Prawo Spadkowe wykłady PDF

Preview

Summary

Prawo spadkowe, wykład 1, 23-02-2018,Art. 922 definiuje pojęcie spadku, ale regulacja prawa spadkowego nie jest wyczerpująco usystematyzowana w księdze IV KC. Najważniejszym innym aktem jest ustawa prawo o notariacie, ustawa o podatku od spadków i darowizn. Ale do prawa spadkowego należą nie tylko p...

Description

Prawo spadkowe, wykład 1, 23-02-2018, Art. 922 definiuje pojęcie spadku, ale regulacja prawa spadkowego nie jest wyczerpująco usystematyzowana w księdze IV KC. Najważniejszym innym aktem jest ustawa prawo o notariacie, ustawa o podatku od spadków i darowizn. Ale do prawa spadkowego należą nie tylko przepisy prawa krajowego, ale również międzynarodowego – najważniejsze jest rozporządzenie unijne 650/2012, który stanowi regulację reguł kolizyjnych. Nie tylko przepisy z księgi IV, ale także przepisy wprowadzające kodeks cywilny zawierają przepisy dotyczące prawa spadkowego. Przepisy art. LI – LXIII [51 – 63] (przepisy wprowadzające mają rzymską numerację). Spadek otwiera się w chwili śmierci spadkodawcy. Bardzo często między otwarciem spadku a ostatecznym rozstrzygnięciem upływa dużo czasu, więc należy sięgać do różnych regulacji (nawet do 1946 roku – dekret o prawie spadkowym, a nawet wcześniej – ustawodawstwo zaborcze: BGB, ABGB, Kodeks Napoleona, prawo węgierskie). Prawo spadkowe ma wiele związków z prawem rodzinnym – nie tylko dlatego, że krąg najbliższych osób zmarłego ma pewne prawa dotyczące dziedziczenia (spadkobiercy ustawowi), ale także ochrona minimum dla najbliższej rodziny – do zachowku (zstępni, małżonek). Małżonek ma swoją połowę majątku oraz dziedziczy połowę z majątku małżonka. Bywają systemy, w których musimy wybrać, czy zastosujemy prawo spadkowe czy rodzinne. Art. LI – do spraw spadkowych stosuje się prawo obowiązujące w chwili śmierci spadkodawcy oraz art. LII – prawo obowiązujące w chwili złożenia oświadczeń. Czym jest prawo spadkowe? Jest to ogół norm prawnych regulujących przejście majątku osoby zmarłej na inne osoby. Można też powiedzieć, że prawo spadkowe to ogół przepisów regulujących przejście praw i obowiązków majątkowych na inne osoby; „wejście w sytuację majątkową zmarłego” – również stany i sytuacje w których uczestniczył zmarły i w które wchodzą jego następcy prawni. My mamy koncepcję romańską, która przewiduje sukcesję uniwersalną – wszystkie prawa i obowiązki zmarłego o charakterze majątkowym, cywilnoprawnym, przechodzą jednym aktem na określone osoby – od tej zasady mamy wyjątki, np. zapis windykacyjny – sukcesja singularna. W prawie spadkowym mamy szczególną terminologię – spadkodawca, spadkobierca, beneficjent spadkowy – podmiot korzyści jakie mogą być nabyte ze spadku przez różne osoby (pojęcie szersze niż spadkobierca). W prawie spadkowym mamy też szczególną regulacje: zdolność testowania – wymagana do sporządzenia testamentu, zdolność do bycia spadkobiercą. Zasada naczelna to ta, że spadkobranie odbywa się po zmarłej osobie fizycznej , a nie po osobie prawnej, chociaż mamy szczególną sytuację, kiedy spadkobiercą może być osoba prawna, która nie istnieje w chwili otwarcia spadku. Wyjątki:

1

1. nasciturus – dziecko poczęte, nienarodzone (art. 927) pod warunkiem, że urodzi się żywe, 2. fundacja, która została utworzona przez zmarłego w testamencie – osoba prawna, która nie istnieje, jest spadkobiercą, ale testator przeznacza majątek dla fundacji, którą tworzy w testamencie: musi być majątek oraz cel, dla którego fundacja jest utworzona. Cel przez organy fundacji może być zmieniony, wg orzeczenia SN z 2016 roku. Ta fundacja musi być zarejestrowana w czasie 2 lat (zgłoszenie wniosku) od dnia otwarcia spadku. W prawie rzymskim była możliwość powołania do dziedziczenia dziecka, które w chwili otwarcia spadku nie było poczęte (postumus). Są takie systemy prawne na świecie które dopuszczą taką możliwość. W naszym prawie jest to niedopuszczalny warunek, a testament zawierający go jest nieważny. Prawo spadkowe jest dziedziną prawa, które niechętnie poddaje się zmianom. Dziedziczenie w Polsce może odbywać się częściowo na podstawie ustawy, a częściowo na podstawie testamentu. Można natomiast odrzucić jedno dziedziczenie, a drugie przyjąć, ale nie można przyjąć części spadku. Obok przepisów z KC, mamy też Kodeks postępowania cywilnego – niektóre z postępowań spadkobierczych są wyszczególnione jako postępowania szczególne z KPC. Wiele spraw spadkowych toczy się przed sądem w trybie nieprocesowym, choć nie wszystkie – wtedy stosujemy albo przepisy ogólne albo konkretne szczególne. Sąd spadku – pojęcie, które określa sąd właściwy ze względu na to, gdzie zmarły miał miejsce ostatniego zamieszkania przed śmiercią (miejsce zwykłego pobytu spadkodawcy w chwili śmierci). Art. 922 – zawiera definicję spadku Art. 922. § 1. Prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów księgi niniejszej. § 2. Nie należą do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami. § 3. Do długów spadkowych należą także koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku, koszty postępowania spadkowego, obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek oraz obowiązek wykonania zapisów zwykłych i poleceń, jak również inne obowiązki przewidziane w przepisach księgi niniejszej. Ciężko więc odpowiedzieć na pytanie jakie są prawa i obowiązki majątkowe zmarłego. Czy można dokonywać wprost wykładni tego przepisu? Nie. Bo np. posiadanie czy ekspektatywa 2

również wchodzą w skład spadku – na podstawie orzeczeń. Aby coś nazwać ekspektatywą, prawo przy takiej sytuacji musi choć trochę to kształtować.

Prawo spadkowe, wykład 2, 02-03-2018 Czy w przypadku tego działu IV Kodeksu cywilnego mamy do czynienia ze szczególną kategorią prawa podmiotowego, która decyduje o tym, że ten dział został wyodrębniony? Sugerują to przepisy Konstytucji – art. 21 („RP chroni własność i prawo dziedziczenia), art. 64 (każdy ma … prawo dziedziczenia) – w jakim znaczeniu to pojęcie „prawo dziedziczenia” zostało użyte? Czy jest to szczególna kategoria prawa podmiotowego? Aby na podstawie KPC wszcząć powództwo o ustalenie trzeba mieć interes prawny. Kiedy mówimy, że interes prawny istnieje? Wtedy, kiedy treść rozstrzygnięcia sądu wpłynie na nasze prawa i obowiązki. Jeśli chodzi o przyszły spadek po sobie żyjącej, nie ma podstaw do tego, by z norm konstytucyjnych wyprowadzać jakiekolwiek prawo podmiotowe czy też ekspektatywę jego nabycia. Nawet jeżeli konkretna osoba zalicza się do kręgu spadkobierców ustawowych po danej osobie, to ma ona, co najwyżej, prawnie w żaden sposób nie zabezpieczoną szasnę na to, że do takiego dziedziczenia w przyszłości dojdzie. Odrębnej oceny wymaga sytuacja praw do spadku już otwartego. Spadkobiercy przysługują uprawnienia kształtujące, które się odnoszą do dziedziczenia spadku jako całości, a które nie przysługiwały spadkodawcy. Podstawowym uprawnieniem kształtującym jest uprawnienie do podjęcia decyzji, czy spadkobierca chce dziedziczyć spadek i w jaki sposób. Przepisy prawa spadkowego pozwalają spadkobiercy przyjąć spadek wprost albo z dobrodziejstwem inwentarza, albo spadek odrzucić. Nie chodzi tu o poszczególne elementy spadku, ale o jego całość. Drugi argument: konstrukcja przepisów regulujących ochronę dziedziczenia. Art. 1029 – mamy całkowicie niezależny reżim ochrony. Spadkobierca może żądać działu spadku jako całości. Może rozporządzać prawami do spadku jako do całości albo udziałami w spadku jako takim, a nie poszczególnymi elementami spadku. Spadek jest więc szczególnym rodzajem prawa podmiotowego, w skład którego wchodzą różne uprawnienia. Niemniej jednak taka konstrukcja dotyczy tylko spadku już otwartego.

Pojęcie spadku. Zostało uregulowane w KC, choć nie mamy tutaj do czynienia z definicją legalną w ścisłym tego słowa znaczeniu, a raczej określeniem jakie elementy w skład spadku wchodzą i czym się powinny charakteryzować, żeby mogły być w jego skład zaliczone.

3

W skład spadku wchodzą nie tylko aktywa, ale i pasywa, obowiązki. Zarówno prawa jak i obowiązki, aby były w spadku, muszą spełniać cztery kryteria: 1. muszą posiadać cywilnoprawny charakter, 2. muszą mieć charakter majątkowy, 3. nie mogą być ściśle związane z osobą zmarłego, 4. nie mogą być objęte szczególnym reżimem następstwa prawnego. Ad. 1 – W skład spadku wchodzą tylko takie prawa i obowiązki, które pochodzą ze stosunków prawnych opartych na prywatnoprawnej metodzie regulacji. To stwierdzenie „cywilnoprawny” charakter jest określeniem zawężającym, raczej powinniśmy używać sformułowania „prywatnoprawnych” – nie tylko KC, ale również inne akty. Przykładem takich praw i obowiązków są obowiązki regulowane przepisami prawa pracy. Prawo podatkowe, stosunki ubezpieczeń społecznych – nie mamy tu do czynienia z dziedziczeniem, choć mamy podobną regulację, ale wynika z przepisów prawa publicznego. Ad. 2 – Przedmiotem dziedziczenia mogą być tylko i wyłącznie prawa i obowiązki o charakterze majątkowym, a więc te które służą realizacji interesu majątkowego osoby uprawnionej. Prawa niemajątkowe albo w ogóle nie są objęte następstwem prawnym po zmarłej osobie fizycznej, albo to następstwo prawne jest regulowane w sposób szczególny. W związku z tym nie będą podlegały dziedziczeniu np. osobiste prawa służące ochronie dóbr osobistych (chociaż już roszczenia wynikające z realizacji takich praw – o ile mają charakter majątkowy – będą wchodziły w skład spadku), prawa rodzinne, prawa niemajątkowe na dobrach niematerialnych, np. osobiste prawa autorskie, prawa organizacyjne (jeśli nie są skorelowane z majątkowymi). Ad. 3 – Nie będą należały do spadku takie prawa i obowiązki, które albo służą realizacji wyłącznie interesu spadkodawcy albo obciążają go ze względu na jego specyficzną sytuację. Na podstawie tego kryterium ze spadku wyłączymy: służebności osobiste, użytkowanie przez osoby fizyczne, chyba że stanowi element konstrukcji time-sharingu, zobowiązania, które zostały oparte na konstrukcji szczególnego zaufania albo wymogu posiadania szczególnych kwalifikacji, np. umowa o dzieło, zlecenie. Dziedziczeniu nie polega zespół praw i obowiązków składających się na udział wspólnika w spółce cywilnej – art. 872 KC. Nie polegają dziedziczeniu prawa z umowy użyczenia. Ścisły związek z osobą spadkodawcy mają też prawa do renty – zarówno z tytułu uszkodzenia ciała i rozstroju zdrowia, a jak i renty o charakterze umownym. Jeśli jednak renta nie została wypłacona, to roszczenie wchodzi w skład spadku. Nie wchodzi prawo do dożywocia wynikające z zawartej umowy, tylko ewentualnie niezrealizowane roszczenia. Co do zasady nie podlega dziedziczeniu prawo do zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę. Natomiast pod pewnymi warunkami mogą w skład spadku wejść roszczenia o zadośćuczynienie wyprowadzane z takiego prawa – art. 445. Może być tak, że ścisły związek praw czy obowiązków z osobą spadkodawcy wynika z treści konkretnej czynności prawnej. Jeżeli strony w taki sposób to uregulowały, to tutaj

4

również nie będzie dochodziło do dziedziczenia. W skład spadku nie wchodzi prawo do pozostawania strony w dotychczasowym stosunku pracy, prawa i obowiązki alimentacyjne, w zakresie praw które nie stały się wymagalne za życia spadkodawcy, prawo do uczestniczenia w spółce osobowej, chyba że umowa spółki stanowi inaczej, nie podlega prawo do członkostwa w spółdzielni. Ad. 4 – Przykład: najem lokalu mieszkalnego – art. 691 KC. Spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu. To prawo jako takie wygasa z chwilą śmierci, natomiast może być ustanowione na nowo na rzecz następców prawnych osoby uprawnionej, o ile zostaną wskazane w trybie i w terminie określonym przepisami prawa spółdzielczego. W skład spadku wchodzi wkład mieszkaniowy w spółdzielni, który jest z takim prawem związany (ze spółdzielczym lokatorskim prawem do lokalu). Inne szczególne reżimy: przepisy KPK – prawo do odszkodowania za niesłuszne skazanie lub aresztowanie – art. 556. Ten artykuł wyłącza dziedziczenie wynikających stąd uprawnień. Czasem ten szczególny reżim jest zostawiony woli przyszłego spadkodawcy, np. prawo bankowe – dyspozycja wkładem na wypadek śmierci – art. 56 Prawa bankowego. Ten wkład nie wchodzi w skład spadku. Podobnie jest w ustawie o OFE – tam również taka osoba może zadecydować, że po jej śmierci środki zgromadzone w funduszu mają być wypłacone imiennie wskazanym w dyspozycji osobom. Dopiero gdy takich osób brak, te środki wchodzą w skład spadku na zasadach ogólnych dziedziczenia. Problem kolizyjno-prawny: może być tak, że systemem właściwym dla dziedziczenia będzie prawo innego państwa, a w skład spadku będą wchodziły elementy podlegające innemu systemowi prawnemu, np. rzeczy które są położone na obszarze innych państw, zobowiązania które podlegają ze względu na wykonanie tego prawa innym systemom prawnym, majątkowe prawa małżeńskie – w związku z tym może dojść do sytuacji, w której te systemy prawne będą miały przeciwstawne rozwiązania. Pierwszeństwo zawsze ma ten system prawny, któremu podlega dane prawo lub rzecz. Dziedziczność uprawnień kształtujących – czy podlegają dziedziczeniu obowiązki wynikające ze złożenia oferty, prawo do przyjęcia oferty, jak z dziedzicznością uprawnień do odstąpienia od umowy, uchylenia się skutków prawnych ze względu na wadę oświadczenia woli? Przyjmuje się, że tego rodzaju uprawnienia również do spadku należą. Czy w odniesieniu do posiadania możemy mówić o dziedziczeniu? Obecnie uważa się, że tak. W skład spadku wchodzi również ekspektatywa nabycia prawa podmiotowego. Jeżeli jest tylko ekspektatywą na tyle ukształtowaną, że wiąże się z nią ochrona prawna, to jeżeli chodzi o prawa o charakterze majątkowym to jest dziedziczna. Czy w skład spadku po zmarłym wchodzi odpowiedzialność za zobowiązania spółki z o.o., w której zmarły był członkiem zarządu, ewentualnie jakie przesłanki musiałyby być spełnione, żeby takie dziedziczenie mogło nastąpić? Odpowiedzialność takiego członka przechodzi na

5

jego spadkobierców. Jaki może się tutaj pojawiać problem? Trudności w ustaleniu czy przesłanki takiej odpowiedzialności są spełnione czy nie. Może okazać się, że na chwile otwarcia spadku, a nawet w czasie przewidzianym dla złożenia oświadczenia o ewentualnym odrzuceniu spadku, nie wystąpią jeszcze przesłanki, które będą warunkowały tego rodzaju odpowiedzialność. Może się okazać, że w dacie otwarcia spadku jakieś zobowiązanie spółki z o.o. już istniało i było wymagalne, ale nie doszło do wytoczenia powództwa jeszcze. Tacy spadkobiercy, nawet przy zachowaniu maksymalnej staranności, mogą nie wiedzieć co wchodzi w skład spadku. Ta uchwała SN więc spotkała się z krytyką. Stwierdzono, że w skład spadku mogą wchodzić tylko zobowiązania do zaspokojenia tego rodzaju, skonkretyzowanych na dzień otwarcia spadku, roszczeń. Sprawa dziedziczności przysługującego pracownikom prawa do nieodpłatnego nabycia akcji spółki, w której był zatrudniony albo do skorzystania z bonifikaty w zakresie nabycia takich akcji. SN: takie uprawnienie wchodzi w skład spadku. SN zastanawiał się też, czy podlega dziedziczeniu roszczenie członka spółdzielni mieszkaniowej o przekształcenie jego spółdzielczego prawa do własności lokalu w prawo własnościowe. Jeśli w dacie otwarcia spadku istniało roszczenie, to wtedy wchodzi w skład spadku.

Prawo spadkowe, wykład 3, 09-03-2018 r. Charakterystyka dziedziczenia. Stanowi ono postać pochodnego nabycia praw. Mamy tu do czynienia z sytuacją, w której co do zasady spadkobiercy nabywają prawa i obowiązki wchodzące w skład spadku po spadkodawcy. Istnieje tu więc następstwo prawne między spadkodawcą a spadkobiercą. Ono nie tylko jest akcentowane w obrębie księgi IV KC. Przykładem takiej regulacji, która odwołuje się do tego charakteru następstwa prawnego, jest regulacja dotycząca pierwotnego sposobu nabycia własności, czyli zasiedzenia – art. 176 §2 pozwala doliczyć przy zasiedzeniu, do czasu posiadania, czas posiadania poprzednika, jeżeli zachodzi tu spadkobranie. Nabycie praw lub obowiązków, które wcześniej nie były związane z osobą spadkodawcy – czy pojawiają się takie przypadki? Występuje taka kategoria długów spadkowych, które pojawiają się w następstwie otwarcia spadku – art. 922 §3 Do długów spadkowych należą także koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku, koszty postępowania spadkowego, obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek oraz obowiązek wykonania zapisów zwykłych i poleceń, jak również inne obowiązki przewidziane w przepisach księgi niniejszej.  spadkodawca nie był wcześniej podmiotem. Nabycie pochodne praw podmiotowych może następować w dwóch postaciach:

6



charakter sukcesji singularnej – rozpatrujemy następstwo prawne w odniesieniu do jednego konkretnego prawa podmiotowego i tylko do niego odnosimy przesłanki jego nabycia. Czy w prawie spadkowym spotykamy się z taką sytuacją? Należą one do wyjątków, ale są, np. zapisy w testamencie.



charakter sukcesji uniwersalnej – jej przejawem jest dziedziczenie jako takie. Dlatego rozpatrujemy tutaj przejście ogółu praw i obowiązków majątkowych zmarłego tworzących spadek jako pewnej całości, w kontekście jednego zdarzenia prawnego którym jest śmierć spadkodawcy oraz jednego z tytułów powołania do spadku jakim jest testament albo ustawa. Dlatego też w przypadku dziedziczenia nie zachodzi konieczność dopełnienia w odniesieniu do poszczególnych praw i obowiązków wchodzących w skład spadku takich przesłanek, które w normalnym toku rzeczy musiałby zostać spełnione do przeniesienia praw lub obowiązków, gdybyśmy nimi rozporządzali z osobna. o Indos – prawo wekslowe – przeniesienie prawa przez złożenie podpisu w odpowiednim miejscu; czy w sytuacji, w której w skład spadku wchodzi po zmarłym weksel musimy mieć indos, żeby nabyć prawa z weksla? Nie. Bo nie rozpatrujemy tego odrębnie, tylko w ramach całej masy spadkowej.

Prawo prywatne międzynarodowe – kolizyjne normy: prawo właściwe dla dziedziczenia jest ustalane co do zasady dla spadku jako całości, a nie wyznaczamy odrębnego statutu prawnego dla poszczególnych praw i obowiązków. Nie wszędzie ta zasada jest stosowna w pełnej rozciągłości, bo mamy szereg systemów prawnych w których odrębnie wyznacza się prawo właściwe dla dziedziczenia nieruchomości a odrębnie dla pozostałych składników majątku, traktowanych łącznie. Nie mniej jednak, mamy tu do czynienia z wydzieleniem kolizyjno-prawnym tylko niektórych praw, więc ogólnie sukcesja uniwersalna. Mówiąc o dziedziczeniu mówimy o tytule powołania do spadku. W zależności od systemu prawnego tytuły powołania do spadku mogą przedstawiać się różnie. W naszym prawie spadkowym te tytuły są dwa: 1. testament – jedyna czynność prawna, stanowiąca źródło powołania do spadku po zmarłej osobie fizycznej. Nie ma w naszym systemie prawnym żadnych innych tytułów powołania, jak np. z prawa niemieckiego umowa dziedziczenia. 2. ustawa. Który z tych tytułów ma pierwszeństwo? Mimo, że dziedziczenie ustawowe jest uregulowane jako pierwsze w księdze IV, to tak naprawdę mamy z nim do czynienia w dalszej kolejności w przypadku braku przesłanek dziedziczenia testamentowego. Stanowi o tym art. 926 KC § 2. Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą. – ustawodawca posługuje się konkretnymi określeniami. Nie mamy mowy o braku testamentu, tylko niepowołaniu spadkobiercy, bo testament nie zawsze musi 7

obejmować powołanie do spadku. Rozrządzenia testamentowe mogą sprowadzać się do innego rodzaju dyspozycji, np. zapisy, polecenia. Dlatego może zdarzyć się tak, że będziemy mieli do czynienia z dziedziczeniem ustawowym mimo istnienia testamentu, jeśli nie będzie on obejmował powołania do spadku. KC dopuszcza też sytuację, w której dziedziczenie co do części spadku odbywa się na podstawie testamentu, a co do części – na podstawie ustawy. Możliwy jest zbieg różnych tytułów powołania do spadku. Nie chodzi tutaj o odrębny tytuł w odniesieniu do poszczególnych składników należących do spadku, lecz za określenie „część spadku” rozumiemy jego udział, część ułamkową. Kiedy możemy mieć do czynienia z taką sytuacją? Art. 926 § 3. Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, dziedziczenie ustawowe co do części spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał do tej części spadkobiercy albo gdy którakolwiek z kilku osób, które powołał do całości ...