TÜRK DESTANLARINDA BİLGE TİPİ PDF

Preview

Summary

TÜRK DESTANLARINDA BİLGE TİPİ “Resul ‘aleyhi’s-selam zamanına yakın Bayat boyından Korkut Ata dirler bir er kopdı. Oğuz’un ol kişi tamam biliçisiydi (…)” Değişmeyen bazı sabit özellikleriyle pek çok eserde karşılaşılan karakter veya karakterler tip olarak değerlendirilir. Tip, toplumsal bir değerin...

Description

TÜRK DESTANLARINDA BİLGE TİPİ “Resul ‘aleyhi’s-selam zamanına yakın Bayat boyından Korkut Ata dirler bir er kopdı. Oğuz’un ol kişi tamam biliçisiydi (…)”

Değişmeyen bazı sabit özellikleriyle pek çok eserde karşılaşılan karakter veya karakterler tip olarak değerlendirilir. Tip, toplumsal bir değerin kişileşmesi, bir değer yoğunluğunun insanlaşmasıdır. Tipler belirli bir devirde toplumun inandığı temel kıymetleri temsil eden karakterlerdir. Anlatma esasına bağlı edebi eserlerin anahtarı olan tipler, bu eserlerin en aslî unsurlarındandır. Türk halk anlatıları tipler yönüyle değerlendirildiğinde Keloğlan’dan Nasreddin Hoca’ya kadar zengin bir görünüm sergilediği dikkat çeker. Halk anlatılarında anlatının işlevi doğrultusunda çeşitli tiplere rastlanmaktadır. Örneğin halk anlatılarında deli tipiyle karşılaşılmaktadır. Ancak destandaki deli tipi “alp-deli tipi”, efsanedeki “veli-deli tipi”, masal ve fıkralardaki deli tipi ise “akıl hastası- deli tipi”dir (Koçak???). Türk kültürünün bütün çağlarda değişmeyen örnek insan tipi ‘mert-yiğit; er-yiğit’ sıfatlarıyla isimlendirilen tiptir. En belirgin özelliği cesur, vefalı, cömert, özü-sözü bir, sorumluluk sahibi; kıskançlık öfke, haset, kibir gibi olumsuz duygularını kontrol edebilen insan tipidir. Mert-yiğit inandığını söyleyen, söylediğini yapan, ahlaki kabullere ve milli değerlere göre yaşayan insan tipidir. Tüm bu özellikleri benliğinde barındıran bilge tipi, güvenilir, yapıcı ve saygıdeğer kişiliği ile değerler, anlamlar ve kurallar bütününden oluşan dünya görüşünün uygulanmasında ve öğretilmesinde etkilidir. “Kutadgu Bilig”de uzun uzun bilgelik tartışmaları yapılır. Fıkralardaki büyük bir Türk bilgesi Nasreddin Hoca da tebessümle dinlenir. Destanlarda ise daha çok kendi kişisel arzularının üstüne çıkmış, toplumu için hayatını ortaya koyma cesaret ve kabiliyeti göstermiş karakterler, ideal insan tipi olarak sergilenir (Esirgen 2007). Türk destanlarında alp tipinin yanı sıra ulu kişilere/ bilge kişilere de özel bir değer verildiği, onları toplumun yüksek bir kademesine yerleştirdiğini görülür. İnsanla ve evrenle ilgili bütün bilgileri kapsayan bilgelik; zamanla ahlâkla ilgili bir anlam kazanarak erdemle eşanlamlı duruma gelmiş ve davranışlarını usun ışığında düzenleyen, hoşgörülü ve uzlaşmalı, dinginliğe kavuşmuş kişi olarak tanımlanır. Bilge kişi, dünyevi ihtiraslara karşı aklı savunan, kötülükleri anlayışla, iyilikleri ağırbaşlılıkla karşılayabilendir. Türk destanlarında bilge insan tipi, bilge devlet adamı tipi kimliği ile de karşımıza çıkar. Türk epik destanlarında gördüğümüz, Oğuz Kağan’da ‘Uluğ Türk’, Manas’ta ‘Bakay’, Dede Korkut destanlarında ‘Dede Korkut’ ve diğer anlatılarda ‘Irkıl Ata’, ‘Yuşi Hoca’, ‘Tevabil’ bilge devlet adamı tipine örnek oluştururlar. Us ve ussallığın kişiselleştirilmiş sembolü olarak da görülebilen bilge devlet adamı, olağanüstü güçlerle bezenmiş destan kahramanlarının kararlarını verirken danıştığı bir oto kontrol sistemi olma özelliği gösterir. Toplumsal ve sosyal çerçeve içerisinde destanlarda bilge tipi ‘aksakallı’, ‘ata’, ‘hoca’, ‘koca’, ‘dede’ gibi isimlerle kendini gösterir. Adlandırmalar farklı olsa da bilgeliğin temel ilkeleri bu tiplerde ortaktır. “Ata”, insanları belalardan koruyan ruhtur. Türk etnik-kültürel geleneğinde, medeni kahraman, ilk cet, merasim koruyucusu olarak bilinen Korkut Ata ve Irkıl Ata gibi mitolojik zeminde oluşmuştur (Beydili 2005;73). Türk destanlarında rastlanan Bozkurt, Uluğ Türk, Hızır ve benzeri varlıklar arasında yapısal-anlamsal benzerliklere rastlanır ve bu arkaik özellik taşıyan bir durumdur. Bu benzerliklerin temelinde işlevsel bakımdan bunları birbirine yakınlaştıran ve hatta aynı işlevler yükleyen arkaik yapılı Ulu Ana motifi gibi “ezeli bir formül” bulunur (Beydili 2005: 321). Türk mitolojisinde birçok arkaik yapılı motif vardır. Mitolojik sembolizme göre bu motiflerin en zengini Ulu Ana, Ulu Ağ Ana, bazen de Yer Ana adıyla bilinen bütüncüldür. Birkaç kez değişime uğrayan bu bütüncül farklılaştıkça bağımsız koruyucu ruhlar gibi bir işlev taşıyan Bozkurt, Irkıl Hoca, Uluğ Türük, Korkut Ata, Nurani Derviş ve benzeri motifler ortaya çıkmıştır. Bir köke bağlı olan sabit yapıda ise bu bütüncülden kopup ayrılan unsurlar, değişik işlevleri yerine getirebilirler. Aynı zamanda o bütüncülün değişik görünen unsurları da zaman zaman birbiriyle yer değiştirip, yapısal-anlamsal bakımdan birinin işlevlerini yerine getirebilirler (Beydili 2005: 399). Oğuz Kağan destanında yer alan Uluğ Türk, bilge tipinin destanlarda görülen ilk şahsiyetidir. Oğuz Kağan’ın yanında bulunan ak saçlı, aksakallı ve bilgili rüya yorumcusu Uluğ Türk, Türklerin ilk

ataları hakkındaki mitolojik düşüncelerinin bilinçlerden silinmediği çağların bir ürünüdür. Uluğ Türk adındaki “uluk” (ulu) sıfatı, araştırmacılara, onu ‘ata’ adına taşıyan din kutsalları ve ulu varlıklar kadar sembolik saymalarına olanak vermiştir (Beydili, 2005:578). Yakut şaman inanışına göre, ilk şamanın adı Aan Arkıl Oyun’dur. Bazen ona sadece “Arkıl” (Irkıl) da denir. Aan Arkıl Oyun, Oğuz destanlarının bazılarında “Irkıl Ata” veya “Irkıl Hoca” olarak da geçmektedir (Beydili;14). Reşideddin’in kaleme aldığı Oğuzname’de “Türk töre ve âyinlerinin temelini atan bilge”nin Irkıl Hoca olduğu belirtilmiş ve Şecere-i Türk’te ise Irkıl Hoca’nın “Türk bilgesi” olduğu kaydedilmiştir. Oğuz Kağan destanında İtil suyunu geçerken, Uluğ Bey’in ağaçtan sal yaparak ordunun karşı tarafa geçmesini sağlaması bilgeliğin göstergesidir. Oğuz Kağan’ın yaptığı savaşlarda elde edilen ganimetleri taşımak için kağnıyı yapan Barmaklığ Çoşun Bilig’in kişiliğinde de bilgelik sezilmektedir. Bu bilgelik, Ergenekon destanında demir dağı eriten usta demirciden farksız durumdadır. Altay Türkleri arasında Alıp Manaş adıyla bilinen destanda bilge ihtiyar, bir geminin sahibidir ve Alıp Manaş’ın karşılaştığı güçlükleri aşmasını sağlar ve ona bazı önemli bilgiler verir. Destanın ‘Alpamış’ adıyla anılan Özbek varyantında bilge tipi Şahimerdan Pir’de karşılığını bulur. Burada Şahimerdan Pir önce rüyada, sonra yaşadığımız dünyada kendini gösterir. Manas Destanı’nda bilge tipi birden fazla şahısta karşımıza çıkar. Manas adı dört peygamber tarafından Cakıp Han’ın oğluna verilir. Bilge tipinin önemli özelliklerinden biri olan rüya yorumlama Manas’ta Acı Bay tarafından gerçekleştirilir. Han Koca da Manas’taki bilge tiplerinden biridir: “Manas, Kanıkey’in ilaçları sayesinde iyileşir. Mekke’deki Han Koca’nın yardımıyla korunur.” Dede Korkut da Türk kültür tarihindeki ‘bilge tipi’nin temsilcilerinden biridir. Oğuz’un koruyucusu, ozanı, şamanı, talihini aydınlığa kavuşturan, belaları uzaklaştıran, yetkili bir devlet adamı, bilgin, kılavuz kısacası bir güç merkezidir. Son derece dinamik, bütün olayları ve hâkimiyeti elinde toplayan bu güç, yönlendirici ve kurtarıcı değerler bütününü simgeler. Müşkülleri çözücü, birleştirici ve yatıştırıcı niteliklere sahip olan Dede Korkut, olaylara müdahale eden, Oğuz yiğitlerine ve önderlerine öğüt veren bilge, ihtiyar, tecrübeli ve değişmez bir tiptir. Her zaman olaylara ve kişilere hâkimdir. Tüm bu verilerden yola çıkarak Dede Korkut’un eğitici ve yol gösterici bir işlevi olduğunu ifade edebiliriz. Korkut Ata, gelecek hakkında kehanetler söyleyen kâhin, bilici, evliya, usta bir kişi, diplomat, ozan, boy ve kavimlerin danışmanı, bilge bir ihtiyar, bütün zorluklara karşı durabilen aslan yürekli yiğit ve kahraman ve İslam dinini destekleyen bir şahıstır. “Resul ‘aleyhi’s-selam zamanına yakın Bayat boyından Korkut Ata dirler bir er kopdı. Oğuz’un ol kişi tamam biliçisiydi, Oğuz içinde tamam velayeti zahir olmış idi. Ne dir ise olur idi. Gayıbdan dürlü haber söyler idi. Hak Taala anun könline ilham ider idi” Dede Korkut toplumu yönlendirir, sıkıntılı anlarda yardıma koşar. Çetin meseleleri çözüme kavuşturur, olumlu sonuçların getirdiği sevinçle neşeli havalar çalan ozan kişiliğine bürünür, erenleri, gazileri heyecanlandırır, yakarışlarıyla çevresindekileri yüce duygulara ulaştırır, Tanrı inancını pekiştirmek suretiyle toplumu güçlendirir. Oğuz’un ozanı Dede Korkut’un kopuzuna da bir kutsiyet sinmiştir. Dede Korkut’un kopuzu, iyiliği, güzel dilekleri, yurt sevgisini, Tanrısal dostluğu işleyen bir bilginin dilidir. Bütün hikâyelerin sonunda ortaya çıkarak ‘boy boylar, soy soylar, şadlık çalar.’ Gazi erenlerin başına gelenleri anlatarak dua eder. Her anlatmanın sonunda Dede Korkut’un gelip dua etmesi, birlik ve bütünlükten bahsetmesi, aile ve toplum bütünlüğünün mesajları üzerinde durması, toplumun kılavuzu konumunda olduğunun önemli göstergelerindendir. Bilge tipinin göze çarpan özelliklerinden biri de ad koymadır. Destanda olağanüstü bir şekilde büyüyen çocuk yiğitlik gösterdiği ilk sınama sonucunda bilge kişi tarafından ad alır. Dede Korkut Kitabı’nın “Boğaç Han”, “Bamsı Beyrek” ve “Basat ile Tepegöz” hikâyelerinde Korkut Ata ad koyucu olarak karşımıza çıkar. Manas destanında, Kara Han torununa bir isim koymak için toy düzenler. Akşam olur ama kimse küçük bebeğe isim koyamaz. Akşamüzeri bir aksakallı dede gelir ve çocuğa “Semetey” adını verir. Yine Manas destanında Er Kıyas bir toy düzenler, çocuğa isim koydurmak ister, ama hiç kimse çocuğa bir isim koymaya yanaşmaz. Akşamüzeri gökten bir Ak boz atlı inerek çocuğa “Seytek” ismini koyar ve ortalıktan kaybolur. Şor kahramanlık destanlarında alplar, bahadırlar mücadeleleri sırasında çeşitli tiplerin yardımını görürler. “Kan Pergen” destanında Kan Pergen, kız kardeşinin fırlattığı sihirli ok ve kılıçtan yolda karşılaştığı bir kadının tavsiyeleri sayesinde kurtulur. “Altın Taycı” destanında kendisine ad

verilmesini isteyen Altın Taycı aksakallı bir ihtiyarın yardımına mazhar olur. Aksakallı ihtiyar, Altın Taycı’ya alkışlar eşliğinde ad verir, atını ve giysilerini nasıl bulacağı konusunda yardımcı olur. “Karattı Pergen” destanında Kuskun Alıp tarafından öldürülen Altın Han’ın karısı ve çocuğu Ulug Piligçi adlı kişinin yardımlarına mazhar olurlar. Kahramanların doğuşlarını anlatan epizotlara yer veren Altay ve Tıva kahramanlık destanlarında kahramanların ad alışlarına da özel bir önem verilmektedir. Destanlarda genelde ihtiyar kadın ve erkekler çocuklara ad vermektedir. Türk epik destanlarında bilgiye verilen değerin bilge kişilerin şahsında yaratıldığını söyleyebiliriz. Destanlardaki bilge tipi her zorluğu çözebilme gücüne sahiptir. O, önderlere yol gösteren bilge kişidir. “Uzun ömürlü olmak”, “ilahi sezgilere sahip olmak”, “devlet düzeninin gelişmesinde etkileri olmak” gibi ortak özelliklere sahip olan bilge tipinin ‘danışman’ görevinde bulunduğu gözlenir. Bu özelliğe sahip bilge kişilere sadece destanlarda değil tarihi belgelerde de karşılaşmak mümkündür.

KAYNAKLAR BEYDİLİ, Celal (2005): Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Çev. Eren Ercan, Ankara: Yurt Kitap-Yayın. ERGİN, Muharrem (1994): Dede Korkut Kitabı, Ankara. ERGİN, Muharrem (1988): Oğuz Kağan Destanı (Tercüme Metin, Sözlük), Ankara. ERGİN, Muharrem (1973): Orhun Âbideleri, İstanbul: Boğaziçi Yay. ERGUN, Metin (1998): Alıp Manaş, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay. ERGUN, Metin (2006): Şor Kahramanlık Destanları, Ankara: Akçağ Yay. ERGUN, Metin, Mehmet AÇA (2004): Tıva Kahramanlık Destanları, C. I-II, Ankara: Akçağ Yay. ESİRGEN, Bilge (2007):…………………… GÖKYAY, Orhan Şaik (2000): Dedem Korkudun Kitabı, İstanbul: MEB. Yay. KOÇAK, Aynur (: Halk Anlatılarında … ÖGEL, Bahattin (1993): Türk Mitolojisi, C.I, Ankara: TTK. Basımevi. YILDIZ, Naciye (1995): Manas Destanı ve Kırgız Kültürü İle İlgili Tespit ve Tahliller, Ankara: TDK Yay....