Prawo Spadkowe w starożytnym Rzymie PDF

Preview

Summary

Opracowanie dotyczące prawa spadkowego w starożytnym Rzymie...

Description

PRAWO SPADKOWE OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA

1. Pojęcie prawa spadkowego i dziedziczenie. W prawie rzymskim wraz ze śmiercią osoby jej uprawnienia wynikające z prawa rodzinnego wygasały (władza ojcowska, kuratela, opieka, władza męża nad żoną). Natomiast prawa majątkowe podlegały dziedziczeniu. o

W Instytucjach Gajusa i Justyniana materiał dotyczący spadków, został umieszczony w dziale prawa, który dotyczy rzeczy – w księdze II i III.

o

Gajus zaliczył spadek (hereditas) do rzeczy niematerialnych (res incorporales), bo samo dziedziczenie jest niematerialne.

 Na spadkobiercę zwanego także dziedzicem (heres) przechodziły w zasadzie wszystkie prawa i obowiązki po zmarłym. Dziedziczyć można było rzeczy materialne, ale również prawa majątkowe, np. wierzytelności, służebności gruntowe, prawo wieczystej dzierżawy (emfiteuza) oraz długi zmarłego (np. z pożyczki). Na dziedzica nie przechodziły jedynie uprawnienia czysto osobiste spadkodawcy, takie jak służebności osobiste (usus, ususfructus, habitatio), zobowiązania zapłacenia kary z tytułu dokonanego deliktu oraz wierzytelności dokonane z niektórych deliktów.  Wszystkie prawa i obowiązki przechodziły na spadkobiercę na podstawie jednej czynności prawnej (jednego aktu nabycia), stąd dziedziczenie stanowi przykład sukcesji uniwersalnej (successio universalis). Spadkodawca stawał się kontynuatorem zmarłego, a dziedziczony majątek zlewał się ipso iure (z mocy prawa) z jego własnym majątkiem.  Przejście praw i obowiązków osoby zmarłej na inne osoby mogło mieć także postać zapisu, czyli określonego przysporzenia majątkowego kosztem spadku. Zapis był jednym z przykładów nabycia szczegółowego (successio singularis)

PRZEJŚCIE PRAW I OBOWIĄZKÓW OSOBY ZMARŁEJ NA INNE OSOBY

dziedziczenie (successio universalis)

zapis (successio singularis)

legat

fideikomis

 Spadkobiercą mogła stać się tylko osoba powołana do spadku. Powołanie to (delatio hereditas) następowało: 

na podstawie testamentu - dziedziczenie testamentowe (successio ex testamento, zwane także secundum tabulas)



w przypadku braku ważnego testamentu lub utracenia przez niego mocy wiążącej- na mocy prawaustawy - dziedziczenie beztestamentowe/ustawowe (successio ab intestato)

 W pewnych przypadkach pozostawiony przez spadkodawcę testament mógł być unieważniony (całkowicie lub częściowo) celem ochrony interesów niektórych członków rodziny zmarłego. W takich sytuacjach następowało dziedziczenie przeciwtestamentowe, tj. wbrew testamentowi spadkodawcy (successio contra tabulas).

 W prawie rzymskim dziedziczenie testamentowe miało pierwszeństwo przed dziedziczeniem beztestamentowym, przy czym te dwa porządki wykluczały się wzajemnie, co wyrażała zasada: „Nikt nie może pozostawić dziedziców częściowo testamentowych, częściowo ustawowych”.  Jeśli testator powołał dziedzica do połowy majątku, druga połowa i tak przechodziła na niego, a nie na dziedzica ustawowego. Od tej zasady istniały wyjątki m.in. przy dziedziczeniu przeciwtestamentowym, a także przy testamencie żołnierskim.

2. Powołanie do dziedziczenia

Powołanie do spadku (delatio hereditas) dawało osobie powołanej prawną możność jego nabycia. Z tego punktu widzenia w prawie rzymskim wyróżniano dwie kategorie spadkobierców: a. dziedziców domowych i koniecznych (heredes domestici et necessarii) - osoby pozostające pod władzą spadkodawcy jako zwierzchnika familijnego Z chwilą śmierci dziedzica osoby te nabywały spadek z mocy samego prawa (ipso iure) na podstawie powołania, nawet wbrew swojej woli- nie mogli oni spadku odrzucić. Z tego powodu nazywano ich dziedzicami koniecznymi (heredes necessarii). b. dziedziców postronnych, obcych, zewnętrznych (heredes extranei) Dziedzice postronni mieli możliwość wyboru tego, czy przyjmują spadek czy go odrzucają. Spadek nabywali na podstawie oświadczenia woli objęcia spadku, czyli w drodze tzw. aditio hereditatis.

HEREDES DOMESTIC ET NECESSARII DELATIO HEREDITAS (powołanie do dziedziczenia)

ACQUISITIO HEREDITATIS (nabycie spadku)

HEREDES EXTRANEI ET VOLUNTARII DELATIO HEREDITAS (powołanie do dziedziczenia)

ADITIO HEREDITATIS (oświadczenie woli przyjęcia spadku)

ACQUISITIO HEREDITATIS (nabycie spadku)

3. Hereditas i bonorum possesio

dziedziczenie, spadek – hereditas dziedzic – heres

Aż do czasów Justyniana funkcjonowały dwa różne systemy spadkowe: 

dziedziczenie według ius civile



dziedziczenie według ius honorarium

 Już w prawie przedklasycznym, oprócz dziedziczenia według ius civile, zaczęło funkcjonować dziedziczenie według prawa pretorskiego, które było nazywane bonorum possessio (dosłownie: posiadanie majątku). Stanowiło ono przyznanie przez pretora, na prośbę osób zainteresowanych, posiadania rzeczy spadkowych. Dziedzica prawa pretorskiego nazywano bonorum possessor. Był on traktowany przez pretora jak dziedzic (loco heredis) i otrzymywał od niego ochronę prawną.

 Historycznie najwcześniej bonorum possessio stanowiła akt prawny udzielany przez pretora dziedzicowi prawa cywilnego, na mocy którego mógł on objąć posiadanie spadku.

 Udzielenie przez pretora bonorum possessio rozstrzygało kto w ewentualnym procesie o spadek zajmie pozycję pozwanego. W tym wypadku bonorum possesio była przejawem wspomagania przez pretora prawa cywilnego – adiuvandi iuris civilis gratia.

 W niektórych sytuacjach bonorum possessio służyła do tego, żeby zmodyfikować istniejące dziedziczenie prawa cywilnego. Według ius civile, jeśli raz powołano do spadku dziedziców ustawowych, a ci spadku nie przyjęli, nie oferowano go innym spadkobiercom, lecz stawał się on spadkiem wakującym ( bonum vacans). Aby temu zapobiec, pretor wprowadzał w posiadanie majątku osoby, które mogły być dziedzicami z prawa cywilnego, ale nie zostały powołane do dziedziczenia (ponieważ np. wcześniej został powołany dziedzic bliższy, który spadku nie przyjął).

 W takiej sytuacji bonorum possessio była przejawem uzupełniania prawa cywilnego – supplendi iuris civilis gratia.

 Wraz z upływem czasu magistratus mógł wprowadzić w majątek spadkowy osoby spoza grupy dziedziców cywilnych, np. emancypowanego syna.  W tym wypadku bonorum possessio była przejawem korygowania prawa cywilnego – corrigendi iuris civilis gratia.

 „Posiadanie majątku” spadkowego mogło być:



bonorum possesssio cum re (ostateczne) Następowała wówczas, gdy dziedzic prawa pretorskiego w rzeczywistości otrzymał spadek, tzn. jeśli jego uprawnienie do spadku było silniejsze od uprawnienia do spadku dziedzica prawa cywilnego.



bonorum possessio sine re (prowizoryczne, tymczasowe) Następowała wówczas, gdy bonorum possessor musiał ustąpić i wydać spadek lepiej uprawnionemu dziedzicowi prawa cywilnego.  Dwoistość dziedziczenia istniała w prawie klasycznym. W prawie poklasycznym różnice między dziedziczeniem według prawa cywilnego i prawa pretorskiego zacierały się.

DZIEDZICZENIE TESTAMENTOWE (ex testamento) 1. Pojęcie testamentu

Testament (testamentum) był jednostronnym oświadczeniem ostatniej woli na wypadek śmierci, zawierającym ustanowienie dziedzica. Niepotrzebna była do tego zgoda dziedzica.

o

Jako czynność prawna na wypadek śmierci (mortis causa) testament – sporządzony za życia testatora – wywierał skutki prawne dopiero po jego śmierci.

o

Jako oświadczenie ostatniej woli (ultima voluntas) był odwoływalny aż do śmierci.

o

Nie można było ustanawiać dziedzica do poszczególnych części spadku – tylko dla całego spadku.

2. Rodzaje testamentów

I. STAROŻYTNE FORMY TESTAMENTU – według ius civile Najdawniejsze formy testamentu stanowiły testamenty publiczne i ustne:



Testamentum calatis comitiis (dosłownie: testament przed zgromadzeniem [kurialnym] zwołanym) Było to oświadczenie ostatniej woli, ustanawiające dziedzica, złożone publicznie przed zgromadzeniem kurialnym (comitia curiata) zwoływanym, jak utrzymuje Gajus, dwa razy do roku przez najwyższego kapłana (pontifex maximus).



Testamentum in procinctu (testament przed oddziałem w szyku bojowym- łac. in procinctu oznacza „pod bronią”, „w gotowości do boju”) Ta forma testamentu była dostępna tylko dla żołnierzy w czasie wojny. Odbywała się przez ustne oświadczenie ostatniej woli danego żołnierza przed gotowym do boju oddziałem.

 Obie te publiczne formy testamentu wyszły z użycia przed końcem republiki, ponieważ możliwość ich zastosowania była ograniczona. Testament calatis comitiis mógł być ustanawiany tylko w pewnych terminach (dwa razy do roku), a testament in procinctu tylko przez żołnierzy (nie był dostępny nawet dla mężczyzn w wieku starczym, którzy nie mogli pełnić już służby w wojsku).



Testamentum per aes et libram – testament mancypacyjny W prawie przedklasycznym rozwinęła się nowa forma testamentu prywatnego zwanego per aes et libram (nazwa pochodziła stąd, że stosowano przy niej spiż – aes i wagę – libra) lub mancypacyjnym (testamentum per mancipationem). Testator przenosił za życia własność całego swojego majątku za pomocą mancypacji na osobę zaufaną zwaną familior emptor, z równoczesnym zastrzeżeniem (ustnym lub pisemnym), aby ta po śmierci testatora przekazała majątek wskazanej osobie (nuncupatio). Działo się to w obecności pięciu świadków i obsługującego wagę (libripens). Z biegiem czasu malała rola mancypacji i powiernika, a rosło znaczenie woli testatora – testator wyrażał ją na piśmie, na tabliczkach woskowych wręczonych powiernikowi przy zachowaniu tradycyjnych formalności mancypacji. Tabliczki były zamknięte i opieczętowane, od nich dziedziczenie ex testamento nazywało się także secundum tabulas (dziedziczenie według tabliczek).

II. TESTAMENT PRAWA PRETORSKIEGO  Testament mancypacyjny stał się podstawą do stworzenia testamentu pretorskiego (w I w. p.n.e.) Rozwinął się on w formie jednostronnego oświadczenia ostatniej woli w dokumencie okazywanym wobec siedmiu świadków i przez nich opieczętowanym.

 Na podstawie takiego testamentu pretor przyrzekał wprowadzenie w posiadanie majątku spadkowego – bonorum possessio secundum tabulas.  Początkowo, jeśli oprócz takiego okaziciela testamentu istniał beztestamentowy dziedzic prawa cywilnego (heres), miał on pierwszeństwo.

 Było to zatem bonorum possessio sine re.

 Dopiero cesarz Antoninus Pius (II w.) przyznał dziedzicom bezwzględną ochronę za pomocą exceptio doli przeciw powództwu dziedzica prawa cywilnego (hereditas petitio), wkutek czego testamentowy dziedzic pretorski rzeczywiście otrzymywał spadek.

 Wówczas następowała bonorum possessio cum re.

III. TESTAMENTY W PRAWIE POKLASYCZNYM I JUSTYNIAŃSKIM

W prawie poklasycznym stosowane były testamenty prywatne oraz publiczne, przy których sporządzaniu musiała współdziałać osoba urzędowa.

Do zwyczajnych testamentów prywatnych należały:



Testamentum tripertitum (testament trzyczęściowy) Łączył w sobie zasady prawa cywilnego, pretorskiego i rozporządzeń cesarskich. Stworzony został przez cesarza Teodozjusza II w 439 r. Testator okazywał świadkom napisane rozporządzenie ostatniej woli, po czym podpisywał dokument, a po nim czyniło to siedmiu świadków, następnie dokument był pieczętowany.



Testamentum holographum (testament holograficzny, własnoręczny) Był on własnoręcznie pisany i podpisywany przez testatora, bez udziału świadków. Został wprowadzony przez cesarza Walentyniana III w 466 r.

 Istniały również NADZWYCZAJNE FORMY TESTAMENTÓW stosowane w nadzwyczajnych okolicznościach. Formy te mogły zawierać pewne ułatwienia lub obostrzenia.

Do złagodzonych pod względem formy testamentów należały m.in.:



Testament sporządzany w czasie trwającej epidemii (testamentum tempore pestis conditum)

Ze względu na niebezpieczeństwo zarażenia nie musiał być dokonany w obecności siedmiu świadków równocześnie (mogli oni podpisywać go jeden po drugim). 

Testament żołnierski (testamentum militis) Mógł być sporządzany w dowolny sposób- każde nieformalne ustne czy pisemne oświadczenie ostatniej woli żołnierza wywierało skutki prawne. Testament żołnierski łamał jedną z podstawowych zasad rzymskiego prawa spadkowego- dopuszczał równoczesne częściowe dziedziczenie testamentowe i częściowe beztestamentowe.

Do obostrzonej formy, należały m.in.: 

Testament niewidomego (musiał być podpisany przez miejscowego urzędnika oraz siedmiu świadków)



Testament głuchoniemego (powinien być w całości napisany przez samego testatora) Do grupy testamentów o obostrzonej formie należały także testamenty publiczne, wymagające współdziałania organów władzy państwowej; były one stosowane w dwóch formach:



Testament złożony u cesarza (testamentum principti oblatum) Testator przekazywał cesarzowi spisane w dokumencie rozporządzenie ostatniej woli.



Testament złożony do akt (testamentum apud acta conditum) Testator oświadczenie ostatniej woli podawał do protokołu wobec władz sądowych lub miejskich.

3. Nieważność i nieskuteczność testamentu

 Aby testament był ważny, testator musiał mieć zdolność do sporządzania testamentu – testamenti factio activa. Przysługiwała ona temu, kto miał zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych. Zdolność tę mieli obywatele rzymscy będący osobami sui iuris powyżej 14 (mężczyźni) i 12 (kobiety) roku życia. Żołnierz, nawet gdy był osobą alieni iuris, mógł rozporządzać swoim peculium castrense (majątek darowanych przez rodziców lub krewnych odbywającemu służbę wojskową) przez testament żołnierski.

 Zdolność dziedzica ustanowionego w testamencie do dziedziczenia prawo rzymskie określało terminem testamenti factio passiva.

o

Zdolność tę mieli obywatele rzymscy – tak osoby własnowolne (sui iuris), jak i pozostające pod władzą ojcowską (in patria potestate).

o Nie mogły być ustanowione dziedzicami personae incertae (osoby nieoznaczone), tj. osoby, których testator nie był w stanie dokładnie określić, np. ubodzy, chorzy, wdowy, sieroty itd.  Z upływem czasu wprowadzono jednak wyjątek w odniesieniu do pogrobowca (postumus)- dziecka urodzonego po śmierci ojca.

o Początkowo osoba prawna nie mogła być ustanowiona dziedzicem. W prawie poklasycznym testamenti factio passiva zyskały kościoły, zakłady dobroczynne (piae causae) oraz stowarzyszenia.

Testimenti factio passiva musiał mieć dziedzic w trzech momentach: 1) w chwili sporządzenia testamentu 2) śmierci testatora 3) nabycia spadku

 Testament mógł być od początku nieważny wskutek niezastosowania wymogów prawnych przy jego sporządzeniu. Nieważność zachodziła, gdy: 

brakowało ustanowienie dziedzica



nie została zachowana przepisana prawem forma



testator lub dziedzic nie miał testamenti factio



testator pominął milczeniem synów pozostających pod jego władzą

 Testament, który na początku był ważny, mógł utracić swoją ważność (testamentum ruptum), gdy: 

testator po sporządzeniu testamentu doznał capitis dominutio – nawet w stopniu najmniejszym



po śmierci testatora urodził się pogrobowiec, którego testator nie uwzględnił w testamencie (nie ustanowił go dziedzicem ani nie wydziedziczył



został sporządzony testament



testator po sporządzeniu testamentu adoptował lub arrogował (adopcja osoby sui iuris wraz z jego rodziną agnatyczną)

 Testament ważny na skutek pewnych okoliczności mógł stać się nieskuteczny (testamentum desertum lub destitutum). Następowało to, gdy: 

spadkobiercy zmarli przed testatorem



nie został spełniony warunek postawiony ustanowionemu dziedzicowi



spadek nie został przyjęty przez powołanego do spadkobrania.

 Testament mógł być zmieniany aż do śmierci. Według ius civile odwołanie następowało tylko, gdy testator sporządziło nowy, ważny testament. Nie tracił ważności, gdy testator zniszczył go lub uszkodził (np. zerwał pieczęć lub zmienił nazwisko dziedzica). Prawo pretorskie nie wymagało, tak jak ius civile, sporządzenia nowego testamentu. Jeżeli testator zniszczył testament lub zerwał pieczęcie, skreślił imiona ustanowionych dziedziców, pretor udzielał bonorum possessio spadkobiercom ab intestato.  Ustawodawstwo cesarskie stopniowo upraszczało sposób odwołania testamentu. Ostatecznie prawo justyniańskie wprowadziło przepis, że po upływie dziesięciu lat testator mógł odwołać testament przez zwykłe oświadczenie złożone ustnie w obecności trzech świadków lub przed władzą sądową.

4. Kodycyl Kodycyl (codicillus) stanowił listowną prośbę o wykonanie pewnych rozporządzeń, z którą występował spadkodawca wobec swego dziedzica beztestamentowego, testamentowego lub zapisobierców.

 Kodycyl mógł sporządzić spadkodawca niepozostawiający testamentu (codicillus ab intestato), który miał na celu uzupełnienie ustawowego porządku dziedziczenia. Mógł go także wystosować spadkodawca, który pozostawił testament (codicillus testamentarius) celem uzupełnienia dziedziczenia rozporządzonego testamentem.  Kodycyl sporządzony oprócz testamentu mógł być w nim potwierdzony (codicillus confirmatus) lub nie (codicillus non confirmatus).

 Treścią kodycylu mogły być wszelkie rozporządzenia ostatniej woli z wyjątkiem ustanowienia dziedzica i wydziedziczenia. Wszelkie rozporządzenia z zakresu prawa cywilnego (legaty, ustanowienie opieki, wyzwolenie) można było zamieścić tylko w kodycylu potwierdzonym w testamencie.

 Kodycyl dawał spadkodawcy przynajmniej częściowego utrzymania w mocy rozporządzeń testamentowych. Testator mógł mianowicie umieścić w testamencie tzw. klauzulę kodycylarną, że jeżeli jego testament z jakichś przyczyn okaże się nieważny, powinien być utrzymywany jako kodycyl (była to tzw. konwersja czynności

prywatnej). Ta klauzula sprawiała, że ustanowienia dziedziców w kodycylu interpretowano jako fideikomis uniwersalny, który z reguły obciążał dziedzica beztestamentowego.

TREŚĆ TESTAMENTU

1. Ustanowienie dziedzica – heredis institutio Najbardziej istotnym elementem treści testamentu było ustanowienie dziedzica (heredis institutio). W wypadku braku takiego ustanowienia cały testament był nieważny.

o Ustanowienie dziedzica musiało być dokonane w języku łacińskim, w trybie imperatywnym, z użyciem określonych formuł słownych z wyrazem heres (Titus heres esto, Marcus heres sit, Stichus heredem esse iubeo)

o W wypadku, gdy testator ustanawiał dziedzicem swojego niewolnika, powinien rozpocząć od wyzwolenia.  Te wymogi stosowano do czasów Konstantyna, w okresie późnego cesarstwa można było używać języka greckiego. o

Ustanowienie dziedzica musiało być umieszczone na początku testamentu. W przeciwnym wypadku nieważne były wszystkie inne rozporządzenia poprzedzające tę dyspozycję.

o

Wyznaczenie dziedzica musiało być indywidualnie i jasno określone – za pomocą imienia (nominatim) lub innego jednoznacznego określenie, np. mój najstarszy syn.

 Dziedzic nie mógł być ustanowiony pod warunkiem rozwiązującym lub terminem rozwiązującym czy zawieszającym.  Obowiązywała zasada: Semel heles semper heles – Raz ustanowiony dziedzicem, jest nim na zawsze.  Przy ustanowieniu dziedzica testament mógł zawierać jeszcze inne rozporządzenia na wypadek śmierci (np. ustanowienie opiekuna, zapisu). Jeśli ustanowienie dziedzica było nieważne, to inne rozporządzenia w testamencie mogły być utrz...