Psychologia egzystencjalna (Frankl) i narracyjna (Mc Adams) PDF

Preview

Summary

Na podstawie: P. K. Oleś Wprowadzenie do psychologii osobowości...

Description

PSYCHOLOGIA EGZYSTENCJALNA – VICTOR E. FRANKL (I INNI XD) 1. Geneza psychologii egzystencjalnej → filozofia egzystencjalna i fenomenologiczna – człowiek widziany z perspektywy egzystencjalizmu jawi się jako istota wolna, intencjonalna, jako aktywny podmiot, który nadaje kształt istnieniu • metafora wędrowca – człowiek ustala cele, wybiera kierunek i wyrusza w drogę, nie wie co go spotka i nie ma gwarancji, że jest to właściwe, ale musi podążać naprzód, każdy wybór stanowi krok na jego drodze → novum – fenomenologiczny, nieskażony teorią opis człowieka → dzieła literackie (np. Sartre, Camus) poruszające takie kwestie jak: skończoność życia, odpowiedzialność za własny los, granice wolności → główni przedstawiciele nurtu: L. Binswanger, M. Boss, V. Frankl, L. Minkowski, R. May, A. V. Kaam, James Bugental → tragedia dwóch wojen światowych – zapotrzebowanie ludzi, którzy po doświadczeniach wojennych mieli specyficzne zapotrzebowania w zakresie zdrowia psychicznego: • z powodu strat nie widzieli dłużej sensu, wartości i celu swojej egzystencji • niektórzy odczuwali małostkowość życia w uporządkowanym świecie → wywodzenie się z psychoanalizy i za razem potrzeba polemiki z nią → centralne problemy egzystencjalizmu – unikalność, wolność, intencjonalność 2. Założenia psychologii egzystencjalnej (vs.psychoanaliza) – co decyduje o zachowaniu?: Egzystencjalna Psychoanaliza • •

• • •

•

nieświadomość - Są to potencjalności poznawania i doświadczania, których jednostka nie może lub nie będzie aktualizować (urzeczywistniać). Istnieje nie tylko nieświadomość popędowa, a także nieświadomość duchowa – według Frankla zakodowana jest najgłębsza tendencja kierunkowa człowieka: wola sensu, rozumienia celu egzystencji ( rozumienie celu egzystencji odróżnia nas od zwierząt i jest najistotniejszym i fundamentalnym pragnieniem człowieka). W nieświadomości tkwią potencjalności, więc nie jest zagrażająca, a stanowi o unikalnych wartościach możliwościach jednostki. analiza egzystencjalna - za pomocą metod psychologicznych, zmierza do eksploracji warstwy duchowej odrzucenie przyczynowości – człowiek usiłujący zdefiniować sens własnego istnienia, nie podlega w swojej sensotwórczej aktywności ograniczeniom i prawom przyrody Aktualne zaburzenia lękowe nie mają związku z zaburzeniami z zakresu dzieciństwa – aktualne zachowanie wynika z aktualnej sytuacji egzystencjalnej , w której świat spostrzegany jest jako zagrażający ◦ doświadczenia z dzieciństwa i teraźniejsze mogą być do siebie podobne, ale nie są wyrazem przyczynowości, a zbieżnej interpretacji dwóch odmiennych sytuacji egzystencjalnych. zasada rozumienia i interpretacji – postępowanie człowieka i jego uczucia wynikają ze sposobu interpretacji aktualnej sytuacji życiowej = możliwość wyboru sposobu istnienia i przekraczania urazów emocjonalnych urazów

•

• •

• •

nieświadomość - jest ona rezerwuarem impulsów, myśli i pragnień, które nie są akceptowane kulturowo, jak w psychoanalizie nieświadomość mieści w sobie biologicznie zdeterminowane popędy psychoanaliza – skupia się eksplorowaniu za pomocą narzędzi psychologicznych biopsychicznej warstwy człowieka, poszukuje popędowych refleksów w psychice zasada przyczynowości i zachowania energii, determinizm biologiczny zaburzenia psychiczne histerie – są wynikiem doświadczeń, fiksacji z przeszłości

3. Ograniczenia wolności i odpowiedzialności (+psychopatologia) → Zakres ludzkiej wolności jest znaczny, sami decydujemy o kształcie naszej egzystencji, a ograniczenia wolności wynikają z osnowy egzystencjalnej • osnowa egzystencjalna – człowiek zostaje wrzucony w świat w określonym miejscu i czasie, nie wybiera środowiska, kultury ani warunków geograficznych w których przychodzi na świat ◦ paradoks egzystencji – jesteśmy odpowiedzialni za swoją egzystencję, ale jednocześnie jesteśmy ofiarami przyjścia na świat w określonym momencie historii. Wrzucenie w świat, w którym panuje przemoc i patologia ogranicza wolność. ◦ zaakceptowanie osnowy egzystencjalnej i życie zgodnie z nią daje szansę na autentyczne istnienie i stawanie się. W interakcji ze środowiskiem możliwe jest wypełnianie potencjalności, kreowanie i realizowanie szans. ◦ autentyczne istnienie – polega na spełnianiu swych możliwości. Każda sytuacja niesie szansę aktualizacji jakieś potencjalności. Autentyczność konstytuują otwartość (otwieranie się poprzez percepcję), twórczość, etyczny wymiar troski o siebie i innych. ▪ Posiada ona wymiar interpersonalny – klucz do zrozumienia autentycznego i sensownego życia tkwi w sytuacji, kiedy jestem istotą świadomą siebie, istniejącą w układzie interpersonalnym ◦ pojęcie potencjalności Psychologia egzystencjalna Maslow i Rogers Możliwości związane są zarówno z posiadanymi zdolnościami jak i z świadomymi wyborami Potencjalności mają charakter, przede wszystkim świadomy • •

Potencjalności ukryte są w biologicznym programie rozwoju jednostki

Przyczyną patologii na świecie są błędne wybory, uleganie modzie, podążanie za prądami kulturowymi, które nie sprzyjają człowiekowi, zamiast realizowania swych unikalnych potencjalności i szans Odpowiedzialność jest indywidualna – podejmując błędne decyzje (przeciw sobie, swojej osobowości) sami ponosimy tego skutki, w rozumieniu metapatologii (nuda, pustka) i rzeczywistych, głębokich zaburzeń – depresji, nerwic, psychopatii, psychoz

4. Człowiek w świecie → Dasein („być tu”) analiza – dotyczy osoby w świecie, całości tego unikalnego założenia. Nie da się analizować osobowości w oderwaniu od świata. Dasein, czyli istnienie w świecie dotyczy trzech wymiarów: • Umwelt – świat fizyczny, otoczenie – z jednej strony biologiczne uwarunkowania organizmu, z drugiej środowisko fizyczne z wszelkimi czynnikami klimatycznymi, właściwościami środowiska naturalnego ◦ Czas przeżywany na poziomie tego aspektu egzystencji ma właściwości czasu fizycznego, który nieodwołalnie mija, przybliżając człowieka do śmierci = obiektywny ◦ Przestrzeń również odznacza się obiektywnością • Mitwelt – świat relacji międzyludzkich, kontaktów. ◦ W ramach Maitwelt człowiek może przyjąć sposób sposób postępowania: ▪ dualny – oznaczający bliską relację z drugim człowiekiem, opartym na wspólnym rozumieniu świata i autentycznym dialogu ▪ pluralny – to wybór kontaktów opartych na związkach formalnych, rolach społecznych, rywalizacji i walce ▪ pojedynczy – czyli samotne życie z wyboru ▪ anonimowy – zagubienie się w świecie ludzi, ale bez kontaktu z nimi, zupełnie jak przechodzień w tłumie obcych osób.

•

◦ Czas i przestrzeń nabierają cech psychologicznych np. miłość zbliża niezależnie od odległości fizycznej, tęsknota wydłuża czas oczekiwania, konflikt daje wrażenie przepaści. Eigenwelt – wnętrze człowieka, świat wewnętrznych przeżyć psychiki i ciała ◦ W tym wymiarze rozgrywa się dramat osobistej wolności i odpowiedzialności ◦ Projekt świata – czyli model jednostkowego bycia w świecie. Może być zbyt ciasny jeśli jednostka ogranicza bądź ignoruje własne możliwości, albo za szeroki kiedy zmiany dokonujące się w świecie przenikają do przeżyć, powodując że człowiek biernie za nimi podąża ◦ W ramach Eigenwelt czas i przestrzeń traktowane są czysto subiektywnie – spostrzegany czas własnego życia wraz z poczuciem jego skończoności może być czynnikiem silnie motywującym do autentycznego życia. ◦ Śmierć jest postrzegana jako „ten jeden fakt w moim życiu, który nie jest względny, a ostateczny, a moja świadomość nadaje mojej egzystencji i temu co robię w każdej godzinie ostateczną jakość”. = odpowiedzialność za jak najpełniejsze wykorzystanie każdej chwili i spełnienie swych możliwości

5. Na czym polega psychopatologia według egzystencjalistów? → Zdrowy człowiek żyje równocześnie w każdym z trzech światów (Umwelt, Mitwelt,Eigenwelt) → Co się dzieje, gdy człowiek nie funkcjonuje we wszystkich trzech światach? • Pojawia się lęk – każdy z wymiarów obfituje w specyficzne lęki np. lęk przed kataklizmem = Umwelt; lęk przed sytuacją społeczną= Mitwelt; lęk przed zmarnowaniem życia, wina egzystencjalna = Eigenwelt → Czym jest lęk egzystencjalny? • Wynika ze zrozumienia, że zagrożona jest pewna wartość którą jednostka uznaje za kluczową dla swojej egzystencji • Lęk spowodowany świadomością skończoności życia, koniecznością podejmowania działań, których skutków nie znamy i (w przypadku niewłaściwych wyborów życiowych) możliwością pustki i bezsensu • Skala Niepokoju Egzystencjalnego (Juros) • Przy dużym nasileniu lęku można mówić o lęku neurotycznym. Można poznać go po tym, że prowadzi do wycofania się z pewnych form aktywności = gdy człowiek nie jest w stanie poradzić sobie z nim w sposób świadomy ujawnia się działanie mechanizmów obronnych • Lęk często daje o sobie znać nie wprost, za pomocą zaburzeń fizycznych 6. Człowiek wobec wartości (V. E. Frankl) → wola sensu życia – jest najbardziej ludzkim zjawiskiem ze wszystkich zjawisk psychologicznych → relacja ja-świat – zawiera pewne obiektywne wartości, które człowiek może odkryć w sytuacji cierpienia, zagrożenia życia, śmierci. Wartości istnieją obiektywnie, a zadaniem człowieka jest je odkryć i stosownie do nich kształtować swoją egzystencję – Jest to zdanie odmienne od innych egzystencjalistów (!) według których jednostka nadaje sens swojemu życiu, a nie odkrywa go jako coś istniejącego niezależnie od niej • źródła wartości/sensu życia ◦ twórcza i pożyteczna praca ◦ zetknięcie się z wartościami piękna, prawdy i miłości ◦ postawa osobista np. godne znoszenie cierpienia i bólu oraz refleksji nad tragicznymi aspektami życia → Nośniki sensu mają pozytywny i negatywny charakter (np. miłość i cierpienie) → Wina egzystencjalna – powszechne doświadczenie człowieka (nawet jeśli prowadzi autentyczne życie), polega na tym, że nie udaje mu się w pełni wywiązać z nakazu

urzeczywistniania wszystkich swoich możliwości. Niekiedy wina egzystencjalna może przybrać postać silnego lęku. Silny lęk może być związany z tym, że jednostka jest wybitnie twórcza, dysponuje nieprzeciętnym zestawem zdolności, których nie da się wykorzystać w ograniczonym czasie ludzkiego życia. • U niektórych ludzi wina egzystencjalna przybiera postać dominującej trwogi – ma to miejsce wtedy, gdy człowiek poprzez własne wybory zmierza ku śmierci psychologicznej, żyjąc w sposób zaprzeczający autentyczności → Autentyczność: • zakłada otwartość, gwarantującą dostrzeganie swoich możliwości • wiążę się z przyjęciem przeznaczenia wyznaczonego osnową egzystencjalną. Przeznaczenie jako przestrzeń osobistej wolności wyznaczona obiektywnymi warunkami życia, które w znacznie większym stopniu dają szanse niż ograniczenia → Egzystencja nie jest statyczna ( dynamika), więc jednostka jest zmuszona do ciągłego stawania się, przekraczania siebie, wykorzystywania wszystkich nowych możliwości → Odmowa rozwoju powoduje zaburzenia zdrowia psychicznego (fobie,przymusy, urojenia, nerwica egzystencjalna) → Słabość egzystencjalna polega na tym, że osoba nie bierze odpowiedzialności za swoje życie, ale zdaje się na „obce siły”. → Również życie w oderwaniu od osnowy powoduje winę egzystencjalną, ponieważ osnowa wyznacza ramy egzystencji → dylematy egzystencjalne – każdy dylemat implikuje jakiś wybór, a każdy wybór wydaje się nieoptymalny • Być sobą , czy z innymi ludźmi?- autentyczne życie wymaga kontaktu z ludźmi, ale z drugiej strony grupa może wywoływać na nas zbyt duży wpływ i ograniczać naszą wolność, zacierać autentyczność • szczęście-cierpienie • lęk przed śmiercią – zaangażowanie • wolny wybór- zobowiązania wobec realiów życia • sens życia – bezsens - jak znaleźć sens wiedząc o przypadkowości świata → Historia życia traktowana jest jako bogactwo doświadczeń • Ludzie są w stanie przezwyciężyć urazy z dzieciństwa – mogą być rozmaicie interpretowane i wykorzystywane • Przestrzenią umożliwiającą reinterpretacje są procesy transcendencji i transformacji ◦ transcendencja – proces tworzenia sensu i wzrastania ponad własne uwarunkowani lub sytuacje. ▪ rosnące zrozumienie siebie i wychodzenie poza aktualne pojęcie siebie ▪ poszerzenie własnej aktywności i wychodzenie poza własne sprawy ku kontaktom z innymi i zaangażowaniu na rzecz subiektywnie ważnych idei ▪ tworzenie ubogacających syntez na bazie wspomnień z przeszłości i nadziei na przyszłość, prowadzące do doskonalszych sposobów rozumienia sensu istnienia czasu oraz odniesień między jednostką, a światem lub nieskończonością (kosmos, Bóg, Istota Wyższa) ◦ transformacja – dynamiczny proces przetwarzania danej rzeczywistości w nową potencjalność, a kiedy ta zostanie zaktualizowana tworzy miejsce dla kolejnych potencjalności = ludzki potencjał rozwojowy jest nieograniczony → Obrona tragicznego optymizmu – człowiek jest i pozostaje optymistą na przekór „tragicznej trójcy”, na którą składają się aspekty egzystencji wyznaczone przez ból, winę i śmierć . Liczy się to by jak najlepiej wykorzystać swoją osnowę i sytuację: • zmienić cierpienie w sukces i osiągnięcie • w winie odnaleźć szansę przemiany na lepsze • w przejściowości życia odnaleźć motywację do odpowiednich działań

→ Logoterapia – metoda psychoterapeutyczna, dąży się w niej do odkrycia sensu i wartości życia, które są traktowane jako obiektywne, ale nie zawsze rozpoznawalne przez konkretnego człowieka 7. Implikacje i badania → Dzięki tej zdolności osoba może przezwyciężać urazy i „prostować się” po traumatycznych wydarzeniach - zjawisko posttraumatycznego wzrostu, ludzie po jakimś czasie potrafią wskazać pozytywne afekty traumatycznego wydarzenia i uznać, że dało im to szansę na nową jakość odkrywania siebie. → Psychoterapia egzystencjalna – jej głównym celem jest pomoc ludziom świadomie doświadczać swojej egzystencji (nawet jeśli wiąże się z lękiem i trudnymi przemyśleniami) • zadaniem terapeuty jest dotrzeć do indywidualnego modelu świata, z którym łączą się przekonania i zachowania wywołujące cierpienie u pacjenta • jeśli rosnąca świadomość egzystencjalna na jakimś etapie terapii powoduje nasilenie lęku to w efekcie końcowym zwiększa szanse na świadome i sensowne życie • psychoterapia egzystencjalna zahacza o problem śmierci, w zależności od etapu życia ta perspektywa przemawia do człowieka z większą lub mniejszą siłą (inaczej zareaguje nastolatek, a inaczej osoba w średnim lub podeszłym wieku) → Nerwica noogenna - sytuacja obniżania się poczucia sensu życia. Pojęcie to wprowadził Victor Frankl w odniesieniu do sytuacji nieurzeczywistniania wartości. Nie jest nerwicą w sensie klinicznym, ale czasami faktycznie może prowadzić do objawów klinicznych (lęk, depresja). Jest bardziej opisem zjawiska niż hipotezą genezy zaburzeń niż kryterium diagnostycznym • U osób chorujących na nerwicę faktycznie występują przemyślenia związane z bezsensem życia → Psychologia egzystencjalna odrzuca tradycyjne metody – fenomenologiczny opis jest metodą samą w sobie, punktem wyjścia i dojścia jednocześnie (normalnie traktuje się go jako wstępny etap poznania naukowego). Jest to wyczerpujący opis jednostki jej otoczenia , który „nie jest skażony teorią”. PSYCHOLOGIA NARRACYJNA 1. O co chodzi w podejściu narracyjnym? → Opowiadanie historii należy do najbardziej naturalnych środków przekazu i sposobu komunikowania się ludzi. → Dawne funkcje historii: • Przekazywanie wiedzy, mądrości, doświadczenia (kiedyś) potrzebnych do przetrwania • Kreowanie świata możliwego i prawdopodobnego – wplatanie wydarzeń fikcyjnych np. przypisywanie grozy żywiołom. • Opowiadanie historii autobiograficznych, których celem było porządkowanie i rozumienie wydarzeń = potrzeba organizowania doświadczeń (i dzielenia się wiedzą o świecie) • Historie o wybitnych postaciach – potrzeba zrozumienia osobowości i motywacji (oraz utrwalenia) → Kreowanie własnej historii i aktywność autonarracyjna wydaje się być uniwersalną właściwością człowieka → Egzystencjalna waga historii – charakter narracyjny mają: • tworzenie wizji życia w adolescencji • bilans życia w sytuacji na etapie życia, w którym dochodzi do konfrontacji ze śmiercią → Narracje autobiograficzne mają zawsze funkcję interakcyjną i charakter dialogowy → Sposób odbioru istotnie modyfikuje formę i treść przekazu → W każdej historii mieszają się i komponują fakty z fikcją – opowiadając, człowiek buduje historię na nowo, dodaje lub pomija fakty i interpretacje, dostosowuje historię do swojego aktualnego punktu widzenia i do odbioru faktycznych lub potencjalnych słuchaczy = tworząc ją na

nowo dostrzega niuanse i odczytuje kolejny sens wydarzeń (zwrócił na to uwagę H. Murray, oposując osobowość jako składającą się z wielu postaci). Umożliwia to reinterpretację przeszłości → Historia jako sposób odnalezienia się w czasie – wyznaczenia kierunków dążeń i celów → Tworzenie autonarracji (interpretacja i wybór zdarzeń) angażuje procesy angażuje procesy poznawcze i emocjonalne, tym samym pozostaje pod ich wpływem i zwrotnie na nie oddziałuje (sprężenie zwrotne) → Narracja ma funkcje motywacyjne – ukierunkowuje zachowanie i wprowadza mechanizmy samokontroli → Błędne koło narracji? (Zukav) • Rzeczywistość = to co bierzemy za prawdę → to co bierzemy za prawdę = to w co wierzymy → to co wierzymy = to co spostrzegamy → to co spostrzegamy zależy od tego czego szukamy → to czego szukamy = to co myślimy → to co myślimy zależy od tego co spostrzegamy → to co spostrzegamy wyznacza to co wierzymy → to w co wierzymy = to co uznajemy za prawdę = to co bierzemy za prawdę jest naszą rzeczywistością 2. Specyfika myślenia narracyjnego → J. Bruner: istnieją dwa sposoby myślenia • myślenie paradygmatyczne – myślenie racjonalne: uogólnianie doświadczeń, rozumienie na czym polegają powiązania między nimi, gromadzenie empirycznych obserwacji, poszukiwanie logicznych uzasadnień, porządkowanie według zasad logiki, szukanie zależności przyczynowych • myślenie narracyjne – indywidualny, subiektywny sposób rozumienia świata. Odnosimy się do ludzkich pragnień, potrzeb i celów, ( a nie do kategorii fizycznych), perspektywa intencji, uczuć. Jest szczegółowy i unikalny. Zmierza do interpretacji i rozumienia. ◦ Selekcja informacji w myśleniu narracyjnym, uzyskiwanych z otoczenia, a także z zasobów wiedzy i pamięci, dokonywana jest zatem według szczególnego kryterium, jakim jest relacyjne znaczenie tych informacji dla bohatera opowieści i jego intencji. Spośród wielu potencjalnie dostępnych uwadze danych umieszczone zostaną w treści narracji te, które mają znaczenie dla zrozumienia bohaterów historii i celów, do których dążą.

→ Z punktu widzenia psychologii narracyjnej nie wystarczy postępować jak przedstawiciele nauk ścisłych i przyrodniczych. Nie można ograniczyć się do badania poznania do tego co mierzalne. Przedmiotem poznania trzeba objąć znaczenia, wartościowanie, intencje, zmiany subiektywnych interpretacji (zmienne niepodatne na obiektywną manipulację eksperymentalne) Aby zrozumieć narracyjny tok myślenia konieczna jest analiza hermeneutyczna. → Jakie motywy kształtują autonarracje? - potrzeby interpersonalne, nadawania sensu doświadczeniom oraz integracji osobowości i tożsamości, aktywnego uczestniczenia w świecie podzielanych społecznie znaczeń • zwiększenie szans na osiągnięcie oczekiwanych wzmocnień – manipulowanie otoczeniem poprzez treść • potwierdzenie określonej tożsamości – opowiadanie o sobie w sposób jaki chcę by inni mnie postrzegali • zwracanie na siebie uwagi, wywołanie zainteresowania, rozbawienie • cel i spełnienie – odnoszą się do przyszłości • wartość i usprawiedliwienie – historie, które przedstawiają działania jako dobre • skuteczność i kontrola – historie zwierające informacje o tym jak ludzie kontrolują środowisko

• poczucie własnej wartości – historie portretujące jako atrakcyjnych i kompetentnych • rozumienia zdarzeń • ciągłości • spójności • dzielenia doświadczeń z innymi, • uczestniczenia w kulturze • samookreślenia • unikatowości • nadawania sensu życiu 3. Teoria tożsamości narracyjnej- McAdams → metafora – życie jest powieścią, a ludzie pisarzami historii o swym życiu → Naturalną skłonnością człowieka jest organizowanie faktów i wydarzeń w historię. Jej treść stanowi o niepowtarzalności każdego człowieka → Znaczenie poszczególnych doświadczeń jest pochodną interpretacji zabarwionej tożsamością narracyjną – pod tym względem teoria jest podobna do teorii Tomkinsa (w niego jest skrypt zamiast tożsamości) i różna od teorii Hermansa ( u n...