Techniki socjometryczne Techniki socjometryczne Techniki socjometryczne PDF

Preview

Summary

Techniki socjometryczne Techniki socjometryczne Techniki socjometryczneTechniki socjometryczne Techniki socjometryczne Techniki socjometryczneTechniki socjometryczne Techniki socjometryczne Techniki socjometryczne...

Description

Techniki socjometryczne – pojęcie. Techniki socjometryczne stanowią narzędzie szybkiego i możliwie dokładnego badania dynamiki grupowej klasy, a zwłaszcza panujących w niej stosunków interpersonalnych (społecznych). Techniki te są częścią składową tzw. socjometrii, czyli nauki zajmującej się ilościowym mierzeniem właściwości psychicznych cechujących grupę jako całość oraz stosunkami w niej panującymi. Socjometria jako nauka powstała przed przeszło 35 latami. Jednym z jej twórców jest J. L Moreno. To jemu właśnie zawdzięcza ona swą nazwę, jak również szerokie na ogół zastosowanie przez socjologów, psychologów i pedagogów. Popularność swą technika socjometryczna zawdzięcza szczególnie łatwemu jej zastosowaniu. Łatwość taka jest jednak tylko pozorna. Zastosowanie techniki socjometrycznej do badań wymaga należytego przygotowania teoretycznego, a zwłaszcza znajomości zasad metodologicznych, podnoszących znacznie wartość poznawczą tych badań. Do najbardziej znanych obecnie technik tego rodzaju należą: technika socjometryczna, zaproponowana przez samego J. L. Moreno, technika „zgadnij kto"?, plebiscyt życzliwości i niechęci oraz technika szeregowania rangowego. Technika socjometryczna J. L. Moreno Technika socjometryczna w ujęciu J. L. Moreno zasługuje na specjalną uwagę. Doczekała się ona wielu opracowań teoretycznych i zastosowań praktycznych w różnych dziedzinach życia m.in. w przemyśle i w wojsku'. Znalazła również szerokie zastosowanie w klasie szkolnej. Wszystkie pozostałe techniki socjometryczne w gruncie rzeczy są jedynie pewną jej odmianą. Konstruowanie testu socjometrycznego Najogólniej rzecz ujmując - badania socjometryczne w klasie szkolnej w ujęciu J. L. Moreno, polegają na podaniu wszystkim jej uczniom specjalnie sformułowanych uprzednio i starannie przemyślanych pytań, dotyczących różnego rodzaju stosunków społecznych w ściśle określonych sytuacjach. W odpowiedzi na każde pytanie uczniowie wymieniają nazwiska kolegów, którzy- ich zdaniem- spełniają wymagania sugerowane w danym pytaniu. Na przykład na pytanie: ,,Z kim chciałbyś pracować w zespole na lekcji fizyki?’’ uczniowie mają wymienić osoby, z którymi- w ich przeświadczeniu- przyczynią się do lepszej pracy zespołu. Pytania stawiane uczniom mogą odnosić się także do żywionych przez nich uczuć sympatii lub antypatii wobec niektórych kolegów i koleżanek klasowych, uznania lub braku wiary w ich przyjaźń, koleżeństwo, solidarność itp. W przypadku takich pytań mamy do czynienia z pomiarem stosunków „przyciągania", czyli sympatii, przyjaźni, zaufania oraz ,,odpychania", tj. stosunków opartych na uczuciach antypatii, wrogości, uprzedzeniach typowych dla grup nieformalnych. Wszelkie tego rodzaju stosunki społeczne są związane z konkretnymi sytuacjami społecznymi. Postawione uczniom pytania powinny dokładnie określać owe sytuacje. Wymaga to zastosowania niekiedy bardziej uszczegółowionych pytań- określających dokładnie kryteria, według których uczniowie dokonywać będą wyborów. Uczniowie mogą dokonać w klasie wyboru m.in. na podstawie dwóch lub kilku z następujących pytań:

         

Z kim chciałbyś pracować w zespole na lekcji języka polskiego? Kto powinien wejść w skład samorządu klasowego? Kogo z klasy najbardziej lubisz? Z kim najchętniej chciałbyś pójść dziś do kina? Kogo uważasz na najlepszego organizatora w swojej klasie? Jakich uczniów z twojej klasy darzysz największym poważaniem? Z kim najchętniej chciałbyś odrabiać zadania domowe z matematyki? Kto z twojej klasy jest najlepszym Twoim kolegą lub koleżanką? Komu z klasy najchętniej mógłbyś zaufać? Z kim chciałbyś siedzieć w bezpośrednim sąsiedztwie w autobusie podczas wycieczki klasowej?

Sformułowane w ten sposób pytania bywają nazywane testem socjometrycznym, a sytuacje społeczne opisane w pytaniach kryteriami lub po prostu sytuacjami socjometrycznymi. Tak np. w przytoczonym pytaniu: „Z kim chciałbyś pracować w zespole na lekcji fizyki?" mamy do czynienia z jednym tylko kryterium; jest nim praca zespołowa na lekcji fizyki. Sytuacja socjometryczna może być rzeczywista bądź upozorowana (hipotetyczna). Sytuacja rzeczywista uwzględnia realne potrzeby uczniów. Test skonstruowany w oparciu o taką sytuację ma na celu nie tylko poznanie stosunków społecznych klasy, lecz także dokonanie w niej konkretnych zmian, np. pod względem przegrupowania uczniów lub utworzenia nowych zespołów uczniowskich. Życie klasy szkolnej dostarcza wiele okazji, w których przy konstruowaniu testu socjometrycznego można posłużyć się sytuacją rzeczywistą. Wykorzystanie sytuacji rzeczywistej- jako kryterium socjometrycznego- stwarza warunki do bardziej realnego dokonywania wyborów przez osoby badane niż w przypadku sytuacji upozorowanej. Sytuacji upozorowanych, nierealnych, należy raczej unikać. Wyniki testu socjometrycznego, skonstruowanego w oparciu o taką sytuację, budzą poważne wątpliwości. W przypadku jednak, gdy nie jesteśmy w stanie spełnić życzeń uczniów, wyrażonych w odpowiedzi na pytania przedstawiające sytuacje rzeczywiste, wówczas lepiej odwołać się do sytuacji upozorowanych, niż łudzić uczniów realnością spełnienia ich życzeń. Podane uczniom pytanie powinna poprzedzać tzw. instrukcja wprowadzająca, zwłaszcza gdy opisana w nim sytuacja jest nierealna. Na przykład: ,„Przypuśćmy, że nasza klasa tworzy jedną drużynę harcerską, i że znajdujemy się wszyscy na obozie letnim, w namiotach nad jeziorem. Trzeba dla obrony obozu wystawić na noc dwuosobowe warty, aby pilnowały obozu". Instrukcja taka może poprzedzać następujące pytanie: ,,Z kim ze swojej drużyny poszedłbyś bez obawy na nocną wartę?". Ma ona wprowadzić uczniów w pewien szczególny nastrój, sprzyjający szczerym ich wypowiedziom. Konstruując test socjometryczny, trzeba pamiętać także o tym, że sytuacja, będąca podstawą tworzenia testu, musi obejmować swym zasięgiem wszystkich uczniów danej klasy i nie może odnosić się do osób spoza jej obrębu. Test socjometryczny powinien składać się z pytań ciekawych i interesujących całą klasę; powinien uwzględniać sytuacje charakterystyczne dla życia badanych uczniów i odnosić się do szerokiej dziedziny ich działalności. Chodzi tu zwłaszcza o aktywność w trzech podstawowych kręgach życia szkolnego: w nauce, w pracy społecznej i w wypoczynku.

Test socjometryczny obejmuje przeważnie pytania dotyczące wyborów pozytywnych, tzn. wymaga podania przez osoby badane nazwisk uczniów, ocenionych pod określonym względem. Możliwe są również pytania związane z wyborami negatywnymi. Są to pytania wymagające od osób badanych wyszczególnienia nazwisk osób nie lubianych, nie uspołecznionych, niezdolnych itp. Ale pytania tego rodzaju wymagają ostrożnych sformułowań. Nie powinno się np. pytać: „Z kim najbardziej nie chciałbyś siedzieć razem podczas lekcji języka polskiego?". Lepiej zapytać o to w ten sposób: „Z kim najmniej chciałbyś siedzieć razem podczas lekcji języka polskiego?". Między tymi pytaniami zachodzi zasadnicza różnica. Pierwsze zakłada, że są uczniowie, których należy całkowicie wykluczyć jako kandydatów przyszłej pary uczniowskiej; drugie natomiast mówi tylko o ewentualnym ich wykluczeniu. Stosowanie w badaniach pytań dotyczących wyborów negatywnych nie jest rzeczą konieczną. Decyduje o tym w zasadzie cel badań. Tam jednak, gdzie jest to możliwe, lepiej z nich zrezygnować. Test socjometryczny może obejmować kilka pytań- najlepiej 3-5. Jedno pytanie nie upoważnia do uogólnień na temat badanych stosunków społecznych. W odpowiedzi na takie pytanie otrzymujemy informacje zbyt jednostronne, odsłaniające jeden zaledwie aspekt bogatej dynamiki grupowej klasy szkolnej. Przy konstruowaniu testu socjometrycznego należy przewidzieć także ilość wyborów. Może ona być ściśle ustalona lub dowolna. W przypadku pytań dotyczących wyborów negatywnych pozostawiamy uczniom całkowitą dowolność pod tym względem. Zadowalamy się nawet brakiem odpowiedzi. W każdym razie nie powinniśmy przywiązywać do nich podczas badań większej wagi. Natomiast pytania, związane z wyborami negatywnymi, wymagają na ogół ustalenia w instrukcji ilości wyborów, przy czym zaznacza się, że obowiązuje tu zasada podawania nazwisk osób według stopnia ich ważności, zgodnie z osobistym przeświadczeniem osób badanych. W klasach niższych można zastosować po 2-3 wybory na każde pytanie, a w klasach wyższych po 5 wyborów. Sposób przeprowadzania badań socjometrycznych. Bardzo ważną sprawą jest właściwy sposób przeprowadzania badan socjometrycznych. Przeprowadzając je należy bezwarunkowo powiedzieć uczniom, w jakim celu i dlaczego przeprowadzamy badania socjometryczne. Powinni dowiedzieć się zwłaszcza o tym, jakie następstwa pociągają za sobą dokonane przez nich wybory. Nie można też obiecywać im zbyt wiele. Mają dowiedzieć się tylko tyle, na ile jesteśmy w stanie przewidzieć realne zmiany w klasie. Po dokładnym wyjaśnieniu i uzasadnieniu celowości badań socjometrycznych uczniowie dokonują wyborów w sposób bardziej samorzutny, co stanowi podstawowy warunek rzetelnego poznania stosunków społecznych w klasie szkolnej. Aby nie powstrzymywać owej samorzutności, należy unikać używania w obecności uczniów takich terminów, jak: ,badania testowe", ,,test socjometryczny", „socjometria" itp. Terminy takie wzbudzają niepożądane nastawienie, niepotrzebne domysły i wątpliwości co do szczerości wstępnych wyjaśnień nauczyciela. W instrukcji wprowadzającej należy również zapewnić uczniów o pełnej dyskrecji ze strony prowadzącego badania. Dlatego też nie jest rzeczą obojętną, kto przeprowadza badania. Najlepiej by roli tej podjął się nauczyciel, do którego uczniowie mają zaufanie. Badania socjometryczne można przeprowadzić jednocześnie z całą klasą, bądź też z każdym uczniem oddzielnie. Badania indywidualne w warunkach pracy nauczyciela są niemal niemożliwe. Pochłaniają zbyt dużo czasu. Niemniej jednak pod

względem wartości diagnostycznej przewyższają one znacznie badania zbiorowe. Badania zbiorowe przeprowadza się w ten sposób, że każdy uczeń samodzielnie wpisuje nazwiska osób wybranych przez siebie w odpowiedzi na każde z postawionych mu pytań. W tym celu rozdaje się uczniom kartki papieru, na których wypisują oni wspomniane nazwiska, a na samym początku podają swoje nazwiska. Nazwisko to warto podkreślić dla odróżnienia go od pozostałych nazwisk. Dobrze jest. gdy wypełnione w danej klasie kartki są jednakowego formatu. Ułatwia to ich opracowanie. Zamiast czystych kartek można rozdać gotowe kwestionariusze, zawierające pisemną instrukcje i pytania. Porządkowanie i analiza danych socjometrycznych. Wyniki otrzymane w badaniach socjometrycznych mogą być przedmiotem szczegółowych analiz dopiero po ich uporządkowaniu. W tym celu zestawia się je w specjalnej tabeli, zwanej matrycą socjometryczną. Tabela socjometryczna może dostarczyć wielu cennych informacji o dokonanych przez uczniów wyborach. Dowiadujemy się z niej, kogo wybrała dana osoba i przez kogo została ona wybrana oraz kto uzyskał najwięcej głosów, a kto najmniej lub wcale. Słowem dowiadujemy się o popularności uczniów lub całkowitej wobec nich obojętności, czy też częściowym lub całkowitym ich odrzuceniu. W ten sposób wyłaniają się – w wyniku odpowiedniego stabelaryzowania danych socjometrycznych- tzw ,,gwiazdy’’(osoby, które otrzymały najwięcej głosów), ,,osoby przeciętne" (z mniejszą ilością wyborów), ,osoby izolowane" (pozbawione wyborów) oraz ,osoby odrzucone" wyborami negatywnymi). Analiza danych uwzględnionych w tabeli socjometrycznej może być graficzna lub ilościowa. Analiza graficzna polega na wykreślaniu tzw. socjogramów, natomiast analiza ilościowa- na znalezieniu odpowiednich wskaźników liczbowych. Technika ,,zgadnij kto to?’’ Technika „zgadnij kto?" polega na wypisywaniu przez poszczególnych uczniów danej klasy nazwisk tych kolegów, których zachowanie odpowiada przedstawionej charakterystyce zachowań. Różni się ona od opisanej wyżej techniki J. L. Moreno tym, że wymaga dokonania wyboru nie na podstawie żywionych przez badaną osobę uczuć sympatii lub antypatii, lecz w wyniku ogólnego jej rozeznania w sytuacji społecznej całej klasy. Tak więc odpowiedź ucznia w przypadku zastosowanej techniki „zgadnij kto?" jest wyrazem nie tyle jego osobistego stosunku do wymienionych przez niego kolegów i koleżanek, ile istniejącej w klasie opinii społecznej. W związku z tym mówi się nawet, że technika socjometryczna ujmuje „rzeczywiste wzajemne powiązania pomiędzy członkami grupy, zaś technika „zgadnij kto?" dostarcza informacji, jak członkowie grupy spostrzegają te powiązania, a więc bada jakby odbicie struktury grupy w świadomości członków". Toteż technika „zgadnij kto?" bywa zaliczana przez niektórych badaczy do technik pseudosocjometrycznych lub socjometrycznopodobnych, w odróżnieniu od „czystych" technik socjometrycznych J. L. Moreno. Przykładem zastosowania techniki „zgadnij kto?" może być następujący zestaw 10 różnych i podobnych krótkich charakterystyk pozytywnego zachowania się uczniów:

         

To jest ktoś, kogo wszyscy bardzo lubią w klasie. To jest ktoś, kto żyje w zgodzie ze wszystkimi i ma dużo przyjaciół w klasie. To jest ktoś, kto wszystkich rozwesela w klasie. To jest ktoś, kto chętnie pomaga innym w klasie. To jest ktoś, kto zawsze jest uśmiechnięty, zadowolony i nigdy nie narzeka. To jest ktoś, kto urozmaica i uprzyjemnia życie w klasie. To jest ktoś, kto jest zdyscyplinowany i można na nim polegać. To jest ktoś, kto zawsze staje w obronie pokrzywdzonego. To jest ktoś, kto zawsze chętnie przebywa z innymi. To jest ktoś, kto wzbudza zaufanie całej klasy.

Rejestr takich charakterystyk może obejmować także negatywne przejawy zachowania się uczniów, świadczące z reguły o niezdrowych stosunkach społecznych, panujących w klasie szkolnej. Mogą one dotyczyć np. niezdyscyplinowania, nieposłuszeństwa, wzajemnej wrogości, nieposzanowania cudzych rzeczy, braku kulturalnego obycia, złośliwości, agresywności itp. Lista poszczególnych charakterystyk może być różna. Dobór jej zależy często od sytuacji wychowawczej w danej klasie. Nie wszystkie też charakterystyki mogą okazać się poprawne z pedagogicznego punktu widzenia. Unikać należy wszelkich takich charakterystyk, które mogą wprawić uczniów w wyraźne zakłopotanie lub wręcz wywołać w nich poważne konflikty, polegające na niemożności podejmowania szybkiej decyzji odnośnie dokonania przez nich wyboru osób odpowiadających danej charakterystyce. Dlatego też powinno się zadbać o to, aby w przedstawionym uczniom rejestrze cech zachowania się, które interesują nauczyciela, dominowały zawsze cechy pozytywne. Nie pomniejsza to wcale możliwości poznania klasy także pod względem jej niedomagań. Wystarczy w tym przypadku zwrócić uwagę choćby tylko na uczniów, których nikt nie wymienił, aby przekonać się o rzeczywistej sytuacji społecznej w klasie. Prawdopodobnie jest ona tym trudniejsza, im więcej uczniów przemilczano podczas odwołania się do charakterystyk pozytywnych. Technika „zgadnij kto?" na ogół nie ogranicza liczby wymienionych przez uczniów nazwisk. Pozostawia im pod tym względem całkowitą swobodę. W przypadku gdy nie mogą domyślić się o kogo chodzi, nie wypisują żadnego nazwiska. Warunki zastosowania techniki „zgadnij kto?" są zasadniczo takie same, jak w przypadku techniki socjometrycznej J.L. Moreno. A więc zachodzi konieczność dokładnego poinstruowania uczniów o celu i warunkach badań oraz wytworzenia w klasie odpowiedniej atmosfery. Takie same również obowiązują tu sposoby podporządkowania i analizy otrzymanego materiału badań. Plebiscyt życzliwości i niechęci Plebiscyt życzliwości i niechęci- jako technika badania stosunków międzyosobniczych- został wprowadzony przez J. Korczaka. Widzial on w nim jednak nie tyle metodę badawczą, ile raczej swoisty, stosowany wobec dzieci, środek oddziaływań wychowawczych. Plebiscyt w ujęciu J. Korczaka polegał na tym, że podczas jednego wspólnego posiedzenia dzieci oceniały w skali trzystopniowej nie więcej niż 3 osoby ze swej grupy. Ocenę swą wyrażały przez wrzucenie do specjalnie przygotowanej urny jednej z trzech kartek z odpowiednim znakiem oceny (pozytywnej, negatywnej i neutralnej). Wyrażone przez siebie w ten sposób uczucia sympatii, antypatii lub obojętności odpowiednio uzasadniały. J. Korczak metody swojej nie

rozpowszechnił ani też nie uzasadnił naukowo. Pewne podłoże teoretyczne usiłował dać tej metodzie E. Arnecker, zalecając określony sposób ilościowego opracowania zebranego tą drogą materiału. Potraktował te metodę wyłącznie jako technikę badania wzajemnych postaw uczniów, umożliwiających poznanie stosunków międzyosobniczych w klasie. Postawy te określał ze względu na atrakcyjność ocenianego ucznia dla osoby badanej i jego przydatność dla klasy. Istotną cechą plebiscytu życzliwości i niechęci – w przeciwieństwie do techniki socjometrycznej i techniki „zgadnij kto?"- jest to, że stawia on poszczególnego ucznia wobec obowiązku oceniania wszystkich uczniów ze swojej klasy. Dzięki temu plebiscyt umożliwia wgląd w całokształt stosunków społecznych klasy, czego nie są w stanie dostarczyć techniki omówione poprzednio. Z tego względu technika ta zasługuje na szczególna uwagę. Ułatwia ona nie tylko znalezienie uczniów potrzebujących pomocy, nie lubianych i niepopularnych, ale jest również miernikiem poziomu wyrobienia całej grupy". Może być stosowana z powodzeniem przez nauczycieli wszystkich klas, niezależnie od poziomu nauczania i rodzaju szkoły. Jest bowiem prostsza i łatwiejsza w zastosowaniu niż technika socjometryczna J. L. Moreno i technika ,zgadnij kto?". Przeprowadzając plebiscyt życzliwości i niechęci można posłużyć się skalą pięciostopniową, a nie- jak proponowali J. Korczak i A. Arnecker- skalą trzystopniową. Skala pięciostopniowa zapewnia oceny bardziej zróżnicowane, a tym samym pozwala dokładnie określić wzajemne postawy uczniów. Każdy stopień skali może być oznaczony odpowiednim znakiem, aby ułatwić uczniom wyrażenie swego stosunku wobec ocenianych kolegów i koleżanek z klasy. Technika szeregowania rangowego Technika szeregowania rangowego polega na wyliczaniu ocenianych osób kolejno- wedle ściśle określonego kryterium. Kryteria takie mogą dotyczyć pewnych charakterystycznych cech ocenianych osób, żywionej wobec nich sympatii lub antypatii, ich uzdolnień, motywów, upodobań, przejawianej przez nich aktywności społecznej itp. W praktycznym zastosowaniu techniki szeregowania rangowego obowiązują niemal wszystkie zasady, omówione w związku z przeprowadzaniem techniki J. L. Moreno. Instrukcja dotycząca samego zadania, jakie uczniowie mają wykonać w ramach danej techniki, może być następująca: „Proszę wymienić wszystkich uczniów z waszej klasy, poczynając od najbardziej do najmniej lubianych przez siebie’’. Aby umożliwić wykonanie takiego zadania, należy oczywiście każdemu z uczniów dostarczyć nazwiska wszystkich uczniów danej klasy. Kolejne wybory uczeń może zaznaczać odpowiednią cyfrą lub wypisać kolejno wszystkie nazwiska kolegów i koleżanek- od najbardziej do najmniej lubianych przez niego. Zachętą do stosowania tego rodzaju techniki jest to, że umożliwia ona dobrą orientację w sprawie bardziej lub mniej lubianych uczniów, jednocześnie nikogo z nich nie pomijając; pozwala także wyodrębnić w klasie uczniów najmniej lubianych. A więc cieszy się ona podobna zaletą, jak to ma miejsce w przypadku plebiscytu życzliwości i niechęci. Na ogół jednak technika ta jest uciążliwa zarówno dla uczniów, którzy nie zawsze są w stanie szybko decydować się na kolejne wyliczanie nazwisk swych kolegów, jak również dla nauczycieli, którym trudności może sprawić opracowanie i

analizowanie zebranego materiału. Na marginesie wspomnę tylko, że technika szeregowania rangowego może oddać duże usługi nauczycielom i kierownikom szkoły, gdy stosuje się ją do badania zainteresowań uczniów poszczególnymi przedmiotami nauczania, zajęciami pozalekcyjnymi, sposobami prowadzenia lekcji przez poszczególnych nauczycieli itp. Dla usprawnienia procesu nauczania i wychowania nie jest bowiem rzeczą obojętną, czy dany przedmiot jest wymieniany przez większość uczniów na pierwszym miejscu, czy też zajmuje jedno z ostatnich miejsc. Nie sposób również zadbać o racjonalny rozwój dynamiki klasy bez zorientowania się, czy prowadzony przez nas typ zajęć szkolnych rzeczywiście odpowiada zainteresowaniom i potrzebom klasy. Techniki socjometryczne mogą stanowić dla nauczycieli na ogół dużą pomoc w ich pracy z uczniami, ale pod ...