Witold Bagieński, Wydział XI Departamentu I MSW i kierunki działania wywiadu w walce z opozycją w latach osiemdziesiątych [w:] Witold Bagieński, Sławomir Cenckiewicz, Piotr Woyciechowski, Konfidenci, Warszawa 2015, s. 505–613. PDF

Preview

Summary

WITOLD BAGIEŃSKI WYDZIAŁ XI DEPARTAMENTU I MSW I KIERUNKI DZIAŁANIA WYWIADU W WALCE Z OPOZYCJĄ W LATACH 80. Działalność wywiadu przeciwko opozycji i podziemiu w latach osiemdziesią- tych należy do najmniej zbadanych fragmentów historii Służby Bezpieczeń- stwa PRL. W szczególności dotyczy to operacji...

Description

WITOLD BAGIEŃSKI WYDZIAŁ XI DEPARTAMENTU I MSW I KIERUNKI DZIAŁANIA WYWIADU W WALCE Z OPOZYCJĄ W LATACH 80.

Działalność wywiadu przeciwko opozycji i podziemiu w latach osiemdziesiątych należy do najmniej zbadanych fragmentów historii Służby Bezpieczeństwa PRL. W szczególności dotyczy to operacji realizowanych przez Wydział XI Departamentu I MSW. O jego sukcesach krążą legendy, które ze względu na olbrzymie luki w dokumentacji i niewielką ilość świadectw byłych funkcjonariuszy trudno zweryfikować i opisać. Nie jest to jednak całkowicie niemożliwe. Odnalezione w  ostatnich latach dokumenty dają sporo punktów zaczepienia do prowadzenia badań i odtwarzania tego, co na przełomie 1989 i 1990 r. usiłowano zatrzeć i przemilczeć. Poniższy tekst jest próbą wstępnego zarysowania głównych kierunków działania wywiadu, przede wszystkim Wydziału do spraw Walki z Dywersją Ideologiczną i Polityczną, oraz przedstawienia kilku głośnych propagandowo operacji, które przeprowadził Departament I MSW w ostatniej dekadzie PRL. Ze względu na ograniczone ramy objętościowe publikacji i duży stopień złożoności wielu spraw, część z nich została jedynie zasygnalizowana.

Geneza Wydziału XI Wydział XI Departamentu I  MSW utworzono podczas dużej reorganizacji struktury wywiadu przeprowadzonej 15 listopada 1977 r. Nie był on jednak komórką całkowicie nową. Jego genezy należy szukać już w początkach istnienia wywiadu cywilnego PRL. Zachowane dokumenty wskazują, że już w 1945 r. polscy emigranci, a w szczególności naczelne władze RP na uchodźstwie, byli traktowani przez komunistów jako wrogowie. W projekcie statutu wywiadu MBP ze stycznia 1946 r. stwierdzono jednoznacznie, że do jego zadań mają należeć:

Wydział

x i d e pa r ta m e n t u i  m s W i  k i e r u n k i d z i a ł a n i a W y W i a d u . . .

507

„obserwacja Polonji Zagranicznych we wszelkich przejawach ich życia zbiorowego i indywidualnego” oraz „ingerencja w życie polityczne, społeczne, kulturalne, religijne i organizacyjne tych Polonii w kierunku zwalczania wpływów i pozycyj elementów reakcyjnych”1. Przez pierwsze lata zadania te realizowały główne komórki operacyjne wywiadu. W końcu w 1950 r. utworzono samodzielny wydział specjalizujący się w walce z polską emigracją polityczną i wojskową. W kolejnych latach miał kilka różnych numerów, a potocznie nazywany był Wydziałem Emigracyjnym. Tworzyły go cztery sekcje. Pierwsza zajmowała się środowiskiem endeckim. Druga rozpracowywała emigrację wojskową, którą w bezpiece nazywało się potocznie „sanacją”. Termin ten był skrótem myślowym, określano nim bowiem także grupy, które z sanacją nie miały nic, lub prawie nic, wspólnego. Sekcja trzecia odpowiadała za działania wobec PPS. Czwarta interesowała się ludowcami przebywającymi na uchodźstwie, w tym przede wszystkim grupą skupioną wokół Stanisława Mikołajczyka i PSL. Aktywność jednostki nabrała rozpędu w okresie tzw. odwilży oraz Października 1956 r. W tym czasie była jedną z najistotniejszych komórek w całym wywiadzie. W wyniku reorganizacji przeprowadzonej wiosną 1961 r. Wydział Emigracyjny stał się Wydziałem VIII Departamentu I MSW. W kolejnych latach jego kompetencje stopniowo się zmieniały. Znaczenie polskiej emigracji politycznej, pogrążonej w głębokich sporach, wyraźnie malało. Przyczynił się też do tego czynnik generacyjny i stopniowe wycofywanie się znanych działaczy z życia publicznego i organizacyjnego. Nie oznaczało to jednak, że działalność jednostki straciła całkowicie sens. Począwszy od 1963 r. w coraz większym stopniu interesowano się tzw. ośrodkami dywersji ideologicznej. Chodziło tu przede wszystkim o Rozgłośnię Polską Radia Wolna Europa oraz redakcję i krąg współpracowników paryskiej „Kultury”. Uznawano je za niebezpieczne, ponieważ dążyły do wywierania bezpośredniego wpływu na sytuację w kraju i nagłaśniały niewygodne dla reżimu sprawy. Pod koniec lat sześćdziesiątych, w związku z ówczesnymi wydarzeniami na arenie międzynarodowej, w ramach Wydziału VIII powołano Zespół Syjonistyczny, który realizował zadania związane z problematyką żydowską, oraz Zespół ds. Maoizmu i Trockizmu. W zakres kompetencji ostatniego z zespołów wchodziły problematyka chińska, rumuńska i albańska oraz zachodnioeuropejskie ugrupowania lewackie. Jednostce powierzono nadzór nad rezydenturami i punktami operacyjnymi w Pradze, Budapeszcie, Sofii, Bukareszcie, Tiranie i Pekinie. W połowie lat siedemdziesiątych Wydział VIII przejął od Wydziału IV (Amerykańskiego) zadania związane z tzw. ośrodkami dywersji ideologicznej działającymi w Stanach Zjednoczonych. Chodziło tu przede wszystkim o Ko-

508

konfidenci

fot. IPN

fot. IPN

mitet Wolnej Europy, ośrodki sowietologiczne oraz środowiska emigracyjne i polonijne w USA. Podczas wspomnianej reorganizacji struktury Departamentu I  MSW, przeprowadzonej 15 listopada 1977 r., Wydział VIII stał się Wydziałem XI. Ze względu na znak kancelaryjny i sygnaturę, którą się posługiwał, nazywano go również Pionem „E”. Do sierpnia 1980 r. naczelnikiem jednostki był płk Sławomir Lipowski, a po jego wyjeździe do Waszyngtonu, gdzie został rezydentem, wydziałem kierował zastępca naczelnika płk Tadeusz Fiećko2.

Sławomir Lipowski (1930–2014), w służbie od stycznia 1952 r.; funkcjonariusz Departamentu IV MBP (Ekonomicznego) (1952–1954); od września 1954 r. służył w wywiadzie; pracownik rezydentury w Waszyngtonie (1956–1959); oficer Wydziału IV (Amerykańskiego) Departamentu I MSW (1962–1963); rezydent w Tel Awiwie ps. „Cyprian” pod przykryciem II sekretarza Ambasady PRL w Tel Awiwie (1964–1967); zastępca naczelnika Wydziału III (Kontrwywiadowczego) Departamentu I MSW (1967–1970); rezydent w Tokio ps. „Sadek” pod przykryciem I sekretarza Ambasady PRL w Tokio (1971–1975); od 15 grudnia 1975 do 15 listopada 1977 r. naczelnik Wydziału VIII (Dywersji Ideologicznej) Departamentu I MSW; od 15 listopada 1977 do 1 sierpnia 1980 r. naczelnik Wydziału XI (Dywersji Ideologicznej) Departamentu I MSW; rezydent w Waszyngtonie ps. „Silski” pod przykryciem radcy Ambasady PRL w Waszyngtonie (1980–1982); zwolniony ze służby w czerwcu 1983 r.

Tadeusz Fiećko (1932–2007), w służbie od lutego 1954 r.; funkcjonariusz KG MO w Warszawie (1954–1959), następnie Wydziału XI (Handlu Zagranicznego) Departamentu II MSW; od marca 1964 r. służył w wywiadzie; zastępca naczelnika Wydziału III (Kontrwywiadowczego) Departamentu I MSW (1969–1974); rezydent w Genewie ps. „Groter” pod przykryciem radcy w Stałym Przedstawicielstwie PRL przy Europejskim Biurze ONZ (1974–1977), ekspulsowany za „prowadzenie działalności niezgodnej ze statusem dyplomatycznym”; od 15 listopada 1977 do 21 marca 1981 r. zastępca naczelnika Wydziału XI (Dywersji Ideologicznej) Departamentu I MSW; rezydent w Nowym Delhi ps. „Langer” pod przykryciem radcy Ambasady PRL w Nowym Delhi (1981–1984), z powodu licznych skarg i zastrzeżeń do jego pracy odwołany z placówki przed terminem; zwolniony ze służby w czerwcu 1985 r.

Wydział

x i d e pa r ta m e n t u i  m s W i  k i e r u n k i d z i a ł a n i a W y W i a d u . . .

509

U progu lat osiemdziesiątych Pod wpływem wydarzeń Sierpnia 1980 r. i narodzin „Solidarności” kompetencje Wydziału Przeciwdziałania Dywersji Ideologicznej zostały poszerzone. Nowe zadania wynikały z zarządzenia wewnętrznego dyrektora Departamentu I z 10 października 1980 r. „W sprawie koordynacji i koncentracji działań operacyjnych Departamentu I MSW w zakresie zwalczania antysocjalistycznych ośrodków dywersji ideologicznej za granicą oraz ich związków z  krajem”. Na mocy tego dokumentu Wydział XI stał się jednostką nadzorującą całość działań wywiadu skierowanych przeciwko środowiskom opozycyjnym w kraju i za granicą. Pozostałe wydziału zostały zobowiązane do możliwie szerokiego wspomagania jego prac3. Następnego dnia po podpisaniu tego zarządzenia płk Tadeusz Fiećko zwrócił się do pozostałych wydziałów z prośbą o nadsyłanie wszelkich informacji dotyczących „antysocjalistycznej dywersji ideologicznej” i przesłał im dwa dokumenty4. Pierwszym z  nich był „Wykaz obiektów i  osób rozpracowywanych”, który miał im ułatwić orientację w zadaniach Wydziału Wydział XI: „Problematyka rozpracowywana na odcinku antysocjalistycznych ośrodków dywersji ideologicznej 1. KPN (Konfederacja Polski Niepodległej), nasz kryptonim »Wyznawcy«. Skupia w swoich szeregach ludzi o zdecydowanym wrogim stosunku do systemu socjalistycznego. Osoby te reprezentują różne środowiska społeczne. Powiązane są z instytucjami i organizacjami prowadzącymi w krajach kapitalistycznych antypolską działalność polityczną inspirowaną m. in. przez zachodnie służby specjalne. Celem działalności KPN jest obalenie systemu socjalistycznego w Polsce. 2. »Kultura« paryska, nasz kryptonim »Agora«. Inspiruje powstawanie grup antysocjalistycznych w kraju. Ukierunkowywuje i finansuje ich działalność. Inspiruje powstawanie ogniw dywersji ideologicznej na Zachodzie. Wspiera głównie KPN, PPN, ROPCiO i KSS-KOR. W znacznym stopniu koncentruje w swoim ręku obustronną łączność tych grup. 3. PPN (Polskie Porozumienie Niepodległościowe), nasz kryptonim »Magma«. Skupia antysocjalistyczne ugrupowania w kraju i za granicą. Reprezentuje m. in. interesy ROPCiO. Działa w sposób konspiracyjny i zajmuje się teoretycznym opracowaniem koncepcji obalenia ustroju socjalistycznego w Polsce.

5 10

konfidenci

4. Północno-Amerykańskie Studium Spraw Polskich, nasz kryptonim »Mózg«. Reprezentuje najbardziej zajadłe i  anty-krajowe środowiska wrogiej emigracji. W swoich założeniach pretenduje do funkcji „trustu mózgów” prognozującego i opracowującego kierunki zmierzające do wciągania emigracji polskiej na rzecz rozwijania działalności i walki o »niepodległą Polskę«. Organizuje różnoraką pomoc dla ROPCiO i KSS-KOR. 5. International Communication Agency (ICA) w Waszyngtonie, nasz kryptonim »Tubka«. Instytucja konsultuje swoje programy antysocjalistycznego oddziaływania na kraje socjalistyczne z Departamentem Stanu USA, Pentagonem i CIA. Zintensyfikowała swoje oddziaływanie polityczne na Polskę. Dotyczy to m.in. ostatnich decyzji zalecających wszystkim placówkom dyplomatycznym USA udzielania daleko idącego poparcia ugrupowaniom opozycyjnym w kraju i wrogim ośrodkom emigracji polskiej na Zachodzie. 6. Rada ds. Międzynarodowej Radiofonii w Waszyngtonie, nasz kryptonim »Abim«. Kieruje działalnością antysocjalistyczną RWE/RL. Realizuje wytyczne administracji waszyngtońskiej w zakresie polityki propagandowej przeciwko krajom socjalistycznym. Rozgłośnia RWE/RL w Monachium działa wyłącznie na zlecenia »Abimu«. 7. Sekcja Polska RWE w Monachium, nasz kryptonim »Szerszenie«, (i biura w głównych stolicach Europy Zachodniej). Niezależnie od merytorycznej działalności sekcji polskiej RWE organizuje sieć współpracowników we wszystkich ważniejszych stolicach Europy Zachodniej, dla zapewnienia sobie szybkiego dopływu informacji o działalności grup antysocjalistycznych w Polsce. Jest ich głównym nośnikiem radiowym na kraj. Ma dobrze zorganizowaną sieć biur ankieterskich w głównych stolicach Europy Zachodniej. Biura zbierają informacje wśród polskich turystów czasowo przebywających za granicą. Informacje dot. m. in. sytuacji społeczno-politycznej i gospodarczej w kraju. 8. »Pomost« kwartalnik, nasz kryptonim »Igof«. Wydawany w Chicago. Reprezentuje działaczy rekrutujących się z najnowszej emigracji (po 1968 r.). Celem tego ośrodka jest wspieranie polityczne, niesienie pomocy materialnej oraz popularyzowanie w krajach kapitalistycznych działalności krajowych grup antysocjalistycznych. Obejmuje swoim zasięgiem całe terytorium USA i Kanady. Rozszerza swoją działalność na Europę Zachodnią. 9. »Free Poland« – »Wolna Polska«, nasz kryptonim »Pirania«. Założyciel Konstanty Hanff z inspiracji wywiadu amerykańskiego. W swoich założeniach wstępnych zakładał terrorystyczną i dywersyjną działalność przeciwko naszym placówkom za granicą i osobom z nimi związanym. Aktualnie Hanff jest rzecznikiem propagowania na Zachodzie idei KPN.

Wydział

x i d e pa r ta m e n t u i  m s W i  k i e r u n k i d z i a ł a n i a W y W i a d u . . .

511

10. »Aneks« kwartalnik społeczno-polityczny, nasz kryptonim »Laguna«, wydawany w Londynie. Redaktor i wydawca Eugeniusz Smolar. Główny rzecznik krajowych elementów antysocjalistycznych. Kwartalnik spełnia rolę dywersyjną z inspiracji wrogich ośrodków na Zachodzie. Jego celem jest prowokowanie antysocjalistycznej dyskusji w społeczeństwie polskim, głównie w środowisku naukowców, studentów i młodej inteligencji na tematy polityczne i gospodarcze. 11. Dr Peter Raina, nasz kryptonim »Pred«, Berlin Zachodni. Jest to znaczące, wykonawcze ogniwo dywersyjnej działalności »Aneksu« na kraj. Podporządkowane Eugeniuszowi Smolarowi. Ogniwo to organizuje przerzut środków powielających, częściowo funduszy dla KSS-KOR i wydawnictwa »Nowa«. 12. »l’Alternative«. Czasopismo i antysocjalistyczny ośrodek powstały w roku 1979 na terenie Paryża. Posiada swoje agendy w niemal wszystkich krajach Europy Zachodniej. Jego celem jest propagowanie idei grup antysocjalistycznych na Zachodzie dla uzyskania poparcia światowej opinii publicznej na rzecz grup opozycyjnych działających w  krajach socjalistycznych. 13. Instytuty sowietologiczne działające na Zachodzie, nasz kryptonim »Rotor«. Celem tych instytutów jest dywersja ideologiczna przeciwko PRL i krajom socjalistycznym. 14. Ośrodki paryskie: »Walka Klas« kierowana przez Stefana Bekiera oraz »Szerszeń«” – założyciel E[dmund] Bałuka. Oba te ośrodki ściśle współpracują z organizacją Międzynarodówki Komunistycznej – OCI i jej ośrodkiem »Informations Ouvrieres«. Utrzymują ścisłe kontakty z KSS-KOR i KPN. Kolportują wrogie wydawnictwa »Szerszeń« i »Walka Klas« wśród robotników zatrudnionych w polskich zakładach przemysłowych. 15. »Amnesty International«, nasz kryptonim »Amon«. Biura rozmieszczone są prawie we wszystkich stolicach Europy Zachodniej. Działalność tej organizacji polega głównie na zakamuflowanym nawiązywaniu kontaktów z grupami antysocjalistycznymi i środowiskami opozycyjnymi w krajach socjalistycznych. Organizuje kanały przerzutów wrogiej literatury i przepływ informacji przydatnych do wykorzystania przez ośrodki antykomunistycznej propagandy i dywersji ideologicznej. 16. Jakub Święcicki, nasz kryptonim »Kuba«. Przywódca i koordynator antypolskiej działalności w Szwecji. Rzecznik interesów KSS-KOR. Szef Grupy Kontaktowej tzw. ruchów demokratycznych z terenu Szwecji działającej na rzecz KSS-KOR. 17. Piotr Jegliński, nasz kryptonim »Reszka«. Prowokator. Współpracownik DST. Finansowany i sterowany przez obce ośrodki dywersyjne.

Zawodowo zajmuje się organizowaniem dywersji ideologicznej przeciwko PRL. Zbiera materiały i informacje o Polsce. Organizuje kanały przerzutu i łączności z elementami opozycyjnymi w kraju”5. Drugim z  załączników była lista „ramowych zadań na odcinku walki z antysocjalistyczną dywersją ideologiczną”. Ich charakter był dość ogólny i sprowadzał się do rozpoznawania i zwalczania wrogich środowisk. W toku pracy operacyjnej dążono do ustalenia ich kierunków aktywności i zamierzeń, a także wszelkich powiązań z opozycyjnymi ugrupowaniami w kraju. Na podstawie zebranych danych planowano podjąć aktywne przeciwdziałanie przede wszystkim operacje inspiracyjno-dezintegracyjne. Spodziewano się zdobyć w ten sposób potencjalny materiał dowodowy, mogący posłużyć do postawienia opozycjonistów przed sądem. Dla zrealizowania tych celów zamierzano uaktywnić współpracę z „krajowymi” jednostkami SB i przy ich pomocy zdobyć nową agenturę oraz zintensyfikować własne działania w tym kierunku6. W tym czasie Wydział XI zajmował się rozpracowywaniem nielegalnych przerzutów wydawnictw w ramach rozpracowania obiektowego (ROb) kryptonim „Pajęczyna”. Sprawę tę założono 5 maja 1976 r. i początkowo dotyczyła wyłącznie działalności Jerzego Giedroycia i paryskiej „Kultury”. 9 stycznia 1978 r. przekwalifikowano ją do kategorii samodzielnego rozpracowania7. W  tym czasie jednostka miała już kilka źródeł zdobywających szczególnie ważne dane na temat kontaktów krajowej opozycji z emigrantami. Przykładowo w kwietniu 1980 r. na podstawie dwóch meldunków ze źródła „Lutus” przygotowano następującą informację: „Bilans finansowy »Kultury« Według wiarygodnej informacji agenturalnej, w poufnym bilansie finansowym »Kultury« za 1978 r. stwierdza się m. in., że: obroty »Kultury« wynosiły 1 224 829 franków, stan posiadania na 31 grudnia [19]78 r. wynosił 756 103 franki. Dochody uzyskane z rozprowadzenia wydawnictw wynosiły 254 971 franków. Na działalność grup antysocjalistycznych w kraju wypłacono: – KSS-KOR – 30 537 franków; – ROPCiO – 11 676 franków; – tzw. »Fundusz Kultury” (z przeznaczeniem na kraj) – 67.936 franków; – nieustalone kryptonimy: »Servier France« – 50 281 franków; »Servier Export« – 181 061 franków; »Compte d’attente« – 12 44 franków; – J[an] J[ózef] Lipski (osobiście)-850 franków.

Wydział

x i d e pa r ta m e n t u i  m s W i  k i e r u n k i d z i a ł a n i a W y W i a d u . . .

5 13

W  bilansie tym nie uwzględniono wydatków »Kultury« na zakup sprzętu i materiałów poligraficznych dla »odbiorców w kraju«. Bilans za 1979 r. opracowany zostanie w połowie kwietnia br. i zbliżony będzie do bilansu za rok 1978. Z funduszy na działalność antysocjalistyczną wydatkowano dla: – KSS-KOR (odebrał w grudniu 1979 r.) około 40 000 franków; – ROPCiO (wypłacono w styczniu br.) około 10 000 franków; – TKN – około 20 000 franków. Pieniądze przekazywane są w gotówce wyłącznie na ręce emisariuszy grup, osób przez nie wskazanych oraz osób wytypowanych bezpośrednio przez »Kulturę«. Za każdym razem obowiązuje imienne (imię i nazwisko) pokwitowanie odbioru, sporządzone na firmowym blankiecie Instytutu Literackiego w jęz[yku] francuskim, w tekście wymienia się sumę (cyfrowo i słownie). Giedroyć ponowił wymóg, adresowany imiennie do Michnika i Kuronia, potwierdzenia, w biuletynach KSS-KOR lub innych wydawnictwach, odbioru i rozliczenia (na jakie cele zostały przeznaczone) otrzymanych pieniędzy. Giedroyć ponadto postuluje, pragnąc mieć kontrolę nad przekazywanymi dotacjami, aby występując o nie każdorazowo precyzować cele, na jakie mają być te fundusze przeznaczone. W czasie narady w Genewie, w grudniu 1979 r., poświęconej rozdziałom funduszy na działalność antysocjalistyczną w kraju, z udziałem m. in. Giedroycia i Zofii Hertz, ustalono, że w pierwszej kolejności będą finansowane te jej formy, które dają najbardziej konkretne i zamierzone efekty. Wymieniono przy tym TKN i wydawnictwo »Nowa«. Działalność kolporterska »Kultury« Paryska »Kultura« powraca do stosowanej dość szeroko w połowie lat sześćdziesiątych praktyki druku swych wydawnictw na tzw. papierze biblijnym, celem ich zminiaturyzowania i ułatwienia przerzutu. W takiej postaci powielony został szósty numer »Kultury« z czerwca 1979 r. Działalność ta podyktowana jest »zapotrzebowaniem kraju« oraz »obserwowanym wzrostem aktywności grup emigracyjnych« w wyniku czego w Wiedniu miały być otwarte dwa punkty rozdawcze »Kultury«: – Bücher Zentrum, Schoenbrunnerstr. 261,1120 Wien; – Buchhandlung Frick, Graben, 1010 Wien (Peter Strack). Ze względu na bezpieczeństwo źródeł, prosimy o zachowanie ostrożności przy wykorzystaniu niniejszej informacji”8.

514

konfidenci

Agentem, od którego otrzymano oba meldunki była Maria Łamzaki-Mawro. Z wykształcenia prawnik. W 1969 r. wyemigrowała z PRL i osiadła w Paryżu, gdzie w 1970 r. zaczęła pracować jako sekretarka w kierowanym przez Jerzego Giedroycia Instytucie Literackim. Od 6 kwietnia 1970 r. do września 1989 r. Wydział VIII, a następnie Wydział XI Departamentu I prowadził na nią rozpracowanie operacyjne (RO) krypt. „Idak”. Później, choć nie wiadomo dokładnie kiedy, zwerbowano ją do współpracy, a kryptonim jej sprawy zmieniono na „Lutus”9. Działania Wydziału XI wobec paryskiej „Kultury”, określanej wspomnianym kryptonimem „Agora”, nie ograniczały się do zbierania informacji. W drugiej połowie 1979 r. narodził się pomysł przeprowadzenia przeciwko niej „spec. przedsięwzięcia”. Kilkuwariantowy plan tej operacji przygotowany został przez zastępcę naczelnika, płk. Henryka Wróblewicza, który był głównym specjalistą o...