia i tworzenia programów zmierzających do jego redukcji, co także potwierdza wagę tego problemu. Realizowana po II wojnie światowej polityka gospodarcza, preferująca przemysł, w tym zwłaszcza przemysł ciężki, doprowadziła do istotnych zmian w strukturze społecznogospodarczej kraju. W rezultacie proces industrializacji przyczynił się do istotnych zmian w strukturze zawodowej ludności. Istotą tych zmian był przede wszystkim odpływ ludności pracującej w rolnictwie do pozarolniczych działów gospodarki, w tym zwłaszcza do przemysłu i budownictwa (Wieloński, 1993). Program liberalizacji i stabilizacji gospodarki, stanowiący ważny element transformacji systemowej w Polsce, zapoczątkował zasadnicze zmiany na rynku pracy. Jednym z negatywnych skutków początkowej fazy tych przeobrażeń było zjawisko rosnącego bezrobocia. O ile jeszcze w końcu lat osiemdziesiątych charakterystyczną cechą polskiego rynku pracy było występowanie niedoborów siły roboczej, to począwszy od roku 1990 pojawiły się trudności ze znalezieniem miejsca pracy oraz poważne nadwyżki siły roboczej. Brak zatrudnienia nie zagraża już jedynie grupom marginalnym, ale również, w coraz większym stopniu, pracownikom o wysokich kwalifikacjach zawodowych (naukowcom, nauczycielom, kadrze administracji publicznej). W rezultacie klasa średnia utraciła pewność zatrudnienia, a wraz z tym pozycję społeczną i poczucie bezpieczeństwa społecznego. Ludzie, którzy nie maja pracy czują się bezużyteczni, odrzuceni przez społeczeństwo. Utrata pracy jest dla wielu osób prawdziwą tragedią życiową. Prawie połowa bezrobotnych uważa ten stan za prawdziwą katastrofę, a najgorsze jest to, iż niewiele z nich widzi szansę na poprawę tego stanu rzeczy, wyrażając jednocześnie obawę o przyszłość swoją i swoich rodzin. Przedłużanie się takiego stanu może doprowadzić do różnych chorób zwłaszcza na tle nerwowym. Problem bezrobocia może dotknąć każdego z nas, zatem należy traktować go jako problem globalny, a nie tylko jednostkowy. Przedmiotem niniejszej pracy jest zjawisko bezrobocia w Polsce w latach 1990 – 2005.

6

Zainteresowanie tematem wynika z kilku istotnych powodów.

Najważniejszym z nich

są dotkliwe skutki społeczne, ekonomiczne i polityczne, jakie niesie za sobą analizowany problem. Celem niniejszej pracy jest prezentacja najistotniejszych zagadnień związanych ze zjawiskiem bezrobocia. Istotnym elementem jest również przedstawienie zmian w poziomie bezrobocia oraz jego przestrzennym zróżnicowaniu. Podjęto także próbę znalezienia odpowiedzi na następujące pytania: 

jak zmieniała się dynamika rozpatrywanego zjawiska w latach 1990 – 2005,



jak duże są różnice w stopie bezrobocia w skali województw oraz jakich grup społecznych przede wszystkim dotyczą,



jaki jest kierunek zmian w tych różnicach w warunkach szybkiego wzrostu gospodarczego,



jakie są przyczyny zjawiska bezrobocia, oraz w jaki sposób można im zapobiegać. Praca składa się z trzech rozdziałów. Rozdział pierwszy ma charakter teoretyczny i ma

na celu rozeznanie w temacie pracy oraz przedstawienie bezrobocia jako zjawiska społecznego. Omówiono w nim m.in. przyczyny, które złożyły się na pojawienie bezrobocia oraz skutki jakie za sobą niesie. Zasadniczą część pracy stanowi rozdział drugi, w którym przedstawiono wielkość oraz dynamikę bezrobocia w Polsce w analizowanym okresie oraz jego zróżnicowanie przestrzenne według województw. Dokonano również charakterystyki struktury bezrobocia ze względu na : płeć, wiek, poziom wykształcenia, czas pozostawania bez pracy oraz staż pracy. Formy łagodzenia skutków bezrobocia oraz sposoby jego przeciwdziałania scharakteryzowano w rozdziale trzecim. Podstawową metodą badawczą przy powstawaniu niniejszej pracy było studium literaturowe. Korzystano z wyszczególnionych źródeł, dokumentów i literatury zamieszczonych w spisie bibliograficznym. Pierwszy oraz trzeci rozdział pracy powstał wyłącznie w oparciu o bogatą literaturę natomiast w rozdziale drugim wykorzystano również cenne informacje, których dostarczyły dane dotyczące rynku pracy gromadzone systematycznie przez GUS od 1992 roku w ramach Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL).

7

Dla zainteresowanych pracami dyplomowymi polecamy następujące serwisy: prace dyplomowe z pedagogiki – wiele interesujących prac licencjackich i magisterskich z pedagogiki, prace dyplomowe z filozofii – zbiór artykułów, esejów i tekstów źródłowych, prace dyplomowe z politologii – aktualne i historyczne prace dyplomowe.

8

ROZDZIAŁ I TEORETYCZNE PODSTAWY BEZROBOCIA Bezrobocie ze względu na swoje rozmiary stało się jest jednym z najpoważniejszych i największych problemów gospodarczych naszego kraju. Stwarza bowiem szereg problemów natury społecznej, m.in. poszerza rozmiary ubóstwa i stwarza poczucie degradacji społecznej.

1.1. Definicja bezrobocia

Wskazanie precyzyjnej i równocześnie powszechnie akceptowanej definicji bezrobocia jest bardzo trudne. Wynika to z wieloaspektowego charakteru rozpatrywanego zjawiska. Jego złożoność sprawia również, że inne kryteria wyznaczające treść definicji bezrobocia interesują ekonomistę, prawnika, polityka społecznego, a inne- socjologa, psychologa czy politologa. W literaturze funkcjonuje wiele definicji bezrobocia. W niniejszej pracy zostanie przytoczone kilka z nich. Zdaniem D. Kotlorz (1995) bezrobocie jest określonym stanem rynku pracy, w którym podaż realnych zasobów siły roboczej przewyższa popyt na nie. Oznacza to, że pewna grupa ludzi zdolnych do pracy, poszukujących jej i akceptujących istniejący poziom wynagrodzenia nie znajduje zatrudnienia. Zbliżone stanowisko reprezentuje M. Olędzki (1974). Wg A. Rajkiewicza (1974) bezrobocie to zjawisko, które polega na tym, że większa lub mniejsza liczba osób zdolnych do pracy i poszukujących jej nie znajduje zatrudnienia. Autor ten uważa także, że bezrobocie ma charakter przymusowy, a nie dobrowolny. W inny sposób zjawisko bezrobocia interpretuje I. Reszke (1995). Definiuje bezrobocie w dwojaki sposób: 

jako ogólną liczbę osób zarejestrowanych w instytucjach powołanych do obsługi bezrobotnych;



jako oszacowaną na podstawie badań sondażowych liczbę osób, które w tygodniu poprzedzającym badanie nie były zatrudnione, aktywnie poszukiwały pracy i były gotowe ją podjąć w tygodniu, w którym przeprowadzono badanie.

9

Pierwsza definicja bardzo często jest poddawana krytyce. Wielu bezrobotnych nie rejestruje się, ponieważ nie są uprawnieni do korzyści, jakie daje rejestracja (np. do zasiłków), zaś część zarejestrowanych jest nielegalnie zatrudniona w tzw. „szarej strefie”. Nieco inaczej rozpatrywane zjawisko interpretuje W. Ratyński (2003). Wg niego bezrobocie jest formą czasowej, przymusowej dezaktywizacji zawodowej, której istnienie wyklucza stan pełnego zatrudnienia. Zatrudnienie to gwarantuje każdej osobie zdolnej do pracy i chcącej pracować, że w stosunkowo krótkim czasie znajdzie odpowiednią pracę, zgodną z posiadanymi predyspozycjami i kwalifikacjami, a nie jakiekolwiek zatrudnienie zapewniające środki do życia.

1.2. Bezrobocie z perspektywy różnych dyscyplin naukowych

Bezrobocie od dawna znajduje się w centrum zainteresowania

wielu dyscyplin

naukowych, a w szczególności ekonomii, psychologii, socjologii, prawa, politologii, polityki społecznej oraz geografii. Każda z nich rozpatruje bezrobocie ze specyficznego punktu widzenia oraz zajmuje się określonym aspektem zjawiska. Poszczególne dyscypliny przyjmują różne kryteria kwalifikacji jednostek jako bezrobotnych oraz stosują właściwe dla nich metody badawcze (Szyłko - Skoczny, 2004). Przedmiotem badań ekonomii jest głównie niewykorzystanie potencjału ludzkiej pracy jako czynnika produkcji, zmniejszenie wpływów do budżetu państwa, ograniczenie siły nabywczej ludności oraz wzrost wydatków na świadczenia społeczne. Niezatrudniona siła robocza oraz nieprzepracowany przez nią czas pracy traktowany jest jako strata absolutna, która nie będzie zwrócona społeczeństwu (Kwiatkowski, 2002). Przedmiotem badań psychologii są skutki bezrobocia w sferze psychicznej - stres, depresje, choroby psychiczne, a także problemy z zaburzeniami tożsamości u bezrobotnych. Psychologia dąży do poznania psychologicznych prawidłowości rządzących zachowaniem się ludzi w sytuacji utraty pracy (Bańka, Derbis, 1995). Socjologia zajmuje się przede wszystkim badaniem konsekwencji bezrobocia dla grup społecznych. Analizuje także reakcje bezrobotnych na pozbawienie pracy, sytuację rodzin

10

bezrobotnych i zmiany w ich położeniu, a także postawy społeczeństwa wobec zjawiska bezrobocia oraz wobec bezrobotnych (Reszke, 1995). Przedmiotem poznania nauk prawnych są jurydyczne aspekty gwarancji pracy i statusu bezrobotnego oraz procedury dochodzenia świadczeń społecznych (Florek, 2003). Jeśli chodzi o politologię to podchodzi ona do problemu bezrobocia z punktu widzenia zagrożeń, jakie może ono stwarzać dla mechanizmu sprawowania władzy i dla spokoju wewnętrznego państwa. Polityka społeczna zajmuje się badaniami nad skutkami społecznymi bezrobocia, a także nad rolą państwa i innych podmiotów w społecznej sferze walki z bezrobociem. Chodzi tutaj głownie o minimalizowanie jego negatywnych skutków społecznych oraz skracanie czasu pozostawania bez pracy (Szubert, 1997). Przedmiotem

badań

nauk

geograficznych

są

głównie

przestrzenne

aspekty

rozpatrywanego zjawiska.

1.3. Bezrobocie w rozumieniu prawa

O tym, które osoby uznawane są za bezrobotne mówi ustawa, która jednoznacznie określa warunki jakie musi spełniać osoba uznana za bezrobotną. USTAWA z dnia 20 kwietnia 2004 r. (Dz. U. 2004 nr 99 poz. 1001) o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy definiuje bezrobotnego jako osobę:



nie zatrudnioną i nie wykonującą innej pracy zarobkowej,



zdolną i gotową do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującego w danym zawodzie lub służbie (z zastrzeżeniem punktu g),



nie uczącą się w szkole w systemie dziennym,



zarejestrowaną we właściwym dla miejsca zameldowania (stałego lub czasowego) powiatowym urzędzie pracy.

Uzyskanie statusu i uprawnień osoby bezrobotnej wymaga spełnienia szeregu warunków. Istotne jest to, aby ubiegająca się o rejestrację osoba:

11

a) ukończyła 18 lat, z wyjątkiem młodocianym absolwentów, b) kobieta nie ukończyła 60 lat, a mężczyzna 65 lat, c) nie była właścicielem lub posiadaczem (samoistnym lub zależnym) nieruchomości rolnej w rozumieniu przepisów Kodeksu Cywilnego, o powierzchni użytków rolnych przekraczającej 2 ha przeliczeniowe, lub nie podlegała ubezpieczeniu emerytalnorentowemu z tytułu stałej pracy jako współmałżonek lub domownik w gospodarstwie rolnym o powierzchni użytków rolnych przekraczającej 2 ha przeliczeniowe, d) nie nabyła prawa do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej albo po ustaniu zatrudnienia, innej pracy zarobkowej, zaprzestaniu prowadzenia

pozarolniczej

przedemerytalnego,

działalności,

świadczenia

nie

rehabilitacyjnego,

pobierała zasiłku

świadczenia chorobowego,

macierzyńskiego lub wychowawczego, e) nie była właścicielem lub posiadaczem (samoistnym lub zależnym) gospodarstwa stanowiącego dział specjalny produkcji rolnej w rozumieniu przepisów podatkowych, chyba że dochód z działów specjalnych produkcji rolnej, obliczony dla ustalenia podatku dochodowego od osób fizycznych, nie przekracza wysokości przeciętnego dochodu

z

pracy w

indywidualnych

gospodarstwach

rolnych

z

2,0

ha

przeliczeniowych, ustalonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, na podstawie przepisów o podatku rolnym, lub nie podlegała ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu z tytułu stałej pracy jako współmałżonek lub domownik w takim gospodarstwie, f) nie podjęła pozarolniczej działalności od dnia wskazanego w zgłoszeniu do ewidencji do dnia wyrejestrowania tej działalności albo nie podlega - na podstawie odrębnych przepisów - obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, z wyjątkiem ubezpieczenia społecznego rolników, lub zaopatrzenia emerytalnego, g) będąc osobą niepełnosprawną, legitymowała się stanem zdrowia pozwalającym na podjęcie zatrudnienia co najmniej w połowie wymiaru czasu pracy obowiązującego w danym zawodzie lub służbie, h) nie była tymczasowo aresztowaną lub nie odbywała kary pozbawienia wolności, i) nie uzyskiwała miesięcznie dochodu w wysokości przekraczającej połowę najniższego wynagrodzenia (z zastrzeżeniem lit. e),

12

j) nie pobierała, na podstawie przepisów o pomocy społecznej, zasiłku stałego, stałego wyrównawczego, gwarantowanego zasiłku okresowego lub renty socjalnej, k) nie pobiera, na podstawie przepisów o świadczeniach rodzinnych, świadczenia pielęgnacyjnego lub

dodatku

do zasiłku

rodzinnego z

...